PERSMAP Petrus Alamire Meerstemmigheid in beeld Festival Laus Polyphoniae 19-30 augustus 2015 Tentoonstelling Kathedraal Antwerpen 19 augustus - 22 november 2015 Internationale conferentie New Perspectives on Polyphony 18-23 augustus 2015
Programma persconferentie 18/08/2015 10.00 : ontvangst 10.30 uur: start persconferentie Sprekers: Dhr. Philip Heylen, Schepen voor cultuur, economie, stads- en buurtonderhoud, patrimonium en erediensten stad Antwerpen en voorzitter van AMUZ [Festival van Vlaanderen Antwerpen] vzw Curator Bart Demuyt, directeur AMUZ en Alamire Foundation Curator Manfred Sellink, Hoofddirecteur-Hoofdconservator KMSKA Curator David Burn, Hoofddocent Onderzoeksgroep Musicologie - Alamire Foundation - KU Leuven 11.15 : rondleiding tentoonstelling Petrus Alamire, Meerstemmigheid in beeld 12.00 : lunch in de kapelaansacristie
OPENING TENTOONSTELLING PETRUS ALAMIRE, Meerstemmigheid in beeld Dames en Heren, Ik sta hier vandaag niet alleen als schepen voor cultuur maar ook en vooral als de voorzitter van de raad van bestuur van AMUZ. Een fiere voorzitter. Marcel Proust schreef in A la recherche du temps perdu dat muziek de tijd kan doen stollen. Voor Polyfonie geldt dat a fortiori. Door zijn meerstemmigheid wordt de ervaring van het NU immers veelvuldig opgerekt in de ruimte. Simon Vestdijk heeft het ooit zo mooi verwoord in zijn Glanzende Kiemcel: 'meerstemmige muziek is het moment pellen als ware het een ui'. Deze formule omvat het mysterie van deze wondermooie muziek. En mysteries zijn mensenwerk. Muziek is verstand en emotie. Muziek maakt iets los dat vast zat en brengt in beweging wat tot stilstand was gebracht. Muziek doet iets met een mens. Al meer dan twintig jaar is Laus Polyphoniae een meerstemmig baken in het drukke ritme van onze altijd maar sneller voorthollende levens. En dit jaar doen we dat met een groots project. Peter Imhoff, alias Petrus Alamire, werd geboren rond 1470 uit een bekende koopmansfamilie in Neurenberg, waar hij werd opgeleid als musicus en muziekschrijver. In het zog van zijn handeldrijvende familieleden reisde hij naar de Lage Landen, waar hij onder andere voor Margareta van Oostenrijk en aartshertog Karel (de latere keizer Karel V) luxueuze muziekhandschriften vervaardigde. Daarnaast zien we Alamire ook fungeren als ondernemer, als spion voor Hendrik VIII en als koerier voor Erasmus en andere humanisten. Bovendien onderhield hij persoonlijke contacten met verschillende Europese hoven en met machtige handelaars en bankiers. Op die manier zijn de muziekhandschriften van hem over heel Europa verspreid geraakt. Ze behoren tot de mooiste verluchte manuscripten van de late middeleeuwen. Zij zijn niet alleen van kunsthistorisch belang, maar hebben ook een uitzonderlijke muziekhistorische waarde. De koorboeken bieden immers een uniek overzicht van de muziekproductie in de Lage Landen en Noord-Frankrijk. Ze bevatten zowel religieuze als profane muziek en het oeuvre van drie generaties componisten: van Johannes Ockeghem (1410-1497) en Johannes Regis (1425-1496), over Josquin des Prez (1450/1455-1521) en Pierre de la Rue (1452-1518) tot Jean Richafort (1480-1550) en Adriaan Willaert (1490-1562). Als voorzitter van AMUZ wil ik bij deze gelegenheid onze partners bedanken. AMUZ is partner in het Strategisch Basisonderzoeksproject "New Perspectives on Polyphony", een project dat werd gefinancierd door het Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie. Andere partners waren de UA (Annick Schramme), de Universiteit van Oxford en de KU Leuven. Voor de KU Leuven zijn dat ESAT (ingenieurs), de onderzoeksgroep Musicologie en de Alamire Foundation. De Foundation is de sturende partner van dit groot
project van de voorbije 4 jaar. De Foundation is ook sinds het ontstaan van het festival Laus Polyphoniae een compagnon de route in het AMUZ-verhaal. Meer zelfs, sinds 2009 is een bijzonder nauwe samenwerking gecreëerd. Een samenwerking tussen aan de ene kant het studiecentrum voor muziek in de Lage Landen en aan de andere kant de organisatie AMUZ. De nieuwste onderzoeksresultaten vinden als het ware automatisch hun weg naar het concertpodium. Laat ons daar dan nog -sinds 2011- het Huis van de Polyfonie (het Centre of excellence dat zich bevindt in de Leuvense Abdij van Park) als derde partner aan toevoegen. Zo kunnen we spreken van een platform met internationale ambitie waar onderzoek, experiment en uitvoering samenkomen en worden gestuurd. En dat allemaal omtrent één specifiek thema :"de polyfonie": In dit verhaal is de rol van AMUZ - samen met Alamire Foundation - die van inspirator en creator én sturend. Alamire Foundation voor het wetenschappelijke luik en AMUZ als plek van internationale valorisatie. Sinds jaar en dag bestaat er een samenwerking tussen beide organisaties. En sinds 2009 werken beide organisaties structureel samen. Net deze intense samenwerking was de aanzet tot het opzet van grote projecten als deze tentoonstelling, in combinatie met conferentie en festival. Dialoog is ook het motto van de samenwerking die hier in Antwerpen wordt geïnitieerd. Niet enkel tussen een wetenschappelijk instituut (Alamire Foundation), een centre of excellence (Huis van de polyfonie) en een concerthuis (AMUZ); maar ook tussen verschillende disciplines uit het culturele veld: Deze tentoonstelling is een voorbeeld van het samenbrengen van muziek (componeren en uitvoeren) erfgoed het boek of manuscript de miniatuurkunst de schilderkunst de architectuur Deze tentoonstelling is een voorbeeld van het samenbrengen van disciplines en vakmanschap van 500 jaar terug. Bovendien is het ook het samenbrengen van tools van vandaag: hoogtechnologische middelen om beeld en klank te valoriseren worden gehanteerd, met als gevolg toegankelijkheid. Dit project was niet mogelijk geweest zonder de financiële steun van verschillende partners: 1) KUNSTEN & ERFGOED AMUZ structureel (4 jaar) - toegekend voor de periode 2013-16: 500.000 - het effectieve te ontvangen bedrag 2015: 466.801,15 - sinds 2014 zijn de structurele middelen aangevuld met 80.000 uit het provinciale fonds - het in 2015 effectief te ontvangen bedrag: 76.911,33 Alamire Foundation structureel (2 jaar) - toegekend voor 2015-16: 150.000
- effectief te ontvangen bedrag in 2015: 137.674,27 - via internationale middelen hebben we eenmalig in 2013 ook 61.500 gekregen voor de digitalisatie van de manuscripten in het Vaticaan. 2) IWT Er werd een SBO-project verkregen vanuit een consortium van verschillende partners waarin zowel de Alamire Foundation als AMUZ zijn opgenomen. De andere partners zijn KU Leuven ESAT, KU Leuven Onderzoeksgroep Musicologie, UA en Oxford University. Het totale bedrag is 1.938.040. 3) TOERISME VLAANDEREN 235.320 voor AMUZ (Festival van Vlaanderen Antwerpen) via de subsidie voor de kunststeden 4) STEDEN Stad Antwerpen: Projectsubsidie ontvangen 2014 200.000,00 Naast de jaarlijkse werkingssubsidie subsidie van 650.000 euro geïndexeerd. Stad Mechelen: 75.000,00 Stad Leuven: investering door opname in het museum voor religieuze kunst in de Abdij van het Park. 5) PROVINCIE Provincie Antwerpen 25.000,00 Ik vermeld hier ook graag de samenwerking met de Kathedraal, het KMSKA, de Koninklijke Bibliotheek van België en het stadsarchief Mechelen en het Vleeshuis die bijzonder goed verlopen is. Dames en heren, AMUZ heeft een jarenlange traditie als sturende kracht van het festival Laus Polyphoniae. Ik herinner mij dat er jaren geleden een bescheiden tentoonstelling werd aangeboden naar aanleiding van het herdenkingsjaar van Orlandus Lassus. Maar wat we hier vandaag meemaken is een bewuste stap in het artistieke verhaal van AMUZ. AMUZ wil niet enkel een programmatie aanbieden die inhoudelijk van a tot z onderbouwd is, maar wil de komende jaren artistieke zijsprongen meenemen en de sterktes opzoeken in andere disciplines. Nieuwe uitdagingen die we in de toekomst verder willen en moeten zetten, we denken hier in het bijzonder aan de gesprekken die gaande zijn met het KMSKA: Manfred Sellink, die samen met Professor David Burn van de Onderzoekgroep Musicologie KU Leuven en met Directeur Bart Demuyt het curatorschap van deze unieke tentoonstelling in dit unieke gebouw op zich nam. Muzikaal spelen we reeds in de allerhoogste divisie - Laus Polyphoniae is trouwens het enige en grootste festival - wereldwijd - dat zich enkel en alleen focust op de polyfonie en net daardoor mensen van over de hele aardbol naar Antwerpen trekt.
Vandaag leggen we de lat bijzonder hoog: met de relatie tussen de muziek en de miniatuurkunst, de schilderkunst, architectuur en de kunst van de muziekkopiisten die allen eind 15de en begin 16de eeuw op een bijzonder hoog niveau stonden samen te brengen. Niemand doet en deed het ons voor. Daar ligt meteen ook de ambitie voor de toekomst: we willen met AMUZ diezelfde weg opgaan. We zijn het enige huis dat zich zo laat onderbouwen door resultaten van wetenschappelijk onderzoek en deze op een internationale scene valoriseert. We zijn een voorbeeld, en uniek in de wereld als het neerkomt op polyfonie. De stad Antwerpen, sinds mensenheugenis de ontmoetingsplaats van wetenschappers en kunstenaars, is hierbij de perfecte uitvalsbasis. Antwerpen is een rode draad. Veel van de componistennamen die u zult zien in de tentoonstelling hebben hier in deze schitterende Kathedraal gewerkt, er gezongen. Een deel van de manuscripten die u straks zult leren kennen zijn gemaakt in deze stad en ik wil afsluiten met de aandacht te vragen voor het allerkleinste boekje dat we vanuit een privécollectie uit London naar hier hebben gehaald. Het is niet groter dan een smartphone, is in 1511 hier in Antwerpen gemaakt en het bevat meer dan 30 volbladminiaturen van de hand van Simon Bening. Bij mijn weten is dit bijzonder waardevol manuscript nooit eerder tentoongesteld. Maar het Imhof Getijdenboek is gemaakt in opdracht van de handelaarsfamilie Imhof, en laat nu Petrus Imhof die zijn naam later wijzigde naar Petrus A-la-mi-re daar een telg van zijn. Dames en Heren, Sta me toe om Bart Demuyt en zijn team uitdrukkelijk te danken voor deze tour de force. Meerstemmigheid is niet alleen een kunst en kunde, het is een attitude, een wereldbeeld en de manier waarop dit project bruggen heeft geslagen, is helemaal in de geest van de harmonie die polyfonie vraagt en eist. Ik dank u. Philip Heylen Schepen voor cultuur, economie, stads- en buurtonderhoud, patrimonium en erediensten stad Antwerpen Antwerpen, 18 augustus 2015
Informatie over de tentoongestelde manuscripten en de kunstwerken is opgenomen in het OKV-themanummer Petrus Alamire, Meerstemmigheid in beeld. Indien u de persmap digitaal heeft ontvangen: Het OKV- nummer kan u aanvragen via Klaartje Heiremans klaartje.heiremans@amuz.be
MEDIA-INSTALLATIE Speculum Musurgica RUDI KNOOPS Speculum Musurgica - Rudi Knoops Media-installatie (2015) in opdracht van Petrus Alamire, Meerstemmigheid in beeld. Huelgas Ensemble Paul Van Nevel Superius: Poline Renou Mezzo: Witte Maria Weber Tenorino: Achim Schulz Tenor: Adriaan De Koster, Hans Jörg Mammel, Matthew Vine Bassus: Joel Frederiksen, Tiago Mota In een ruimtelijke opstelling worden zeven musici van het Huelgas Ensemble geprojecteerd, in beeld en manieren worden beluisterd. In het midden van de media-installatie smelten de verschillende stemmen samen tot pure polyfonie. Men wordt er als het ware in de meerstemmigheid ondergedompeld. Voor het visuele luik gebruikt Rudi Knoops de cilindrische anamorfose -techniek. De weergave van de zangers is vervormd, maar kan met behulp van een spiegel in de juiste proporties worden gezien. Wie een enkele anamorfose bekijkt, komt dichter bij de projectie van een individuele musicus. Zo wordt de analytische luisterervaring versterkt. Wie verschillende anamorfosen tegelijk observeert, moet keuzes maken en moet, als het ware, de verschillende lagen van de polyfonie ook fysiek ervaren. U bevindt zich in een universum van beeld- en klankstructuren, waarin u zelf accenten legt op individuele muzikale lijnen. U gaat op zoek naar interessante invalshoeken - auditief, visueel, of een combinatie van de twee en creëert zo een eigen perspectief. U hoort in deze installatie twee zevenstemmige composities, uitgevoerd door het Huelgas Ensemble onder leiding van Paul Van Nevel: het motet Memorare Mater Christi van Mattheus Pipelare, dat de zeven smarten van Maria vertolkt en het anonieme Proch Dolor, een treurzang op de dood van Keizer Maximiliaan. Concepttekening van de installatie
PERSCONTACT AMUZ Klaartje Heiremans +32 (0)499 347 955 klaartje.heiremans@amuz.be Beeldmateriaal van de tentoonstelling en de media-installatie vindt u in het persluik van de AMUZ-website: www.amuz.be/pers Wachtwoord: Pers-W8chtwoord CONTACT ALAMIRE FOUNDATION Klaartje Proesmans +32 (0)16 32 37 46 klaartje.proesmans@kuleuven.be www.petrusalamire.com