Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes

Inhoudsopgave 1. Highlights 3 2. Inleiding 5 3. Resultaten 7 3.1 Beschikbaarheid van personeel 7 3.2 Bereikbaarheid van de werklocatie 10 3.3 Quality of life 12 3.4 Kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening 13 3.5 Beschikbaarheid van werklocaties 14 4. Verantwoording 19 Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 3

1. Highlights In het kader van de opening van De Haagsche Zwaan, het nieuwe full-service kantoor van Deloitte in Den Haag, heeft Deloitte een onderzoek uitgevoerd naar ervaringen van ondernemers met het Haagse vestigingsklimaat. De resultaten tonen dat ondernemers over het algemeen tevreden zijn met het Haagse vestigingsklimaat. Ten opzichte van de andere G4 wordt het Haagse vestigingsklimaat op veel onderdelen beter gewaardeerd. In het oog springende bevindingen zijn: Haagse ondernemers zijn vooral op zoek naar midden- en hoogopgeleid personeel, dit onderstreept het kennisintensieve karakter van Den Haag. Het feit dat 70% van de ondernemers tevreden is over de bereikbaarheid met de auto, plaatst het Haagse fileleed in perspectief. Ondernemers waarderen de quality of life, grote ondernemers waarderen dit meer dan kleine. Haagse ambtenaren zijn deskundig en behulpzaam, maar het kan sneller. Toch doen ze daarin niet onder voor hun collega s in Amsterdam en Rotterdam. Het overgrote deel van de ondernemers is tevreden met de huidige werklocatie, slechts een beperkt aandeel van de ondernemers overweegt te verhuizen. Inzoomend op de cijfers blijkt dat kleine ondernemers (ondernemers met één of minder werknemers) opvallend vaak minder tevreden zijn dan ondernemers met twee of meer werknemers. Dit geldt onder andere voor de beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel, de bereikbaarheid van de werklocatie, de quality of life en het gemak waarmee ondernemers een geschikt bedrijfspand vinden. Van deze kleine ondernemers wordt een groot deel aangemerkt als zzp er, zelfstandige zonder personeel. Het aandeel kleine ondernemers in de totale Haagse populatie ondernemers is groot. In 2009 had bijna 60% van alle Haagse ondernemers één of minder werknemers, in totaal zijn dit ruim 19.500 ondernemers 1. Bovendien groeit deze categorie ondernemers sterk, sinds 2005 is het aantal gegroeid met 86% en de verwachting is dat het aantal verder zal groeien. Daarmee zal ook de economische betekenis van zzp ers verder stijgen 2. Belangrijker is misschien nog wel dat zzp ers zorgen voor flexibiliteit en economische dynamiek 3. Dit leidt er mede toe dat de stedelijke economie minder gevoelig is voor conjuncturele schommelingen. Voor de gemeente Den Haag is het dus belangrijk de economische relevantie van zzp ers niet te onderschatten en ook voor hen een vestigingsklimaat te scheppen dat zzp ers optimaal in de gelegenheid stelt te ondernemen. De zzp ers mogen worden gezien als de kleine kuikentjes die kunnen uitgroeien tot prachtige zwanen. 1 Bron: DHIC/ I&O Research 2 Bron: zzp er: redder in nood? Opinieblad Forum, 12 februari 2009 3 Bron: www.rijksoverheid.nl/nieuws/2010/04/29/zzp-erszorgen-voor-flexibiliteit-en-economische-dynamiek.html 4

2. Inleiding Deloitte zetelt vanaf oktober 2010 officieel in De Haagsche Zwaan, het eerste Deloitte kantoor in Den Haag. Met zijn karakteristieke, twaalf meter overhellende gevel is De Haagsche Zwaan een nieuw landmark in Den Haag. Vanuit hier zullen ongeveer 300 medewerkers van de voormalige vestigingen Voorburg en Leiden elkaar versterken en de klant full-service bedienen. De Haagsche Zwaan is het derde kantoor nieuwe stijl waarmee Deloitte zich letterlijk en figuurlijk onderscheidt van de grijze (kantoren)massa. Werkgelegenheid in de gemeente Den Haag naar sector4 5% 12% 25% 6% In het kader van de opening van De Haagsche Zwaan biedt Deloitte de gemeente Den Haag dit onderzoek aan. 14% 5% 9% Den Haag staat bekend als een gemeente met vooral veel organisaties in het publieke domein. Met de slogan Den Haag, internationale stad van vrede, recht en veiligheid is de profilering van Den Haag ook mede hierop gericht. Den Haag is bij uitstek echter ook een stad voor ondernemers en gemeentelijk beleid is ook gericht op het bevorderen van dit ondernemersklimaat. Maar wat vinden ondernemers zelf eigenlijk van het vestigingsklimaat? Op welke elementen van het vestigingsklimaat scoort Den Haag goed? En op welke punten kan Den Haag zich verbeteren? Dit onderzoek geeft de perceptie weer van ondernemers over het Haagse vestigingsklimaat. 6% 19% Bouwnĳverheid Groot- en detailhandel, reparatie van auto s Informatie en communicatie Advisering, onderzoek, specialistische zakelĳke dienstv. Verhuur van roerende goederen, overige zakelĳke dienstv. Openbaar bestuur, overheidsdiensten, sociale verz. Onderwĳs Gezondheids- en welzĳnszorg Overig 4 Bron: DHIC/ I&O Research Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 5

Een selectie van Haagse ondernemers is gevraagd hoe zij het vestigingsklimaat in Den Haag ervaren. De vragen betreffen vijf thema s: Beschikbaarheid van personeel Bereikbaarheid Verdeling van respondenten in het Ondernemerspanel 11% 11% Quality of life 62% 9% Kwaliteit van gemeentelijke dienstverlening 7% Beschikbaarheid van werklocaties Als referentie zijn ondernemers uit andere regio s dezelfde vragen gesteld over het vestigingsklimaat in hun regio. De vragen waren onderdeel van het Ondernemerspanel 5 augustus 2010 van de Kamer van Koophandel Nederland. Den Haag Amsterdam Rotterdam Utrecht Overig NL 5 Het ondernemerspanel is een instrument van de Kamer van Koophandel en wordt onder andere gebruikt om te meten in hoeverre doelstellingen worden gerealiseerd. 6

3 Resultaten De Haagse populatie in het Ondernemerspanel is zeer divers: groot en klein, jong en oud, nationaal en internationaal gericht, verdeeld over verschillende sectoren en van verschillende omvang in aantal medewerkers. De Haagse populatie is daarmee in samenstelling niet betekenisvol anders dan de populaties van andere regio s in het Ondernemerspanel. Dit hoofdstuk toont de resultaten per thema. Haagse ondernemers geven aan dat zij redelijk tevreden zijn over de beschikbaarheid van personeel in de regio. Daarbij zijn ondernemers met meer dan één persoon in dienst tevreden tot zeer tevreden met het vestigingsklimaat terwijl ondernemers met één of minder werknemers dit veelal minder positief beoordelen. Zij beoordelen de beschikbaarheid van personeel neutraal tot tevreden. 3.1 Beschikbaarheid van personeel Beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel is een belangrijke factor in het hedendaagse vestigingsklimaat. Voor Den Haag is het dan ook belangrijk om te weten hoe ondernemers de arbeidsmarkt ervaren zodat hierop gericht beleid kan worden gevoerd. Mate van tevredenheid van ondernemers over de beschikbaarheid van personeel 100% 4% 5% 3% 6% 80% 60% 46% 46% 52% 43% 52% 54% 43% 54% 40% 35% 35% 27% 27% 46% 36% 46% 36% 20% 0% 14% 14% 14% 14% 6% 1% 1% 1% 4% 6% 4% Den Haag Amsterdam Rotterdam Utrecht Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 7

Mate van tevredenheid van Haagse ondernemers over de aansluiting tussen onderwĳs en arbeidsmarkt 28% 3% 27% Ook zijn Haagse ondernemers relatief positief over de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt. Vanzelfsprekend is er voldoende ruimte voor verbetering, maar ondernemers in bijvoorbeeld Amsterdam en Rotterdam zijn hierover nadrukkelijk minder positief. In deze steden is circa 50% ontevreden over de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt. 42% Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden 8

Gemiddeld opleidingsniveau waar ondernemers naar op zoek zĳn voor vacatures 100% 16% 18% 14% 18% 80% 60% 21% 6% 5% 12% 6% 2% 17% 5% 8% 11% 6% 3% 40% 20% 52% 62% 56% 62% 0% Den Haag Amsterdam Rotterdam Utrecht Hoogopgeleiden (HBO, WO) Midden opgeleiden (MBO, HAVO, VWO) Lager opgeleiden (MAVO, VMBO, LBO) Geen specifieke voorkeur Ben niet op zoek naar medewerkers Uit het onderzoek blijkt dat Haagse ondernemers vaker op zoek zijn naar personeel dan ondernemers in de overige G4. Zij richten zich daarbij vooral op nieuwe medewerkers met minimaal een mbo of havo opleiding. Een verschil wordt ervaren in het gemak waarmee vacatures voor hoogopgeleiden kunnen worden gevuld en het gemak waarmee vacatures voor laagopgeleiden kunnen worden gevuld: Het vinden van de geschikte hoogopgeleide kandidaat voor een vacature wordt ervaren als relatief lastig, deze kandidaten worden veelal ook gevonden buiten de gemeentegrenzen. Ondernemers zijn hierover gematigd tevreden. Het is echter de vraag in hoeverre dit wordt veroorzaakt door een relatief grote vraag of dat de aanbodzijde hierin een rol speelt door bijvoorbeeld de afwezigheid van een universiteit in Den Haag. Aanzienlijk eenvoudiger ervaren ondernemers het om vacatures in te vullen voor middelbaar en lager opgeleid personeel. Ondernemers zijn hierover dan ook meer tevreden. Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 9

Mate van tevredenheid van Haagse ondernemers over het arbeidsethos 29% 13% 3% 12% 43% Het arbeidsethos in Nederland staat goed aangeschreven. Nederlandse werknemers zijn over het algemeen gemotiveerd en hebben een instelling die bevorderlijk is voor de uitvoering van het werk. Ook in Den Haag ervaart ruim 50% van de Haagse ondernemers het arbeidsethos van personeel als positief, en is nog eens bijna 30% hierover neutraal gestemd. Haagse ondernemers verschillen daarin ook niet van ondernemers in de overige G4. Opmerkelijk is wel het verschil tussen kleine en grote ondernemers in Den Haag. Kleine ondernemers (met één of minder werknemers) zijn significant negatiever over het arbeidsethos; maar liefst 29% is hierover ontevreden tot zeer ontevreden. In de overige G4 is dit percentage bij kleine ondernemers hooguit 15%. Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden 10

3.2 Bereikbaarheid van de werklocatie Bereikbaarheid is in veel stedelijke regio s een knelpunt. Een goede bereikbaarheid is een belangrijke randvoorwaarde voor succesvol ondernemen. In zijn totaliteit zijn Haagse ondernemers tevreden over de bereikbaarheid van de eigen bedrijfsvestiging. Liefst 70% is hierover tevreden tot zeer tevreden. Ondernemers in de andere G4 zijn overigens positiever over de bereikbaarheid van de eigen vestiging. De mate van tevredenheid met de bereikbaarheid van Den Haag is opvallend. Alleen ondernemers in de sector Groot- en detailhandel, reparatie van auto s geven aan veel minder tevreden zijn over de bereikbaarheid van Den Haag. Ook VNO-NCW Den Haag constateert dat bereikbaarheid niet altijd op orde is, vooral bij ontwikkellocaties. In het kader van de actualisatie van het gemeentelijke verkeers- en vervoersbeleid met de Nota Mobiliteit, heeft de Denktank Bereikbaarheid van VNO-NCW Den Haag een visie opgesteld met daarin aanbevelingen ter verbetering van de bereikbaarheid 6. Mate van tevredenheid van Haagse ondernemers over de bereikbaarheid in het algemeen 23% Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden 7% Zeer ontevreden 53% 17% Wat betreft uitstraling en bereikbaarheid met auto, maar vooral ook met het openbaar vervoer, kan onze locatie in Den Haag zeker vorstelijk genoemd worden De heer Van der Touw, voorzitter raad van bestuur van Siemens Nederland N.V. 6 Bron: Dé basis voor een succesvolle toekomst: Bereikbaar Den Haag, Visie van VNO-NCW Den Haag op een betere bereikbaarheid van Den Haag, Een advies aan het gemeentebestuur, VNO-NCW, september 2010. Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 11

Het meest tevreden zijn Haagse ondernemers over de bereikbaarheid per fiets, gevolgd door auto en vliegtuig. De bereikbaarheid via het openbaar vervoer wordt het minst positief gewaardeerd. Onder de ondernemers die ontevreden zijn hierover, zijn kleine Haagse ondernemers relatief oververtegenwoordigd. Percentage ondernemers dat tevreden of zeer tevreden is over de bereikbaarheid met de auto, openbaar vervoer, luchthaven en fiets 100% 80% Van de Haagse ondernemers is 70% tevreden tot zeer tevreden over de bereikbaarheid van Den Haag via de luchthavens Amsterdam Schiphol en Rotterdam The Hague Airport. Mogelijk dat Haagse ondernemers optimaal profiteren van de strategische ligging van Den Haag tussen de twee genoemde luchthavens. 60% 40% 20% 0% Den Haag Amsterdam Rotterdam Utrecht Auto OV Vliegtuig Fiets 12

3.3 Quality of life De quality of life is een belangrijk aspect in de vestigingsplaatsafweging voor internationale organisaties en multinationals. Deze quality of life heeft beperkt te maken met de werkomgeving van de ondernemer maar bepaalt wel in hoeverre hij zich prettig voelt in een stad of regio. Ondernemers in Den Haag waarderen deze quality of life gemiddeld met het cijfer 7,3. Opmerkelijk is dat ondernemers met meer dan tien werknemers aanmerkelijk positiever zijn over de quality of life in Den Haag dan kleine ondernemers, zij waarderen dit met het cijfer 7,7. Waardering van quality of life op een schaal van 0 tot 10 Het internationale en multiculturele karakter van Den Haag maakt dat onze buitenlandse medewerkers zich hier snel thuis voelen De heer De Wit, President Directeur van Shell Nederland B.V. Waardering QoL Den Haag Amsterdam Rotterdam Utrecht 7,3 7,5 7,0 7,4 Uitgesproken positief zijn Haagse ondernemers over de culturele en recreatieve mogelijkheden van Den Haag. Ruim 65% is tevreden tot zeer tevreden over dit aanbod. In de G4 hoeft Den Haag daarbij alleen Amsterdam voor te laten voor wat betreft waardering van het culturele en recreatieve aanbod. Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 13

3.4 Kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening De gemeente Den Haag heeft zichzelf in het Actieprogramma Economie 7 ten doel gesteld de dienstverlening aan ondernemers te verbeteren. Via onder andere het digitaal ondernemersloket tracht Den Haag haar dienstverlening te verbeteren. Pluspunt voor Den Haag is dat Haagse ondernemers over het algemeen positiever zijn over de gemeentelijke dienstverlening dan ondernemers in de G4 en het landelijk gemiddelde. De ervaringen zijn echter zeer verdeeld. De behulpzaamheid en deskundigheid van ambtenaren wordt door ondernemers het meest positief ervaren, respectievelijk 36% en 30% van de ondernemers is hierover tevreden tot zeer tevreden. De afhandelingsnelheid waarmee ambtenaren verzoeken behandelen wordt minder positief gewaardeerd. Ongeveer 25% is tevreden over dit punt en liefst 39% is hierover ontevreden tot zeer ontevreden. Uit de Benchmark Gemeentelijk Ondernemersklimaat 8 (BGO) blijkt ook dat de kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening van Den Haag verbetert. In de meting van 2010 geven ondernemers de kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening een 6,2 terwijl dit in 2005 nog werd gewaardeerd met een 5,8. Ook het rapportcijfer voor snelheid van beantwoording van verzoeken zit in de lift, van een 5,4 in 2005 naar een 6,0 in 2010. Tevredenheid met de gemeentelĳke dienstverlening in Den Haag 100% 80% 60% 40% 20% 0% 36% 32% 22% 9% Behulpzaamheid Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden 30% 40% 23% 8% Deskundigheid Afhandelingsnelheid 25% 36% 26% 13% De samenwerking in Den Haag tussen ondernemers en overheid is waardevol, partijen als VNO- NCW en de KvK zijn in staat bestuurlijk Den Haag te bereiken en verbeterpunten aan te dragen De heer Van Herk, directeur/grootaandeelhouder van UTS Nederland 7 Bron: Actieprogramma Economie, gemeente Den Haag, augustus 2009 8 Bron: Benchmark Gemeentelijk Ondernemersklimaat 2010, Ecorys, juni 2010 14

3.5 Beschikbaarheid van werklocaties Alle steden streven naar een kwalitatief hoogwaardig aanbod van werklocaties met een realistische verhouding tussen prijs en kwaliteit. Vanzelfsprekend is dit belangrijk in de beeldvorming, maar niet iedere ondernemer is op zoek naar een triple-a locatie. Daarom is variëteit in het aanbod van werklocaties van belang. Ondernemers in Den Haag zijn over het algemeen tevreden over de variëteit van het aanbod van werklocaties. Ten opzichte van de G4 verschilt dit weinig, met uitzondering van Rotterdam waar ondernemers bijzonder positief zijn over het aanbod. Mate van tevredenheid over de variëteit van het aanbod van werklocaties 100% 2% 3% 2% 11% 80% 47% 40% 55% 60% 67% 40% 32% 38% 33% 20% 18% 0% 11% 12% 9% 2% 4% 3% Den Haag Amsterdam Rotterdam 11% Utrecht Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 15

Mate van tevredenheid waarmee Haagse ondernemers een pand vinden 100% 80% 60% 10% 55% 5% 50% Bovendien is ruim 55% van de Haagse ondernemers tevreden tot zeer tevreden over het gemak waarmee zij het bedrijfspand heeft gevonden. Kantoorgebruikers zijn hierover nog positiever, ruim 65% is tenminste tevreden. Opgemerkt moet worden dat ondernemers met twee of meer werknemers het als makkelijker ervaren om bedrijfsruimte te vinden dan ondernemers met hooguit één werknemer. 40% 20% 26% 32% 0% 10% Kantoorruimte 14% Bedrĳfsruimte Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden We have made the right decision by opening an office in The Hague. We were able to rent a comfortable office in the city center, within walking distance from all the necessary institutions, including banks, legal offices, etc. Mr. Ponomarev, Managing Director Mechel Service Global B.V. (subsidiary of NYSE listed Mechel Group, one of the leading Russian mining and metals companies with revenues over US$ 5,5 bln in 2009) 16

Gevraagd naar de verhouding tussen prijs en kwaliteit van de werklocatie reageren ondernemers die het vastgoed huren anders dan ondernemers die eigenaar zijn. Ongeveer 50% van de huurders zegt hierover tevreden te zijn, terwijl slechts 26% van de eigenaars dit is. Het betreft vooral ondernemers die gevestigd zijn in een bedrijfspand die niet tevreden zijn over de prijs-kwaliteitverhouding. Voorts zijn kleine ondernemers opvallend vaker ontevreden over de prijskwaliteitverhouding van het bedrijfspand. Mate van tevredenheid van Haagse ondernemers over de prĳs-kwaliteitverhouding van het bedrĳfspand 100% 80% 60% 40% 4% 22% 48% 9% 41% 22% 20% 0% 26% Eigenaar 19% 9% Huurder Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 17

Van de ondervraagden Haagse ondernemers zegt 16% plannen te hebben om binnen 12 maanden te verhuizen naar een andere werklocatie. De kanttekeningen ten aanzien van werklocaties worden in perspectief geplaatst door het antwoord van ondernemers op de vraag in hoeverre ze tevreden zijn met de huidige werklocatie. Maar liefst 81% van de ondernemers in Den Haag is tevreden tot zeer tevreden met de huidige werklocatie. Mate van tevredenheid van Haagse ondernemers over de prĳs-kwaliteitverhouding van het bedrĳfspand 100% 80% 60% 40% 9% 38% 28% 4% 26% 39% 20% 0% 16% 9% Kantoorruimte 30% Bedrĳfsruimte Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden Tevredenheid met de huidige bedrĳfslocatie 1% 9% 9% 26% 55% Zeer tevreden Tevreden Neutraal Ontevreden Zeer ontevreden 18

4. Verantwoording Het Ondernemerspanel is een instrument van de Kamer van Koophandel en wordt onder andere gebruikt om te meten in hoeverre doelstellingen worden gerealiseerd. Hiermee wordt onderzocht wat bij ondernemers speelt. Het Ondernemerspanel bestaat uit circa 7.000 ondernemers die aangegeven hebben zes tot tien keer per jaar een online vragenlijst in te willen vullen. Ongeveer 2.370 ondernemers zijn in dit panel gevraagd naar hun mening over het vestigingsklimaat. Daarvan hebben ongeveer 1.200 ondernemers gereageerd. Circa 11% van deze respondenten was op dat moment gevestigd in de regio Den Haag. De regio Den Haag betreft in dit onderzoek het Kamer van Koophandelgebied Den Haag. Over Deloitte Real Estate Advisory Deloitte Real Estate Advisory is met circa 80 mede werkers één van de grootste vastgoed adviseurs van Nederland. Wij adviseren over gebieds ontwikkeling en PPS, ondersteunen bij vraagstukken over vastgoed projecten en -portfolio s en staan (vastgoed)organisaties bij in hun strategievorming. Onderdeel van de dienstverlening van Deloitte Real Estate Advisory is het adviseren van overheden over het verbeteren van het vestigingsklimaat. Ook het ondersteunen van bedrijven en organisaties bij het formuleren van locatiestrategieën en het maken van vestigingsplaatskeuzes is onderdeel van de dienstverlening. Voor meer informatie, zie www.deloitte.nl/realestate. Auteurs Deloitte Real Estate Advisory: Sjors Berns en Frederik Huitema Contactgegevens Kees Vrolijk Partner Deloitte Audit en regiomarktleider 088 288 0644 Frank ten Have Partner Deloitte Real Estate Advisory 088 288 2462 Perceptiemonitor Haags vestigingsklimaat Let op de kleintjes 19

Deloitte Orteliuslaan 1041 3508 AC Utrecht Postbus 85104 3528 BE Utrecht Nederland Tel 088 288 2403 Fax 088 288 9985 www.deloitte.nl Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see www.deloitte.com/about for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms. Deloitte provides audit, tax, consulting, and financial advisory services to public and private clients spanning multiple industries. With a globally connected network of member firms in more than 140 countries, Deloitte brings world-class capabilities and deep local expertise to help clients succeed wherever they operate. Deloitte s approximately 169,000 professionals are committed to becoming the standard of excellence. This publication contains general information only, and none of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, the Deloitte Touche Tohmatsu Verein, any of their member firms, or any of the foregoing s affiliates (collectively the Deloitte Network ) are, by means of this publication, rendering accounting, business, financial, investment, legal, tax, or other professional advice or services. This publication is not a substitute for such professional advice or services, nor should it be used as a basis for any decision or action that may affect your finances or your business. Before making any decision or taking any action that may affect your finances or your business, you should consult a qualified professional adviser. No entity in the Deloitte Network shall be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this publication. 2010 Deloitte The Netherlands Designed and produced by MCBD at Deloitte, Rotterdam.