Adviezen voor een energie- en eiwitrijke voeding
Bij ziekte, behandeling of een operatie heeft ons lichaam meer energie en eiwit nodig. Ook de inname van eten en drinken kan verminderd zijn. Dit kan ondervoeding veroorzaken. Ongeveer een op de drie patiënten in een ziekenhuis heeft een verhoogde kans op ondervoeding. U krijgt deze folder omdat uw behoefte aan energie en eiwit is toegenomen. Dit kan door ziekte, een behandeling of een operatie komen. Het kan zijn dat u in deze periode minder eetlust hebt. Ook kan het zijn dat u de laatste tijd onbedoeld bent afgevallen. De kans op ondervoeding wordt hierdoor groter. Bij ondervoeding krijgt het lichaam minder energie en eiwit binnen dan het nodig heeft om gezond te functioneren. Ondervoeding kan nadelig zijn voor het verloop van uw ziekte en herstel. U voelt zich dan minder goed. Ook uw spierkracht kan afnemen. Daarnaast is er een groter risico op het krijgen van complicaties. De opnameduur kan hierdoor langer worden. Kortom: goede voeding met voldoende energie en eiwit draagt bij aan een goede conditie en ondersteunt het genezingsproces. Wat is energie- en eiwitrijke voeding? Energie is een andere naam voor brandstof. Energie is nodig om te kunnen bewegen, te werken, te denken en het lichaam warm te houden. Energie wordt vooral geleverd door vetten en koolhydraten in de voeding. Koolhydraten is de verzamelnaam van alle suikers en zetmeel in de voeding. Eiwitten zijn de bouwstenen voor het lichaam. Eiwit is nodig voor opbouw en herstel van lichaamsweefsels zoals spieren en huid. Vooral dierlijke producten bevatten veel eiwit. Bij ziekte, na een behandeling of operatie heeft uw lichaam meer energie en eiwit nodig. Daarom krijgt u het advies om een energie- en eiwitrijke voeding te gebruiken. Hierdoor kan een verminderde voedingstoestand voorkomen worden. Na herstel en het bereiken van een gezond en stabiel gewicht kunt u weer overgaan op uw gebruikelijke voeding. 1
Diëtist Bij risico op ondervoeding wordt een energie- en eiwitrijke voeding geadviseerd. Mogelijk bent u bekend met een dieet of allergie of heeft u om andere redenen beperkingen in uw voeding. Ook bij overgewicht kan er tijdens ziekte, een behandeling of operatie sprake zijn van een risico op ondervoeding. Probeer de adviezen in deze folder zo veel mogelijk te combineren met uw dieet. Bij problemen kunt u uw behandelend arts vragen om een verwijzing naar de diëtist. Ondanks het toepassen van de adviezen in deze folder kan het zijn dat uw gewicht verder afneemt. Uw behandelend arts kan u dan ook doorverwijzen naar de diëtist. Aanbevolen hoeveelheden In de onderstaande tabel vindt u de aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen voor dagelijks gebruik. Deze hoeveelheden gelden als basisvoeding voor verschillende leeftijden. Het voorziet in de noodzakelijke hoeveelheid eiwitten, vitaminen en mineralen. De kleinste hoeveelheden gelden voor vrouwen en de grootste voor mannen. Bij een verhoogde behoefte aan energie en eiwit zijn de hoeveelheden in de tabel niet voldoende. 2
Productgroep 19-50 jaar 51-70 jaar 71 jaar en ouder Groente 200 g 200 g 150 g 4 opscheplepels 4 opscheplepels 3 opscheplepels Fruit 200 g 2 stuks 200 g 2 stuks 200 g 2 stuks Brood 210-245 g 6-7 sneetjes 175-210 g 5-6 sneetjes 140-175 g 4-5 sneetjes Aardappelen, 200-250 g 150-200 g 100-200 gram rijst, pasta, peulvruchten 4-5 aardappelen/ opscheplepels 3-4 aardappelen/ opscheplepels 2-4 aardappelen/ opscheplepels Melk(producten) 450 ml 500-550 ml 650 ml Kaas 1½ plak 1½ plak 1 plak (30 g) (30 g) (20 g) Vlees(waren), vis, kip, 100-125 g 100-125 g 100-125 g eieren, vleesvervangers Halvarine 30-35 g 5 g/sneetje 25-30 g 5 g/sneetje 20-25 g 5 g/sneetje Bak-, braad-, en frituurproducten, olie 15 g 1 eetlepel 15 g 1 eetlepel 15 g 1 eetlepel Dranken (incl. melk) 1½-2liter 1½-2 liter 1½-2 liter Voedingscentrum Algemene tips De volgende tips kunnen u helpen wat meer te gaan eten: Gebruik drie hoofdmaaltijden. Gebruik tussendoortjes. Eet iets in de loop van de avond / voor het naar bed gaan. Varieer in keuze, smaak, temperatuur en kleur. Varieer ook in vast en vloeibaar. 3
Neem de tijd om iets te eten of te drinken. Eet in een rustige omgeving. Uw smaak kan veranderd zijn door ziekte. Het kan zijn dat voedingsmiddelen waar u normaal gesproken niet zo van houdt nu beter smaken. Extra aandacht voor de voeding kan prettig zijn. Teveel aandacht kan averechts werken. Voedingsadviezen en variatiemogelijkheden Hieronder vindt u diverse praktische tips om uw voeding energie- en eiwitrijker te maken. Brood, broodvervangers en ontbijtgranen Varieer met verschillende broodsoorten. Denk hierbij aan knäckebröd, beschuit, crackers, roggebrood, krentenbrood, krentenbollen, rijstwafels, croissants, stokbrood, notenbrood, mueslibrood, ontbijtkoek, worsten- of saucijzenbroodje. Maak in plaats van een belegde boterham eens een tosti of een wentelteefje. Rooster het brood af en toe. Een bord pap kan een variatie zijn voor brood. U kunt het zelf maken van volle melk, suiker en een bindmiddel zoals havermout, rijst, rijstebloem, Brinta, Bambix, Wake Up of griesmeel. Verschillende soorten pap zijn kant en klaar te koop in de supermarkt. U kunt eventueel een klontje (dieet) margarine, roomboter, een scheutje vloeibare margarine of ongeklopte room aan de pap toevoegen. Ontbijtproducten zoals cornflakes, muesli, cruesli, rice-crispies met volle melk of volle yoghurt en suiker zijn eveneens een alternatief voor de boterham. Het gebruik van een drinkontbijt is een alternatief, maar dit levert weinig calorieën. Halvarine, margarine en boter voor op de boterham Besmeer het brood met (dieet)margarine of roomboter. Halvarine en halfvolle boter bevatten de helft minder energie. Deze producten kunt u dus beter niet gebruiken. 4
Broodbeleg Beleg het brood royaal, bijvoorbeeld door een extra plak kaas of vleeswaren te gebruiken. Maak eens een combinatie zoals ham én kaas of een tosti. Als variatie kunt u ook zoet broodbeleg gebruiken. Chocoladeproducten, pindakaas en kokosbrood bevatten meer energie dan jam en stroop. Combineer hartig met zoet beleg, zoals kaas met stroop. Neem eens een snack op of bij de boterham, zoals: - ei, omelet of roerei - vis zoals zalm, sardines, tonijn, haring of gebakken vis - een flensje (eventueel met hartige of zoete vulling) - een wentelteefje of pannenkoek - huzaren-, rundvlees-, zalm- of aardappelsalade - kroket, frikadel of een portie bitterballen - knakworstjes of saté met saus. Soep Bouillon of heldere soep bevat weinig energie en eiwit. Bouillon of heldere soep kan wel de eetlust opwekken. Als u bouillon of heldere soep gebruikt, eet deze dan een half uur voor de maaltijd. Een goed gevulde soep is wel een alternatief. Deze soepen kunnen veel energie en eiwit leveren. Denk bij deze soepen aan het gebruik van vlees, groenten en een bindmiddel zoals vermicelli, rijst of peulvruchten. Voeg aan de soep een scheutje ongeklopte room toe. Vlees, vis, kip, ei en vleesvervangers Als vlees, vis of kip niet lukt, kunt u dit vervangen door ei, kaas, tahoe of andere vegetarische vleesvervangers. Deze bevatten dezelfde voedingsstoffen als vlees, vis en kip. Vlees, vis of kip kunt u paneren (met ei en paneermeel). Het bevat dan meer energie. Neem eens koud vlees of een stukje koude kip in plaats van warm vlees. Vlees kunt u vervangen door vleeswaren. 5
De vette vleessoorten leveren meer energie dan de magere vleessoorten. Als u moeite heeft met vlees of vleesvervangers, vraag dan de diëtist om alternatieven. Jus en sauzen Verdun de jus zo min mogelijk met water. Voeg aan de jus of saus eens extra room toe. Maak eens een gebonden saus, zoals kerriesaus, champignonsaus of roomsaus (uit pot, een pakje of zelfgemaakt) in plaats van jus. Neem bij koud vlees een mayonaisesaus of een andere saus uit fles. Aardappelen, rijst, pasta en peulvruchten Als alternatief voor (gekookte) aardappelen kunt u ook denken aan: aardappelpuree, bereid met volle melk, ongeslagen room, olie of een klontje dieetmargarine frites gebakken of gefrituurde aardappelen rijst macaroni en spaghetti mie en mihoen bruine en witte bonen, linzen en kapucijners tarly couscous taco s of wraps. U kunt ter afwisseling ook samengestelde maaltijden gebruiken. Voorbeelden hiervan zijn stamppot, nasi goreng, bami, spaghetti met saus, chili con carne, ovenschotels en hartige taart. Groente diepvries-, blik- en potgroenten kunnen prima ter afwisseling van verse groenten worden gebruikt maak gekookte groente af met een klontje (dieet)margarine, roomboter, een scheutje room of olie of een sausje. 6
rauwkost geeft snel een vol gevoel. Gebruik rauwkost dan ook niet veel of vaak groente kunt u roerbakken in olie. Nagerechten Gebruik het nagerecht eventueel een half uur na de warme maaltijd. Kies bij voorkeur voor volle producten zoals: volle yoghurt of boerenyoghurt, eventueel gezoet met suiker of siroop volle vla pap van volle melk met suiker, eventueel met een scheutje ongeklopte slagroom volle kwark met suiker en eventueel fruit pudding met slagroom vruchtenyoghurt bij voorkeur gezoet met suiker (room)ijs met slagroom en saus appelmoes, compote of fruitsalade, eventueel met een toefje slagroom. Tussendoor Neem tussen de maaltijden door iets extra s. Dit kan in de vorm van dranken, een versnapering of een kleine broodmaaltijd. Hartige versnaperingen blokjes kaas en plakjes vleeswaren of worst uit het vuistje warme snacks, zoals ragout, bamischijf, nasibal en kroket noten, pinda s en studentenhaver zoutjes en chips, eventueel met een dipsaus toast met een (kant en klare) salade, franse kaas of paté saucijzenbroodje (mini) loempia of pizza. Zoete versnaperingen ontbijtkoek met (dieet)margarine of roomboter rozijnen en krenten koek(jes) en biscuit 7
gebak, cake, appelflap, petit fours of puddingbroodje chocolade, bonbons of toffees fruit(salade) of compote krentenbol of mueslibol croissantje schaaltje volle vla of kwark crème brulee ijsje(bij voorkeur geen waterijs). Dranken Alle dranken zijn toegestaan. Alcoholische dranken in overleg met uw behandelend arts. Dranken met suiker bevatten veel energie. Melkproducten bevatten veel eiwitten. Gebruik bij voorkeur volle producten. Goede keuzes zijn: volle melk, boerenmelk of volle chocolademelk drinkyoghurt gezoet met suiker of volle kwark verdund met vruchtensap koffie met suiker en (on)geklopte room of volle koffiemelk koffie, zoals cappuccino en wienermelange uit een pakje vruchtensap of tweedrank groentesap milkshake van volle melk, ijs en vruchtensap of smoothie frisdrank (bij voorkeur geen light dranken) limonade. Gewicht Uw gewicht is een hulpmiddel bij het bepalen van uw voedingstoestand. Tijdens ziekte, behandeling of voor een operatie is het beter om niet af te vallen. Het is belangrijk dat uw voedingstoestand zo goed mogelijk is. Ook in de weken na ziekte, behandeling of operatie is het belangrijk om uw gewicht op peil te houden. Als uw gewicht gelijk blijft, krijgt u de juiste hoeveelheid energie binnen. U valt dus niet af en u komt niet aan. Probeer uw gewicht ook stabiel te houden als u te zwaar bent. Afvallen kan beter als u volledig hersteld bent. U kunt uw gewicht volgen door één keer per week op de weegschaal te gaan staan. Doe dit zoveel mogelijk op hetzelfde moment van de dag en op dezelfde 8
weegschaal. Op deze manier kunt u tijdig ingrijpen bij onbedoeld gewichtsverlies. Uw gewicht kunt u noteren in de tabel op de volgende bladzijde. Bespreek onbedoeld gewichtsverlies altijd met uw behandelend arts. Tot slot Na herstel en bij een normale eetlust, kunt u weer overgaan op een gewone gezonde voeding. Probeer uw gebruikelijke gewicht te handhaven. Kijk voor meer informatie op de website van het Voedingscentrum (www. voedingscentrum.nl). Week Dag Datum Gewicht Totaal gewichtsverlies 1 2 3 4 5 9
Noteer hier uw vragen
Radboud universitair medisch centrum 05-2013-4908