ARCHEOLOGISCH BUREAUONDERZOEK NAAR DE ARCHEOLOGISCHE WAARDE VAN HET PLANGEBIED KOSSENLAND, ACHTER BOVENWEG 308 TE SINT PANCRAS GEMEENTE LANGEDIJK Opdrachtgever GTP VastgoedOntwikkeling B.V. Uitgevoerd door J.J. Breg, Adviesbureau JB Vastgoedmanagement en K.M. van Dijk MA, Buro de Brug Geaccordeerd door drs. J.W.M. Oudhof, senior archeoloog Buro de Brug 4 november 2009 Alkmaar
1. Inhoudsopgave 1. Inhoudsopgave... 2 2. Administratieve gegevens... 3 3. Aanleiding, onderzoekskader, doel en opsteller van het onderzoek... 4 4. Huidige situatie en toekomstig gebruik... 5 5. Historisch gebruik onderzoeksgebied... 6 6. Bekende archeologische waarden in het onderzoeksgebied.... 7 6.1 Waarnemingen... 7 6.2 Archeologische monumenten... 7 6.3 Trefkans prehistorische bewoning... 7 7. Verwachte archeologische waarde in het plangebied... 8 7.1 Laat-Neolihicum... 8 7.2 Bronstijd... 8 7.3 IJzertijd... 8 7.4 Romeinse Tijd... 8 7.5 Middeleeuwen en Nieuwe Tijd... 8 8. Advies... 9 9. Literatuur- en documentatielijst... 10 Digitale bronnen:... 10 Bijlagen... 10 Afbeelding 1: Ligging plangebied... 11 Afbeelding 2: Topografische kaart uit 1868... 12 Afbeelding 3: Bonnenblad Topografisch Militaire Kaart 1900... 13 Afbeelding 4: Het onderzoeksgebied met IKAW, waarnemingen en vondstmeldingen... 14 Blz. 2
2. Administratieve gegevens CIS-code: Datum: 16 september 2009 Opdrachtgever: GTP VastgoedOntwikkeling B.V. De heer M. Reijne Postbus 301 1800 AH Alkmaar Tel: 072-5126649 Fax 072-5126659 m.reijne@gtpvastgoed.nl Uitvoerder onderzoek: Adviesbureau JB Vastgoedmanagement De heer J.J. Breg Ism Buro de Brug K.M. van Dijk MA Bevoegd gezag: Gemeente Langedijk Locatie: gemeente: Langedijk plaats: Sint Pancras kadastraal: SINT PANCRAS E 1737 Kaartblad: 19B toponiem: Kossenland, achter Bovenweg 308 coördinaten plangebied: X 113640; Y 518310 Blz. 3
3. Aanleiding, onderzoekskader, doel en opsteller van het onderzoek Door Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland is voor het plangebied aan de weg Kossenland, achter Bovenweg 308 te Sint Pancras, kadastraal bekend als SINT PANCRAS Sectie E nummer 1737, in de Gemeente Langedijk een Quick-Scan uitgevoerd. Uit dit onderzoek is naar voren gekomen dat Sint Pancras op een strandwal ligt. De strandwal kan vanaf het laat neolithicum zijn bewoond en derhalve dient rekening te worden gehouden met mogelijke archeologische waarden. Voor plannen op de strandwal is bepaald dat bij plannen groter dan 500 m2 en dieper dan 40 cm rekening moet worden gehouden met archeologie. Gezien het feit dat het plangebied groter is dan de 500 m² die de gemeente als ondergrens hanteert, dient derhalve een archeologisch onderzoek uitgevoerd te worden in de vorm van een bureauonderzoek. Naar aanleiding van dit advies heeft GTP VastgoedOntwikkeling B.V. aan adviesbureau JBVM de opdracht verleend tot het uitvoeren van een archeologisch bureauonderzoek voor het plangebied aan de weg Kossenland, achter Bovenweg 308 te Sint Pancras. Het plangebied heeft een totaal oppervlakte van ca. 2.400 m2. Het planinitiatief op de locatie Kossenland omvat het realiseren van twee vrijstaande woningen op gronden die momenteel een agrarische functie hebben. De twee vrijstaande woningen krijgen een oppervlakte van 120 m² (woning A) en 122 m² (woning B), bij elkaar 242 m2 < 500 m2 Het doel van het bureauonderzoek is te bepalen hoe groot de kans is dat op het plangebied waardevolle archeologische resten kunnen voorkomen. Als daarop een reële verwachting is, zal een aanbeveling worden gedaan hoe vervolgonderzoek dient te worden gerealiseerd. Als onderzoeksgebied is gekozen voor een straal van 1,0 km om het plangebied. (1,5 km bij Nyst) Het onderzoek is uitgevoerd door de heer J.J. Breg van het adviesbureau JBVM in samenwerking met K.M. van Dijk MA van Buro de Brug. Blz. 4
4. Huidige situatie en toekomstig gebruik Het plangebied ligt aan de zuidwestzijde van de bebouwde kom van Sint Pancras. De huidige bebouwing in deze omgeving vertoont aan de Benedenweg en Bovenweg een laat 19 e en 20 e eeuws uiterlijk. Aan het Kossenland zijn in de afgelopen 10 jaar verscheidene vrijstaande nieuwbouwwoningen gerealiseerd. Ten westen van het plangebied is de nieuwbouwwijk Vroonermeer-Zuid gelegen (zie afbeelding 1 voor de locatie van het plangebied). Het plangebied Kossenland ligt ten westen van de Beneden- en Bovenweg en ten zuiden van de Gedempte Veert; de oppervlakte van het plangebied is 2.400 m². Het plangebied betreft een akker complex. Het gebied waarbinnen grondroerende werkzaamheden zullen plaatsvinden heeft een omvang van circa 245 m² (bouwvlakken). De woningen worden gefundeerd op een betonnen strookfundering op funderingspalen. Verder worden zij voorzien van kruipruimten onder de begane grondvloer. In het plan moet rekening worden gehouden met een bodemroering vanwege de voorgenomen werkzaamheden tot een diepte van bijna 1 meter onder het maaiveld. Indien op de locatie archeologische waarden aanwezig zijn binnen deze diepte, zullen deze door de beoogde ingrepen worden aangetast. Voor het plangebied is nog geen bodemonderzoek gedaan. Door GTP VastgoedOntwikkeling B.V. is aangegeven dat in overleg met de Gemeente Langedijk een aantal weken voor de start van de werkzaamheden een bodemonderzoek zal worden uitgevoerd. De gemeente is hiermee akkoord gegaan. Aan de hand van informatie uit nabijgelegen gebied is gebleken dat Sint Pancras op een strandwal ligt, die in principe geschikt is geweest voor bewoning vanaf het Laat-Neolithicum. De diepte waarop de strandwal zich onder het huidige maaiveld bevindt is op dit moment nog niet duidelijk. Blz. 5
5. Historisch gebruik onderzoeksgebied Sint Pancras ligt op een strandwal, een zandrug in een omgeving van klei en veen. Hoewel er archeologische vondsten zijn gedaan in deze strandwal, die op zeer vroege bewoning duiden, is het onwaarschijnlijk dat er voor 800 na Chr. bewoningscontinuïteit is geweest in de vorm van een dorp. Tegen het einde van het eerste millennium werd het moeras van West-Friesland beter toegankelijk. De eerste bewoners in deze omgeving vestigden zich tegen die tijd op de hogere zandgronden: de strandwallen. Op grond van geschreven bronnen is het waarschijnlijk dat in de eerste helft van de negende eeuw kleine agrarische nederzettingen op de standwallen van Alkmaar, Oudorp en Sint Pancras ontstonden. De laatste nederzetting heette Vronen (Vroonen). Vanaf de 9e eeuw was Vronen een koninklijk domeinhof, dat naderhand in handen kwam van de graaf van Holland. Tijdens een opstand van de Westfriezen na de moord op graaf Floris de Vijfde vond er in 1297 een veldslag plaats, waarbij de grafelijke legers wonnen. Het dorp Vronen werd met de grond gelijk gemaakt en de inwoners moesten vertrekken. Nadien werd de grond lange tijd verpacht. In de loop van de tijd is langzamerhand weer een kerkdorp met kapel ontstaan, genoemd naar de patroonheilige van die kerk: Sint Pancras. De bebouwing vormde een lint aan de westgrens van de geest. De geest is het langgerekte stuk land dat zich uitstrekte tot circa 1,5 km ten noorden van het plangebied en dat nog steeds herkenbaar is in het ovale wegenpatroon (tussen de Benedenweg en de Bovenweg). In 1487 werd de kapel een parochiekerk. Op de kaart uit 1868 is duidelijk te zien dat het plangebied onbebouwd is geweest (zie afbeelding 2). Op het bonnenblad uit 1900 valt op te maken dat het plangebied wel in de buurt van de bebouwing langs het spoor en de Beneden- en Bovenweg heeft gelegen (zie afbeelding 3). Concluderend kan worden gesteld dat volgens de geraadpleegde bronnen het plangebied in het verleden onbebouwd is geweest, maar dat in de omgeving bebouwing aanwezig is geweest. Blz. 6
6. Bekende archeologische waarden in het onderzoeksgebied. Voor het verzamelen van reeds bekende archeologische waarden is het digitale Archeologisch Informatiesysteem ARCHIS geraadpleegd. Het onderzoeksgebied beslaat de omgeving van het plangebied in een straal van circa 1,0 km. De resultaten zijn hieronder beschreven. De kaart is bijgevoegd als bijlage (afbeelding 5). 6.1 Waarnemingen Uit ARCHIS blijkt dat in het plangebied zelf geen waarneming is gedaan. Binnen het onderzoeksgebied zijn wel enkele archeologische waarnemingen gemeld. Ten zuidwesten van het plangebied in het voormalig Vroonermeer zijn fragmenten kogelpotaardewerk aangetroffen (waarnemingnr. 37968). Ten noorden van het plangebied is een waarneming gedaan van de fundering van een stolpboerderij uit 1648 tijdens de archeologische begeleiding van het graven van een rioolsleuf (waarnemingnr. 412569). Tijdens datzelfde project zijn verder de verwachte duin- en strandafzettingen aangetroffen, maar geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen. Circa 150 m ten westen van de Vronermeerweg heeft een 16 e eeuwse molen gestaan. Op deze locatie is een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd (waarnemingnr. 410496). In het kader van de In één boring is op 50 cm - MV een fragment proto-steengoed aangetroffen uit de periode 1200-1400 na Chr (Late Middeleeuwen B). In de historische kern van Sint-Pancras zijn tijdens een booronderzoek aan de Kruissloot in het oostelijk deel archeologische resten aangetroffen die vermoedelijk samenhangen met bewoning die in elk geval teruggaat tot in de 19e eeuw (waarnemingnr. 404176). Aanwijzingen uit het booronderzoek bestaan uit een oude akkerlaag, enkele puinfragmenten en een fragment roodbakkend geglazuurd aardewerk uit de Late Middeleeuwen tot Nieuwe Tijd. Ten oosten van het plangebied is het kerkhof van voormalig dorp Vronen aangetroffen (waarnemingnr. 32199) met meer dan 80 graven uit de 11 e tot eind 13 e eeuw. In 1297 is het dorp Vronen verwoest en verlaten. Op dezelfde locatie zijn enkele kuilen uit de Romeinse tijd aangetroffen. Even verder ten oosten zijn een dijk, aardewerkscherven en een waterput uit de Late Middeleeuwen A aangetroffen op de flank van de strandwal bij Beverkoog (waarnemingnr. 22481). Ook bij Zandsloot zijn bewoningssporen en aardewerkscherven uit de Late Middeleeuwen A aangetroffen (waarnemingnr. 37970). 6.2 Archeologische monumenten De begrenzing van de historische kern (AMK-terrein 13938) is bepaald op grond van de historische kaart uit 1849-1859, schaal 1:25.000. De archeologische waarde van historische kernen bestaat uit de reeds aangetroffen of te verwachten aanwezigheid, boven of onder de grond, van bouwhistorische resten en archeologische sporen en voorwerpen. Samen bevatten zij een veelheid aan historische informatie over ouderdom en ruimtelijke ontwikkeling van de kern. Op de kaart (afbeelding 4) is waar te nemen dat het plangebied net geen deel uitmaakt van deze historische dorpskern (in oranje weergegeven), maar direct aan de zuidgrens is gelegen. 6.3 Trefkans prehistorische bewoning Strandwallen vormden door hun hoge ligging en goed draineerbare gronden ideale woongebieden en zijn al snel na hun ontstaan benut als verblijfplaats. Voor permanente vestiging lijkt het echter van belang dat een meer westelijke gelegen strandwal als buffer fungeert en er ook meer permanente vegetatie is opgeschoten die bijdraagt aan de bodemontwikkeling. De strandwal van Blz. 7
Sint Pancras is ontstaan in het Laat-Neolithicum rond 2500 v. Chr. Mogelijk hebben groepen jagers en vissers de strandwal in het Laat-Neolithicum benut, een permanente vestiging van agrarische gemeenschappen lijkt op zijn vroegst vanaf de Vroege-Bronstijd realistisch. 7. Verwachte archeologische waarde in het plangebied Op basis van de in voorgaande hoofdstukken verzamelde gegevens, kunnen de volgende verwachtingen per periode worden uitgesproken ten aanzien van de archeologie in het plangebied. Volgens de IKAW ligt het grootste (oostelijke) deel van het plangebied in een gebied met hoge trefkans en het westelijke deel van het plangebied in een gebied met middelhoge trefkans (zie afbeelding 4). 7.1 Laat-Neolihicum Sint Pancras is gelegen op een strandwal die rond 2500 v. Chr. is ontstaan. De kans bestaat dat er vindplaatsen zijn die dateren uit de laatste fase van het Neolithicum. Gezien de ligging langs de kust is de standwal geschikt voor jagen, verzamelen en vissen, dat werd uitgevoerd door kleine groepen op seizoensmatige basis. Dergelijke kortstondige kampementen zullen een lage sporendichtheid hebben. Aangezien er in de omgeving van de locatie geen sporen en vondsten uit deze periode zijn gedaan, wordt de kans op aantreffen laag geacht. 7.2 Bronstijd In de directe omgeving zijn geen sporen en vondsten uit deze periode gedaan; derhalve wordt de kans op aantreffen laag geacht. 7.3 IJzertijd In de directe omgeving van het plangebied zijn geen sporen en materialen aangetroffen die dateren uit de IJzertijd. Verder buiten het onderzoeksgebied, op ongeveer 2 km ten noorden van het plangebied zijn wel sporen vermeld uit de Midden-IJzertijd. De trefkans op de locatie op archeologische resten uit deze periode wordt derhalve laag ingeschat. 7.4 Romeinse Tijd Binnen het onderzoeksgebied is een waarneming gemeld die dateert uit de Romeinse Tijd. Gezien de schaarste aan waarnemingen wordt de trefkans op archeologische resten laag ingeschat. 7.5 Middeleeuwen en Nieuwe Tijd Binnen het onderzoeksgebied zijn enkele waarnemingen gemeld die dateren uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Historische bronnen wijzen op bewoning vanaf tenminste de 9 e eeuw na Chr. Volgens de AMK (afbeelding 4) maakt het plangebied net geen deel uit van de historische dorpskern. De nieuw gebouwde woningen aan het begin van het Kossenland zijn dichterbij de historische dorpskern gelegen dan het plangebied, maar bij de bouw van de woningen zijn tijdens graaf- en fundatiewerkzaamheden geen archeologische vondsten gedaan die komen uit de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Volgens de 19 e eeuwse kaart is het plangebied onbebouwd geweest. Er valt echter niet uit te sluiten dat het plangebied in een bepaalde periode van de Middeleeuwen of de Nieuwe Tijd wel bebouwd is geweest. Toch is de kans op het aantreffen van bewoningssporen uit de Middeleeuwen en Nieuwe tijd laag te noemen. Blz. 8
8. Advies De in het voorgaande hoofdstuk aangegeven archeologische verwachtingen maken duidelijk dat binnen het plangebied een lage kans bestaat op aanwezigheid van archeologische waarden uit het Neoltihicum t/m de Nieuwe Tijd. Uit de verwachtingskaart van ARCHIS wordt duidelijk dat het plangebied geen deel uitmaakt van de Historische Dorpskern( AMK-terrein 13938). Binnen het onderzoeksgebied zijn slechts een aantal vondsten gemeld uit de Late Middeleeuwen tot Nieuwe Tijd. Er bestaat een lage kans dat er Laat-Middeleeuwse sporen en vondsten op de locatie aanwezig zijn. In de nieuwe situatie zal bodemverstoring plaatsvinden minder dan 1,0 meter onder maaiveld. Sporen en materialen van voor de Late Middeleeuwen liggen in de duinzandafzettingen onder de kleiige afzettingen, dus vermoedelijk dieper dan 1,0 meter onder het maaiveld. De kans dat archeologisch waardevolle uit deze periode worden aangetroffen door de nieuwbouw is dus klein. Daarnaast is de oppervlakte van de bodemverstoring beperkt. De bodemverstoring zal in totaal niet groter zijn dan ca 500m2. Conform het bestemmingsplan zijn bodemingrepen met een oppervlakte kleiner dan 500m2 vrijgesteld van een archeologische onderzoeksplicht. De kans dat in een dergelijk kleine oppervlakte behoudenswaardige archeologische waarden worden aangetroffen is klein. In het kader van het meewegen van archeologische waarden in het ruimtelijk planproces kan worden geconcludeerd dat nader archeologisch(vervolg) onderzoek niet noodzakelijk is. Het uitgevoerde onderzoek is op zorgvuldige wijze verricht volgens de algemeen gebruikelijke inzichten en methoden. Het archeologisch onderzoek is erop gericht om de kans op het aantreffen dan wel vernietigen van archeologische waarden bij bouwwerkzaamheden in het plangebied te verkleinen. Aangezien het onderzoek is uitgevoerd door middel van een steekproef kan echter, op basis van de onderzoeksresultaten, de aan- of afwezigheid van eventuele archeologische waarden niet gegarandeerd worden. Indien archeologische waarden worden aangetroffen dienen deze conform de Monumentenwet 1988, artikel 53, bij het Rijk gemeld te worden. Blz. 9
9. Literatuur- en documentatielijst Digitale bronnen: - Archeologisch Informatiesysteem (ARCHIS 2), www.kich.nl en www.archis.nl - Bonnenblad Topografisch Militaire Kaart 1900 ( www.archis.nl) - Topografische kaart uit 1868, www.hvsint-pancras.nl - Google earth - Kadastrale kaart, www.mijn.kadaster.nl - http://www.hvsint-pancras.nl/geschiedenis.html - G.P. Alders en C.L. Nyst (2006), Bureauonderzoek naar de archeologische waarde van de plangebieden Benedenweg/ Noordeinde & Benedenweg 2 te Sint Pancras, Gemeente Langedijk (SCENH-Rapport cultuurhistorie 30) Bijlagen Afbeelding 1: Ligging plangebied Afbeelding 2: Topografische kaart uit 1868 Afbeelding 3: Bonnenblad Topografisch Militaire Kaart 1900 Afbeelding 4: Het onderzoeksgebied met IKAW, waarnemingen en vondstmeldingen Blz. 10
Afbeelding 1: Ligging plangebied Blz. 11
Afbeelding 2: Topografische kaart uit 1868 Blz. 12
Afbeelding 3: Bonnenblad Topografisch Militaire Kaart 1900 Blz. 13
Afbeelding 4: Het onderzoeksgebied met IKAW, waarnemingen en vondstmeldingen Blz. 14