Wat kunt u eten bij kauw-, slik- en voedselpassageproblemen?

Wat kunt u eten bij kauw-, slik- en voedselpassageproblemen? Adviezen bij voeding met een aangepaste consistentie Bronvermelding Deze folder is gemaakt door de afdeling diëtetiek van het UMC Utrecht: Wat kunt u eten bij kauw-, slik- en voedselpassageproblemen? JCGE.01.001, Diëtetiek UMC Utrecht, december 2009 2009 UMC Utrecht, afdeling Interne en Externe Communicatie 1

Inhoudsopgave Inleiding 3 Welke voeding moet u gebruiken? 3 Consistentievormen 4 Welke apparatuur is geschikt om te gebruiken? 5 Dagelijkse voedingsbehoefte 5 Praktische adviezen voor gemalen, gemixte/gepureerde en dunvloeibare voeding 6 Broodmaaltijden 6 Warme maaltijd 7 Gewicht 8 Hoe maakt u de voeding energierijker? 9 Energierijke tussendoortjes 10 Recepten voor energierijke tussendoortjes 11 Uit eten gaan 12 Welke nadelen heeft een voeding met aangepaste consistentie? 13 Diëtisten De Hoogstraat Revalidatie Patty van Heest en Lisa Fokkema Aanwezig op maandag van 8.30-16.00 uur en donderdag van 8.30-17.00 uur E-mail: dietist@dehoogstraat.nl Telefoon: 030 256 1298 2

Inleiding U hebt problemen met kauwen en/of slikken of uw eten zakt niet goed. Daarom hebt u het advies gekregen om voeding te gebruiken waarvan de vorm (consistentie) gemalen, gemixt of (dun)vloeibaar is. Dit wordt voeding met een aangepaste consistentie genoemd. In deze folder staat informatie over het klaarmaken van gerechten en maaltijden met een aangepaste consistentie. Bij uw ziekte of ten gevolg van de aangepaste voeding kan slijmvorming en obstipatie optreden. In de folder leest u adviezen voor deze klachten. Om voeding gemalen, gemixt of (dun)vloeibaar te maken wordt de voeding verdund, bijvoorbeeld met bouillon, water of melk. De omvang (het volume) van de voedingsmiddelen neemt daardoor toe, maar de voedingswaarde niet. Dat wil zeggen: u zou meer (volume) moeten eten om aan dezelfde voedingswaarde (calorieën, eiwitten en vitaminen/mineralen) te komen. Omdat dit moeilijk is, krijgt u adviezen om de voeding energierijker (calorierijker) te maken. Om ondervoeding te voorkomen kan het nodig zijn dat u energierijke drinkvoeding gaat gebruiken. In deze folder kunt u alle informatie hierover vinden. Welke voeding moet u gebruiken? Persoonlijk advies: Datum: In overleg met uw arts en/of diëtist is.. de meest geschikte consistentie voor u. Wij adviseren u om aanvullende energierijke drinkvoeding te gebruiken;...daags een flesje/pakje.. 3

Consistentievormen De voeding kan in verschillende consistenties bereid worden. Gemalen voeding: Dit is fijngemaakte voeding die gebruikt wordt wanneer u niet of moeizaam kunt kauwen. Deze voeding wordt met een lepel gegeten of gedronken. Uw maaltijden bestaan uit pap, soep, vla, gepureerd warm eten en alle dranken. Er zijn individuele verschillen; sommige mensen kunnen bijvoorbeeld brood zonder korst met smeerbaar beleg eten. Gemixte (= gepureerde) voeding: Deze voeding is helemaal glad en bevat geen stukjes of klontjes. Gemixte voeding kan met een lepel gegeten of gedronken worden. Uw maaltijden bestaan uit (gezeefde) pap, soep, vla, gepureerd warm eten en alle dranken. (Dun)vloeibare voeding: Dit is gemixte voeding die verdund wordt met water, melk, bouillon of vruchtensap. Het is geschikt als u niet met een lepel kunt eten. (Dun)vloeibare voeding wordt uit een glas gedronken. U kunt zo nodig een rietje gebruiken. Uw maaltijden bestaan uit gezeefde, gladde en verdunde pap, soep, vla, een gemixte warme maaltijd en alle dranken. Tip: Hoe korter het rietje, hoe minder zuigkracht nodig is en hoe makkelijker het zuigen gaat. Glad gebonden vloeibare voeding of dikvloeibaar: Als u zich verslikt in dranken, zoals koffie, thee, melk en sap, dan moeten deze dranken verdikt worden. U kunt daarvoor het verdikkingsmiddel Nutilis (Nutricia) of Resource ThickenUp Clear (Nestlé) gebruiken. Zowel warme als koude dranken, maar ook vla, pap en soep worden door toevoeging van dit poeder gebonden. Nutilis en Resource ThickenUp Clear kunt u kopen bij drogist of apotheek. De kosten hiervan worden niet vergoed. 4

Welke apparatuur is geschikt om te gebruiken? Om de voeding te malen en/of pureren hebt u goede apparatuur nodig. Een gewone mixer geeft niet het gewenste resultaat. Hieronder staan keukenbenodigdheden die geschikt zijn voor de bereiding van de maaltijden. Staafmixer: Een staafmixer kan malen en pureren. Keukenmachine: Een keukenmachine kan kloppen, hakken, mixen, kneden, pureren,snijden, raspen en mengen. Keukenmachines nemen veel bergruimte in en het schoonmaken is bewerkelijk. Koop een apparaat dat kleine porties kan verwerken. Roerzeef (passe-vite): De roerzeef werd vroeger gebruikt voor het bereiden van babyvoeding. Het is een goede en goedkope variant op bovenstaande apparatuur. Het resultaat is vooral bij vlees minder goed. Dagelijkse voedingsbehoefte Uw lichaam heeft goede voeding nodig. Goede voeding bevat voldoende voedingsstoffen, zoals eiwitten, vetten, koolhydraten, vitamines, mineralen en vocht. Vaak is het moeilijk om bij voeding met een aangepaste consistentie alle voedingsstoffen in voldoende mate binnen te krijgen. Bij voeding met een aangepaste consistentie neemt de omvang (het volume) toe, maar de voedingswaarde niet. Anders gezegd: als u dezelfde hoeveelheid eet, eet u minder voedingsstoffen en calorieën. Het gevolg is dat u ongewenst gewicht verliest en uw algemene conditie vermindert. Om op gewicht te blijven hebt u voldoende energie nodig. Daarom is het nodig uw voeding energierijk te maken. 5

Praktische adviezen voor gemalen, gemixte/gepureerde en dunvloeibare voeding Wanneer u langere tijd voeding met een aangepaste consistentie gebruikt is variatie belangrijk. Wissel de smaken hartig en zoet regelmatig af. Wissel ook koude en warme gerechten af. Wanneer u een voorkeur hebt voor hartige gerechten, neem dan eens een warme maaltijd of maaltijdsoep in plaats van een brood- of papmaaltijd. Maak van uw favoriete gerechten grotere hoeveelheden en vries die per portie in. Verwarm het in de magnetron of in een pannetje en maakt het op juiste dikte met wat jus of saus. Van soep en gepureerd fruit kunt u meerdere porties tegelijk klaarmaken en bewaren in de koelkast (enkele dagen) of vriezer (enkele weken). Broodmaaltijden Hieronder volgen adviezen voor het klaarmaken van broodmaaltijden met een aangepaste consistentie. Gemalen voeding U kunt meestal brood zonder korst, een zacht broodje of een croissant eten. Of u beschuit en crackers kunt eten, hangt af van uw persoonlijke situatie. Wanneer het brood in uw mond blijft plakken, kunt u het brood roosteren. Het brood slikt u makkelijker door, als het in soep of bouillon gedoopt is. Besmeer het brood royaal met (dieet)margarine of boter. Gebruik smeerbaar beleg zoals (volvette) smeerkaas, smeerworst, sandwichspread, jam en pasta s. Voor meer variatie kunt u een slaatje nemen of een (zacht) gekookt ei, omelet, roerei, knakworst of ragout. Als brood eten u niet lukt, lees dan de adviezen bij Gemixte en (dun)vloeibare voeding hieronder. Gemixte en (dun)vloeibare voeding: Brood is niet geschikt om te mixen. Pap, vla, yoghurt, kwark en soep zijn alternatieven voor de broodmaaltijd. Pap en vla kunt u eenvoudig verdunnen door extra melk toe te voegen. In de supermarkt is een groot assortiment kant-en-klare papsoorten verkrijgbaar. Pap van grove graansoorten, zoals havermout en rijst, kunt u zelf fijner maken met de staafmixer. Vla en yoghurt zijn er in veel variaties, die allemaal geschikt zijn. Varieer ook met de zoete smaken. Neem bijvoorbeeld niet alleen vanillevla, maar ook chocoladevla, frambozenvla, hopjesvla, blanke vla en andere smaken. Vruchtenyoghurt bevat meestal kleine stukjes, die kunt u fijner mixen. Kwark kunt u verdunnen met vruchtensaus, siroop, melk of karnemelk. 6

Er zijn ook kant-en-klare ontbijtproducten te koop. Voorbeelden hiervan zijn: Goedemorgen (Campina), Wake up, Brinta (Honig), Fruitontbijt (Hero). Bouillon (uit pakje/potje of zelfgetrokken) is geen goede vervanger van de broodmaaltijd, want het levert weinig calorieën en nagenoeg geen vitamines en mineralen Warme maaltijd Maak de maaltijd klaar zoals u gewend bent. U hoeft niet apart te koken, want het malen en mixen gebeurt na het koken. Vlees/vis: Bereiding Braad het vlees niet te hard. Pureer of maal het gare bereide vlees (of vis)zo fijn mogelijk met een klein beetje jus, bouillon of saus. Begin zo droog mogelijk met mixen. Wanneer het vlees fijn genoeg is gemixt, vermengt u het met extra jus, bouillon of saus. Hoe langer u pureert, hoe fijner het wordt. Serveer jus of saus eventueel apart bij de groente en aardappelen. Kies voor zachte vleessoorten zoals stooflapjes, gehakt en kipfilet. Biefstuk, varkenshaas en dergelijke worden erg droog na het mixen en de smaak ervan is niet te herkennen. Wanneer u vlees maalt of mixt is er weinig verschil in smaak tussen de diverse vleessoorten. Vis kan goed gemalen en gepureerd worden. Rookworst en knakworst zijn gladde vleessoorten en makkelijk te pureren. Ragouts, vleessaus (zoals bij spaghetti) en eigerechten zijn goede alternatieven. Vlees mixen is bewerkelijk en kost tijd. Als u meerdere porties tegelijk klaarmaakt, bespaart u tijd en afwas. Gemixt vlees is maximaal twee dagen in de koelkast te bewaren. In de diepvries kunt u het maximaal drie maanden bewaren; verpak het gemixte vlees dan per portie in kleine vriezerdoosjes. Groenten: Bereiding Kook de groente goed gaar. Pureer of maal daarna de warme groente naar behoefte fijn. Als u gemalen voeding maakt, kunt u bij de meeste groenten volstaan met fijnprakken Wissel groenten af in soort, kleur en smaak. Groenten uit diepvries, pot of blik zijn goede alternatieven voor verse groenten. Appelmoes en stoofpeertjes kunnen af en toe de groente vervangen. Bind de waterige groenten eventueel met allesbinder, bloem of maïzena. Rauwkost is ongeschikt om te malen of pureren Stamppot kan goed gemalen of gepureerd worden. Maak het zo nodig nog fijner en/of verdun met extra melk of bouillon. 7

Aardappelen, rijst, pasta en dergelijke: Als u gemalen voeding maakt, volstaat het fijnprakken van de aardappelen, eventueel met wat extra jus of saus. Maak aardappelpuree met melk en room of een klontje boter. Instant aardappelpuree (uit een pakje) is een gemakkelijk, snel en goed alternatief. Rijst en pasta s worden door het mixen plakkerig en zijn daarvoor niet geschikt. Bij gemalen voeding kan pasta, (zoals elleboogjesmacaroni), (ongepureerd) soms wel gegeten worden door de zachte en gladde structuur Peulvruchten kunnen goed worden gepureerd. (Dun)vloeibare voeding: Voor (dun)vloeibare voeding mengt u aardappelen, groente en vlees door elkaar tot een soort maaltijdsoep. Daarna voegt u jus, bouillon, melk of groentenat naar wens toe. Een blik of pak maaltijdsoep, zoals bruine bonen-, linzen- en erwtensoep kan fijn gemixt worden en is een goede vervanger voor de warme maaltijd. Ook kant-en-klare maaltijden zijn geschikt om te mixen. Bij de apotheek is een poedervormige, gepureerde maaltijd te koop onder de naam Clinutren Mix en Resource Mix HP. Als u dit poeder mengt met water, bouillon en/of melk, is het een volwaardige warme maaltijd. Deze maaltijden zijn verrijkt met vitamines en mineralen. Er zijn diverse smaakvariaties verkrijgbaar. Een pak is (afhankelijk van de mate van verdunning) voldoende voor vijf tot tien maaltijden. De kosten hiervan worden niet vergoed. Gewicht Gewichtscontrole is een goede manier om te zien of u voldoende energie uit uw voeding haalt. Eén- of tweemaal per week wegen is genoeg. Weeg bij voorkeur op hetzelfde tijdstip en op dezelfde weegschaal. Wanneer uw gewicht gelijk blijft of stijgt, is de gebruikte voeding voldoende. Daalt uw gewicht dan is de hoeveelheid voeding (nog) niet voldoende. Als uw gewicht daalt neem dan contact op met uw diëtist. De diëtist zal u een energierijk dieet adviseren. 8

Hoe maakt u de voeding energierijker? De voeding met een aangepaste consistentie wordt meestal verdund. Als u de hoeveelheid eet die u gewend bent, krijgt u minder voedingsstoffen en calorieën binnen. Om te voorkomen dat u ongewenst gewicht verliest en uw conditie daardoor vermindert, is het belangrijk uw voeding energierijker (calorierijker) te maken. Neem naast de drie hoofdmaaltijden ook calorierijke tussendoortjes. Kies voor volle melkproducten zoals volle yoghurt, boerenyoghurt, volle vla, volle melk, volle chocolademelk of roomkwark. Voeg aan pap, vla of yoghurt een scheutje ongeklopte slagroom toe. Aan warme pap kunt u (dieet)margarine of roomboter toevoegen. Aan de warme maaltijd kunt u (dieet)margarine of roomboter en/of een scheutje room toevoegen. Heldere soep en bouillon wekken de eetlust op, maar leveren weinig energie (calorieën). Een maaltijdsoep, zoals erwtensoep, bruine bonensoep of minestronesoep, is een goede vervanger van de (brood)maaltijd. Maak royaal gebruik van voedingssuiker. Voedingsuiker is een suiker die veel minder zoet smaakt dan gewone suiker. U kunt er veel van gebruiken zonder dat het effect heeft op de zoetheid van het gerecht. In plaats van bijvoorbeeld één schep suiker in de thee, kunt u drie scheppen voedingssuiker gebruiken. Het levert dan driemaal zoveel calorieën. Voedingssuiker is zonder recept bij drogist en apotheek te koop onder de merknamen Fantomalt, Dextropur en Dexital. Overleg met uw arts of diëtist over vergoeding van de kosten door uw zorgverzekering. Maak in overleg met uw arts en/of diëtist gebruik van energierijke drinkvoeding. Energierijke drinkvoeding levert in een klein volume (flesje/pakje) veel calorieën en ook eiwit, vitamines en mineralen. Er is een groot assortiment aan drinkvoedingen. De diëtist zal met u bespreken welke drinkvoeding voor u wenselijk is en in welke hoeveelheid. Over de smaken van de drinkvoeding kunt u zelf overleggen met uw apotheek of een facilitair bedrijf. De diëtist zal u hierover informeren. Uw arts of diëtist kan helpen bij het regelen van een machtiging voor de onkostenvergoeding bij uw zorgverzekering. 9

Energierijke tussendoortjes Gebruik als tussendoortje niet alleen koffie en thee, maar ook een klein gerechtje en/of een voedzame drank. Hieronder staan voorbeelden genoemd. Dranken: Vruchtensappen. Volle melkproducten. Limonadesiropen, eventueel met extra vitamines. Yoghurtdranken. Kleine zoete gerechtjes: Vla. Vlaflip. Kant en klare toetjes. Vruchtenmoes: alle soorten fruit zijn geschikt om te mixen. Een zogenaamd babyfruithapje. Milkshake of ijsje. Bij gemalen voeding zijn vaak ook zachte koeken, cake en taart mogelijk. Kleine hartige tussendoortjes: Een kopje maaltijdsoep (aanpassen aan de gewenste consistentie). Slaatjes (aanpassen aan de gewenste consistentie). Leverworst, paté of knakworst. Zachte vis; haring, paling, gerookte zalm. Roomkaas of zachte Franse kaas op toastje of broodje zonder korst of van een lepeltje happen. Ragout. 10

Recepten voor energierijke tussendoortjes Onderstaande recepten zijn voor een halve liter, dat wil zeggen ongeveer drie glazen. Alle dranken en shakes zijn maximaal twee dagen in de koelkast te bewaren. De houdbaarheid kan door het invriezen worden verlengd. Milkshake: 300 ml vla naar keuze. 200 ml roomijs naar keuze. 50 gram voedingssuiker. Eventueel scheutje limonadesiroop. Lekkere combinaties zijn: Blanke vla + chocolade-ijs. Aardbeienvla + vanille-ijs. Hopjesvla + vanille-ijs. Citroenvla + aardbeienijs. Vanillevla + roomijs Bereiding: Alle ingrediënten door elkaar mixen. Kwarkomel: 100 ml fijngemixt vers fruit of vruchtenmoes. 300 ml (room)kwark of vruchtenkwark. 100 ml karnemelk. Een scheut (slag)room, ongeklopt. 70 gram voedingssuiker. Desgewenst een scheutje limonadesiroop. Bereiding: Alle ingrediënten door elkaar mixen. Yoghurtdrank: 100 ml fijngemixt vers fruit of vruchtenmoes. 300 ml volle yoghurt. Een scheut (slag)room, ongeklopt. 70 gram voedingssuiker. Desgewenst scheutje limonadesiroop. Bereiding: Alle ingrediënten door elkaar mixen. Vruchtenmoes: Literblik vruchten op siroop of 5 à 6 porties geschild vers fruit. 100 gram voedingssuiker. Eventueel appelsap, sinaasappelsap of citroensap. Bereiding: De blikvruchten laten uitlekken (siroop bewaren) of het fruit met de staafmixer fijnmixen. Daarna de suiker toevoegen. Eventueel verdunnen met siroop of appelsap. 11

Opmerkingen Smakelijke en goed te verwerken fruitsoorten zijn: banaan, appel, peer, perziken (ook uit blik), abrikozen (ook uit blik), mango, nectarine en meloen. Kiwi en aardbeien zijn smakelijk, maar hebben na het mixen nog kleine pitjes. Ananas blijft na het mixen nog vezelig. Om de zure, scherpe smaak af te zwakken kan een scheutje ongeklopte(slag)room of vla worden toegevoegd. Voor een frisse smaak kunt u in plaats van siroop of appelsap gebruik maken van sinaasappelsap of citroensap. Groenteshake: 400 gram (verse of diepvries) gare groenten zoals wortelen, bieten, tomaten (rauw en zonder pitten en schil), broccoli, bloemkool, courgette, komkommer (rauw en zonder schil en pit). 100 ml zure room (sour cream) of: crème fraiche of Kookroom of Room Culinair of Blueband Culinesse. Bereiding: Alles pureren of persen en op smaak brengen met zout en eventueel peper en/of bouillonpoeder. Bouillon toevoegen om op de gewenste dikte te maken. U kunt het ook warm drinken Tomatendrank: 400 ml tomatensap. 100 ml zure room (sour cream) of: crème fraîche 70 gram voedingssuiker. Bereiding: Mengen en op smaak brengen met zout en eventueel peper en/of bouillonpoeder. U kunt het ook warm drinken, maar gebruik dan crème fraîche in plaats van zure room. Uit eten gaan Als u in een restaurant gaat eten en u gebruikt voeding met een aangepaste consistentie, is het raadzaam om van tevoren met het restaurant contact op te nemen. U kunt informeren naar de mogelijkheden en uw wensen kenbaar maken. Meestal is men bereid om voor u een smakelijke en voedzame maaltijd van de juiste consistentie te serveren. Geef vooral duidelijk aan welke dikte en gladheid de gerechten moeten hebben. Vraag in ieder geval ook om extra jus, saus of bouillon, zodat u een gerecht op het bord eventueel nog kunt verdunnen. 12

Welke nadelen heeft een voeding met aangepaste consistentie? Vitamine- en mineralentekort Een vloeibare of gemixte/gepureerde voeding is vaak niet volwaardig. Als u langer dan 2 weken een voeding met een aangepaste consistentie gebruikt is het verstandig dagelijks een een multivitaminepreparaat te nemen. Bijvoorbeeld Dagravit 30, Davitamon Compleet of een huismerk van de drogist. Kijk voor de dosering op de verpakking. Gebruik van deze vitamines maximaal 100% van de ADH. ADH is dagelijks aanbevolen hoeveelheid. Bij slikklachten kunt u kiezen voor oplosbare vitamines (bruistabletten). Als u aanvullende energierijke drinkvoeding gebruikt is het gebruik van extra vitamines niet nodig. Obstipatie Omdat een vloeibare en gemixte voeding over het algemeen weinig voedingsvezel bevat, is het mogelijk dat u last krijgt van verstopping (obstipatie). Als u brood kunt eten, kies dan voor fijn volkorenbrood zonder korst. Maak gebruik van fijngemixte gewelde pruimen of zuidvruchten en pap van grovere graansoorten zoals havermout. U kunt ook een drinkontbijt met vezels proberen. Vaak zijn vezelrijke producten (zoals zemelen) te grof of te korrelig om te mixen. De obstipatie kan veroorzaakt zijn doordat u onvoldoende drinkt (vochttekort). Streef naar minimaal twee liter vocht per dag; dit is inclusief pap, vla en andere vloeibare voeding. Slijmvorming Afhankelijk van uw ziekte en/of behandeling kunt u last hebben van slijmvorming in mondof keelholte. Er zijn geen maatregelen om de slijmvorming te voorkomen, er zijn wel enkele adviezen die het kunnen verminderen Spoelen met kamillethee. Na het eten en drinken een slokje water nemen. Zure melkproducten (karnemelk en yoghurt) kiezen in plaats zoete melkproducten (vla en melk), want die geven soms minder klachten. Fruit, vruchtenmoes en vruchtensappen gebruiken, want die geven over het algemeen geen slijmvorming. 13