GESNEUVELDE STRIJDERS IN DE "GROOTE OORLOG" Josephus Remigius Stockmans (1892-1914) 1 e Gidsen 1 e Eskadron Eddy Exelmans Bij de gesneuvelde militairen op het oorlogsmonument op de Markt in Zichem staat de naam R. Stockmans. Deze naam klinkt niet erg Kempens. En inderdaad, de over-overgrootvader van Remi Stockmans was geboren in St.-Agatha- Rode maar uitgeweken naar Kiezegem. Diens zoon is terecht gekomen in Scherpenheuvel en Ludovicus, de vader van Remi, is geboren in Scherpenheuvel en getrouwd in Zichem waar ook zijn kinderen zijn geboren. Familiegegevens Ludovicus Stockmans (zoon van Paulus Stockmans en Theresia Christina Nijs) is in 1885 gehuwd met Maria Theresia Vanderheyden. Ze kregen 9 kinderen in Zichem. Josephus Remigius was de 4 Remi Stockmans. Foto in een kalender uitgegeven ten voordele van Ziekenzorg Zichem. vijfde in de rij nadat een naamgenoot reeds eerder op de leeftijd van anderhalf jaar was overleden. De ouders waren landbouwer maar blijkbaar ook herbergier. Hierbij de 9 kinderen: 1. Maria Leonia Stockmans, geboren op 04-12-1885 in Zichem en gehuwd met Felix Victor Polaster 2. Maria Theresia Prudentia Stockmans, geboren op 12-04-1887 in Zichem en gehuwd met Remigius Roskin 3. Remigius Stockmans, geboren op 13-07-1889 in Zichem en overleden op 06-02-1891 in Zichem 4. Maria Leopoldina Stockmans, geboren op 16-02-1891 in Zichem en gehuwd met Petrus Claes 5. Josephus Remigius Stockmans, geboren op 20-12-1892 in Zichem 6. Isabella Stockmans, geboren op 19-09- 1895 in Zichem en gehuwd in Zichem met Lodolphus Arnoldus Vererfven geboren op 06-12-1897 in Ingooigem 7. Carolus Stockmans, geboren op 06-09- 1900 in Zichem en gehuwd met Maria Van den Dries 8. Veronica Hortensia Stockmans, geboren op 23-04-1902 in Zichem en gehuwd in Zichem met Aloysius Dekkers 9. Maria Melanie Stockmans, geboren op 02-12-1903 in Zichem en gehuwd met Joannes Camillus Van Meeuwen.
Bij de geboorte van Remi (1892) woonden zijn ouders in de Driesschestraat in Zichem. Volgens de bevolkingsregister 1901-1910 woont het gezin in de Kerkhofstraat nr.1. Op het document Strijdersfonds van kort na de oorlog vermeldt vader Louis Stockmans als adres, Kerkstraat nr 1. Volgens het bidprentje van na de oorlog was Remi lid van de harmoniemaatschappij "St Cecilia" en lid van den Wekelijkschen Kruisweg. Militair Remi Stockmans was dienstplichtige van de lichting 1912. Hij werd ingedeeld bij de Cavalerie van het 1 ste regiment Gidsen als cavalier 2 de klas met als immatriculatienummer 17466. Vermoedelijk was hij in juli 1914 met verlof van onbepaalde duur. In alle geval, wegens oorlogsdreiging na de aanslag in Sarajevo, werd op 29 juli door het Ministerie van Oorlog bevel gegeven aan het militair hoofdkwartier om de 3 jongste klassen met verlof van onbepaalde duur (1912-1911-1910) onmiddellijk op te roepen. En op 31 juli rond de middag waren op 2 na alle opgeroepen Gidsen in hun eenheid aanwezig. Op 1 augustus was België officieel in mobilisatie en het militair dossier vermeldt dat Remi Stockmans toen aanwezig was bij het 1 ste eskadron van het 1 ste Gidsen. 1 1 De kazerne van het 1 ste Gidsen lag in Etterbeek aan de huidige Generaal Jacqueslaan. Na WOI kreeg ze de naam kazerne luitenant generaal baron de Witte de Haelen. Mogelijk moest Stockmans zich daar aanmelden. Gids in uitgaanskledij. (Foto coll. P. Laureys) Voor een snelle beëindiging van een oorlog met Frankrijk had Duitsland het Von Schlieffen-plan uitgewerkt. Dit plan voorzag in een doortocht door België. Op zondagavond 2 augustus 1914 werd een ultimatum aan de Belgische regering overhandigd met het verzoek om in te stemmen met een vrije doortocht van het Duitse leger. België besloot zijn neutraliteit te verdedigen, wel wetende dat het Belgische leger kwantitatief en kwalitatief geen partij zou zijn voor het Duitse leger. In de vroege ochtend van maandag 3 augustus werd het Belgische afwijzende antwoord op de Duitse ambassade overhandigd en op 4 augustus stak het Duitse leger s morgens de Belgische grens over. Op 3 augustus krijgt de cavalerie als opdracht om het gros van het leger te ondersteunen waar nodig en om verkenningsopdrachten uit te voeren. Vertrokken uit het militair hoofdkwartier in Gembloux probeert men zich centraal opgesteld te houden om tussen te komen waar nodig in functie van de grensoverschrijding door de Duitsers. Voor de Gidsen betekent dat enerzijds zich richten op 5
regio Maastricht en anderzijds op de streek van de Ourthe. Bertha s) voor nodig om de forten kapot te schieten en de vestingtroepen tot overgave te dwingen. Op de ochtend van 5 augustus bevindt de cavalerie zich in de buurt van Waremme wanneer men verneemt dat de Duitsers de Maas zijn overgestoken in Eijsden en dat ze zich sterk concentreren rond Spa-Pépinster. Het 1 ste eskadron van het 1 ste Gidsen (met mogelijk Stockmans) verblijft die avond in Bertrée. De Duitse inval in België Na het weigeren van de vrije doortocht door België aan de Duitsers stak op 4 augustus het Duitse leger s morgens de Belgische grens over op weg naar de vestingen van Luik en Namen aan de Maas. Daar hoopte het Belgische leger stand te kunnen houden. Luik werd verdedigd door de Belgische derde divisie en door vestingtroepen in totaal ongeveer 30.000 man onder leiding van generaal Gérard Leman. Voor de verovering van Luik, dat omringd werd door twaalf forten, was door de Duitsers een speciaal Maasleger gevormd. Het lukte de Duitsers bij Visé snel over de Maas te komen en de stad Luik werd op 7 augustus al ingenomen. De Belgische derde divisie werd naar het westen teruggetrokken op de lijn Tienen-Diest achter het riviertje de Gete. De hoofdmacht van het Belgische veldleger concentreerde zich hier ten oosten van Brussel, gedekt door de cavaleriedivisie die zich, afkomstig uit Waremme, via Sint-Truiden links van het leger ging opstellen. Hoewel de stad Luik was ingenomen hielden de forten nog langer stand en was er een bombardement met zware houwitsers (de Dikke Gidsen als verkenners. (Foto coll. P. Laureys) In de buurt van Halen Voorafgaand aan de infanterie voerde de cavalerie verkenningen uit. Op 12 augustus trokken de Duitse cavaleristen op langs de straatweg richting Diest en stuitten daarbij op de Belgische troepen bij de Gete. Komend vanaf de staatsbaan Hasselt-Diest (de N2) loopt de Zwarte Duivelsstraat over de Getebrug. Dit is een riviertje van slechts enkele meters breed. Het was hier dat de enige Belgische cavalerie-eenheid onder leiding van generaal Léon de Witte probeerde de Duitsers te beletten de Gete over te steken en dat de eerste fase van de slag plaatsvond. Tot de troepen van De Witte behoorden naast regimenten lansiers en gidsen een compagnie 6
pioniers-pontonniers-wielrijders en karabinierswielrijders (de Cyclisten), die door hun zwarte uniform de Zwarte Duivels werden genoemd. Ze waren gevreesd door de Duitsers die hen Schwarze Teufel noemden. buurt van de Belgische militaire begraafplaats, staat een apart monument voor de Zwarte Duivels: een grote zwarte steen met een beeltenis van de duivel. Bij dit monument hangt een bord met de tekst in het kader hieronder die in kleurrijke bewoordingen het verloop van de gevechten bij Halen weergeeft. Trompetter, adjudant en ruiter van de Gidsen. (Foto coll. P. Laureys) De tweede fase van de strijd vond plaats aan de zuidkant van het dorp langs het talud van de voormalige spoorweg, nu een toeristisch fietspad. De laatste en meest bloedige fase van de gevechten voltrok zich ten zuiden van het dorp rond de plek waar nu langs de Liniestraat de Belgisch militaire begraafplaats ligt met 181 graven van de Belgische helden. EERSTE STELLING: GETEBRUG Op 12 augustus verdedigt de eerste Ruiterdivisie onder bevel van Luitenant - Generaal DE WITTE de streek van Halen. Deze divisie bestaat uit het 1ste Karabiniers Wielrijders, het 1ste en 2de Gidsen, het 4de en 5de Lanciers, de groep Rijdende Artillerie en een compagnie Pioniers-Pontonniers Wielrijders. Ze staan tegenover de 4de Duitse Ruiterdivisie, onder het bevel van Generaal von GARNIER. De vijand nadert vanuit de waterkant voorafgegaan door verkenners en verschijnt om 08.10 uur voor het dorp. De Duitse gesneuvelden zijn later, in het kader van de concentratie van Duitse oorlogsgraven in België, overgebracht naar de begraafplaats Vladslo in de buurt van Diksmuide. Slechts een stenen paal herinnert aan de voormalige Duitse begraafplaats. In totaal voerde de Duitse cavalerie onder leiding van Von der Marwitz op 12 augustus acht charges uit, richting hoeve de IJzerwinning, het centrum van de Belgische stellingen, nu nog altijd gelegen aan de IJzerwinningstraat. In de nabijgelegen Betserbaan, een holle weg in de Generaal De Witte op een schilderij in het museum 'Slag der Zilveren Helmen in Halen'. (Foto E. Exelmans) De Cyclisten, in hinderlaag opgesteld nabij de eerste huizen, laten hen, getrouw aan hun tactiek, naderen tot enkele meters en vuren dan van nabij op 7
de nietsvermoedende vijand. Om 08.30 uur herbegint de strijd met een grote vijandelijke strijdmacht bestaande uit Jagers, Kurassiers en Uhlanen. Onder dekking slaagt de vijand erin om tot bij de Gete te geraken ondanks het nauwkeurig en hevig vuur van de Cyclisten. Maar de druk is zo groot dat twee pelotons van de 1ste compagnie Cyclisten de 3de compagnie komen versterken. Tot 10.00 uur wordt de vooruitgang van de vijand gestuit. Doch vijandelijke troepen te voet, met steun van hun artillerie, kunnen de Gete oversteken ten zuiden van de baan (door middel van een stalpoort) en nemen van hieruit de flank van onze Cyclisten onder vuur met hun mitrailleurs. de Cyclisten te vernietigen. Dan weerklinkt een bevel, en de bajonetten worden op het geweer geplaatst. IJzig kalm zien de Cyclisten de paarden op zich afstormen. Dan volgt het bevel: "Op de knieën!...vuur!". De Cyclisten maaien het eerste peloton weg. Zij krijgen de tijd niet om een tweede maal aan te leggen en planten hun bajonet in de borst van de paarden of in het lichaam van de ruiters die de stelling van de Cyclisten overschrijden. In een wolk van stof vechten Dragonders en Cyclisten met de sabel, de lans en bajonet. Als het gewoel tenslotte luwt blijven er nog slechts een handvol Cyclisten overeind. Maar de vijandelijke charge is gebroken! TWEEDE STELLING: SPOORLIJN NAAR TIENEN De Duitsers dringen door tot in het dorp en hergroeperen zich. Om 11.30 uur besluit Generaal von GARNIER de overweg te bezetten en werpt verscheidene eskadrons van de 17de Dragonders in galop op de stelling. De mitrailleurs van de Cyclisten maaien hen echter neer. De gevallen paarden snijden de doortocht af en doen de kolonnes te pletter lopen op deze hindernis. In grote wanorde trekken de Dragonders zich in het dorp terug waar de nieuwe aankomen en de chaos wordt nog vergroot door de nauwkeurige beschieting van de 1ste bereden Artilleriebatterij. In Halen krioelt het nu van paarden en soldaten. Er volgt een vreselijk bloedbad: Halen staat in brand! Rond 13.00 uur ziet de 1ste compagnie Cyclisten, die zich eveneens wil terugtrekken op de lijn van de Lanciers, plots Dragonders ten westen van Halen. Dit eskadron maakt zich op om in colonne van vier Replica van de Belgische vouwfiets zoals gebruikt werd in Halen door de Karabiniers-Wielrijders (Cyclisten). Te bezichtigen in het museum in Halen. (Foto E. Exelmans) DERDE STELLING: HOLLE WEG VELPEN Het 4de eskadron van het 18de Dragonders chargeert ten noorden van de IJzerenbeek waar het op 300 meter van de hoeve onder vuur wordt genomen door het 4de Lanciers en noodgedwongen rechtsomkeer maakt. Tijdens de aanval van de 17de brigade is de 3de Brigade over de Gete geraakt en bereikt Donck. Het 2de Kurassiers trekt onmiddellijk ten aanval 8
met twee eskadrons langs de noordoostkant van Velpen. Maar in de holle weg, die geen kans geeft op ontsnappen worden ze tegengehouden door hevig vuur van de 3de compagnie Cyclisten en door de ruiters van het 4de en 5de Lanciers en 1ste Gidsen. Een derde eskadron komt nog ter hulp maar ondergaat hetzelfde droevige lot. De overblijvenden trekken in de grootste wanorde terug. De strijd was bloedig en de moedige weerstand van de Zwarte Duivels kon niet beletten dat er talrijke doden waren. Het 9de Uhlanen, dat achter het 2de Kurassiers de Gete is overgestoken, is aan de baan Velpen - Halen gekomen. Het 1ste en 2de eskadron stormen langs voor in galop naar de hoeve IJzerenbeek en worden zijdelings onder vuur genomen door 5de Lanciers en 2de Gidsen. Ze vluchten in de holle weg. Ditmaal gaat het ganse 9de Uhlanen chargeren, rechts gesteund door de overlevenden van de vier eskadrons 2de Kurassiers. De Cyclisten van de 3de compagnie, tegen de grond liggend, wachten kalm de huilende meute af. DE KARABINIERS WIELRIJDERS HEBBEN MEER DAN ZES UUR STAND GEHOUDEN: ZIJ HEBBEN DE VIJANDELIJKE SCHUTTERS OPGEHOUDEN EN AAN ACHT CHARGES VAN DE RUITERIJ WEERSTAAN! De storm rolt over de overblijvenden van de compagnie naar de hoofdstelling. De Lanciers openen het vuur en de eerste elementen van het 4de Linie, dat ten gepaste tijde de verlaten stellingen van het 2de Gidsen hebben ingenomen, nemen de flank van de charge onder vuur. De Zwarte Duivels, waarvan één enkele gekwetst werd, richten zich op en openen het vuur in de rug van de ruiters die zware verliezen lijden. Dit zal de laatste charge zijn. Vier Regimenten van de Duitse Ruiterij zijn vernietigd door de Karabiniers Cyclisten gesteund door de Lanciers, door enkele elementen van de Gidsen en gedurende de laatste charge, door een compagnie van het 4de Linie. De steun van de bereden artillerie is bewonderenswaardig. Belgische Cyclist.( Foto coll. P. Laureys) 9
gezien van de latere gevechten aan het Westelijk Front zoals rond Ieper, aan de Somme en Verdun waarbij miljoenen slachtoffers vielen. Toch heeft deze veldslag geschiedenis gemaakt omdat het duidelijk werd dat charges door de cavalerie met de blanke sabel en de lans afgestopt konden worden wanneer de tegenstander met moderne vuurwapens een verdedigende stelling innam. Het verdere verloop van de Eerste Wereldoorlog aan het westelijk front toonde aan dat de cavalerie van weinig waarde meer was. De veldslag bij Halen was een Belgische overwinning in de ongelijke strijd tussen het Belgische leger en de machtige Duitse vijand en verdiende daarom bejubeld te worden. Na afloop van de gevechten was het slagveld bezaaid met honderden dode paarden en metalen helmen van de cavaleristen. Helmen van de Duitse kurassiers die Glanzende helm van Duitse kurassier. als zilver blonken in het zonlicht. De Slag der Zilveren Helmen Op 12 augustus 1914 werd hevig gevochten bij In een jubelgedicht maakte pastoor August Halen tussen eenheden van het Belgische leger en Cuppens uit Loksbergen er De Slag der Zilveren de Duitse cavalerie die westwaarts oprukte. Het Helmen van onder verwijzing naar het roemrijke lukte het Belgische leger die dag de Duitse Vlaamse verleden toen in 1302 de Franse ridders aanvallers, waar onder de gevreesde Uhlanen, niet het onderspit delfden in de buurt van Kortrijk. De alleen tegen te houden maar op het einde van de Slag der Gulden Sporen die in de negentiende dag moesten de Duitsers zich zelfs verslagen eeuw weer tot leven was geroepen door de schrijver terugtrekken. Hendrik Conscience met zijn historische roman De Leeuw van Vlaanderen. In het totale verloop van de Eerste Wereldoorlog was het slechts een kleine veldslag met aan beide zijden enkele honderden doden2, zeker in het licht 2 We citeren hier uit Eric R.J. WILS, De Slag der Zilveren Helmen, die spreekt van enkele honderden doden aan beide zijden. Luitenant William Parmentier spreekt over duizenden doden aan de kant van de vijand in Historique du 1er régiment de Guides. 10 Wikipedia (06-08-2012) vermeldt: "Tijdens de slag sneuvelden 160 Belgen; de Duitse en Belgische cavalerietroepen verloren meer dan 400 paarden. Aan de andere kant sneuvelden 140 Duitsers, 600 raakten gewond en meer dan 200 werden gevangengenomen." Op de Belgische militaire begraafplaats van HalenVelpen liggen 181 Belgische militairen begraven.
Collectie Duitse helmen uit WOI in het museum "Slag der Zilveren Helmen" in Halen. (Foto E. Exelmans) Gesneuveld Het 1 ste Gidsen heeft in de slag bij Halen niet zo n prominente maar eerder een ondersteunende rol gespeeld. Op 12 augustus 1914 noteerden zij dan ook geen enkele gesneuvelde. Op dat moment verschijnen een Duitse dokter, die nadrukkelijk op zijn Rode-Kruisinsignes wijst, en een priester. De dokter verwijt de Belgische officier dat hij op de ziekenwagen van het Rode Kruis had laten schieten en verzoekt de ruiters van het peloton verkenners om te helpen bij het verplaatsen van de gekwetsten. De luitenant stemt daarmee in en terwijl zijn ruiters van het 1 ste Gidsen daar mee bezig zijn wordt er hevig geschoten uit de aanpalende huizen en vanuit de kerk. Stockmans komt daarbij om, Kets wordt gekwetst en er sneuvelen twee paarden. Het peloton geraakt terug in het zadel en zet zijn verkenningstocht verder richting spoorlijn Diest Hasselt. Ze stuiten op geen verdere weerstand en horen verder overal het nieuws van de wanordelijke aftocht na het gevecht van de vorige dag. Voor Remi Stockmans sloeg het noodlot echter toe op 13 augustus tijdens een eerder vreemd incident. Na de Slag bracht het 1 ste eskader de nacht door in Geetbets. Op de ochtend van de 13 de werd luitenant baron Snoy met zijn peloton van 36 ruiters op verkenning gestuurd vanuit Geetbets naar Herk-de- Stad. Op de weg Hasselt Herk-de-Stad merken ze een voertuig van het Rode Kruis dat stopt en op hen het vuur opent. De verkenners beantwoorden het vuur en het voertuig vertrekt snel. Verderop aan de westelijke rand van het dorp, op de weg naar Halen, duiken een dertigtal vijandelijke ruiters op die het peloton verkenners bestormen. Een gericht salvo jaagt hen uiteen in alle richtingen met achterlating van de gekwetsten. Boven: Gedode paarden na de slag bij Halen. Onder:: Dode paarden in Halen. Foto uit Le Monde illustré. 11
Postuum Oorspronkelijk wordt Remi Stockmans begraven in graf nummer 3 in Herk-de-Stad maar later wordt hij overgebracht naar de Belgische militaire begraafplaats van Velpen. Voor de 13 dagen dienst in oorlogstijd had hij recht op 75 frank. Mogelijk kwam daar nog iets bij vanuit het Strijdersfonds dat werd opgericht bij de wet van 25 augustus 1920, die een blijk van dankbaarheid toekent aan de militairen van den oorlog 1914-1918. Het militair dossier geeft hierover geen duidelijkheid. vader van Remi (06-02-1920) en daarna nog eens door de burgemeester van Zichem (21-02-1920). In het militair dossier zit een bewijs van ontvangst voor het Oorlogskruis met palm getekend door de vader van Remi op 27-09-1920. Deze medaille was hem toegekend bij KB van 21-05-1920. Op 24 november 1920 wordt voor notaris Rutgeerts in Diest de verdeling van de nalatenschap van Remi Stockmans beschreven in aanwezigheid van de getuigen Henri Lenders en Edouard Van den Berg, beiden landbouwers te Zichem. De ouders hebben elk recht op een vierde deel. Het overblijvende wordt evenredig verdeeld onder de 7 kinderen. Dit betreft (we nemen dit over uit het betrokken document in het militair dossier): 1. Leonie Stockmans, echtgenote Polaster Theophile, wonend in Scherpenheuvel 2. Prudentia Stockmans, echtgenote Remi Roskin, wonend in Antwerpen 3. Leopoldina Stockmans, echtgenote Petrus Claes, wonend in Boma (Congo) 4. Isabella Stockmans, dienstmeid te Brussel 5. Carolus Stockmans, minderjarig en landbouwer te Zichem 6. Hortense Stockmans, minderjarig en dienstmeid te Brussel 7. Melanie Stockmans, minderjarig en wonend in Zichem Veel viel er wellicht niet te verdelen Het huidige graf van R. Stockmans op de Belgische militaire begraafplaats van Halen-Velpen. (Foto E. Exelmans) In 1920 werd hij vervolgens nog onderscheiden met de eretekens van Ridder in de Orde van Leopold II en het Oorlogskruis met palm, weliswaar na aandringen via een handgeschreven brief gericht aan de minister van Oorlog, een eerste keer door de 12 Eén van de oorspronkelijke begraafplaatsen in de buurt van Halen. (Foto coll. P. Laureys)
Bibliografie en bronnen Archief burgerlijke stand Scherpenheuvel-Zichem Baron C. BUFFIN, C., Récits de combattants, coll. La Belgique héroïque et vaillante, lib. Plon, Paris, 1919, 12de éd. Inval in België, in deel 9 van de serie 14-18, De Eerste Wereldoorlog, Amsterdam Boek, Amsterdam, 1975, p. 197-220 Sophie DE SCHAEPDRIJVER, De Groote Oorlog, Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam / Antwerpen, 1997 HRG-A/N-Archieven, Kwartier Koningin Elisabeth, EVERE, militair dossier Remi Stockmans Roger LAMPAERT, België tijdens de Eerste Wereldoorlog, 1914: De inval, België in oorlog 8, Erpe, 1994 Lt William PARMENTIER, Historique du 1er régiment de Guides Joop PEETERS, België 1914, Utrecht, 1997 Barbara TUCHMAN, De kanonnen van augustus, Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1976 Internet Eric R.J. WILS, De Slag der Zilveren Helmen - www.wereldoorlog1418.nl/berichten/zilverenhelmen Museum 'Slag der Zilveren Helmen', http://www.slagderzilverenhelmen.be/ Wikipedia Belgische militaire begraafplaats van Halen, http://nl.wikipedia.org/wiki/belgische_militaire_begraafplaats_van_halen Wikipedia - Slag der zilveren helmen, http://nl.wikipedia.org/wiki/slag_der_zilveren_helmen A Trip to the Haelen Battlefield by Hugh Gibson, Secretary of the American Legation in Brussels in 1914 Dank We bedanken Eric R.J. WILS voor de toestemming om zijn tekst De Slag der Zilveren Helmen te mogen gebruiken. We danken ook het museum 'Slag der Zilveren Helmen' in Halen voor de vriendelijke ontvangst en de mogelijkheid om Lt William PARMENTIER, Historique du 1er régiment de Guides in te kijken. Daarnaast kregen we ook nog informatie van Yvan Van Gelder, Fernand Janse, Roger Verbeke, Denise Tuerlinckx en Paul Laureys. Zicht op de B.M.B. Halen-Velpen. Het graf van R. Stockmans ligt uiterst rechts op de foto. (Foto E. Exelmans) 13