Verstandig zonnen minder kans op huidkanker
Inhoud Voor wie is deze brochure? 3 Dat beetje zon in Nederland 4 Tien adviezen om verstandig te zonnen 7 De effecten van uv-straling 8 Elke huid reageert anders 9 Wat is huidkanker? 13 Vroege ontdekking van huidkanker 16 Anti-zonnebrandmiddelen 18 Zonne-apparatuur 22 Wilt u meer informatie? 24 KWF Kankerbestrijding is in 1949 opgericht op initiatief van Koningin Wilhelmina. Koningin Beatrix is onze beschermvrouwe. Al ruim 55 jaar strijden we voor minder kanker, meer kans op genezing en een betere kwaliteit van leven voor alle kankerpatiënten en hun dierbaren. Overal waar we kunnen, gaan we actief de strijd tegen kanker aan. Door wetenschappelijk kankeronderzoek mogelijk te maken. Door het aanmoedigen van een gezonde leefstijl en door goede voorlichting te geven. En door ons in te zetten voor alle kankerpatiënten en hun dierbaren. KWF Geverslijn: 0900 202 00 41 ( 0,01/pm) Giro 26000 KWF Hulp- en informatielijn 0800 022 66 22 (gratis) www.kwfkankerbestrijding.nl Is deze brochure ouder dan 3 jaar, informeer dan of er een nieuwe uitgave bestaat. KWF Kankerbestrijding, voorjaar 2004 2
Voor wie is deze brochure? Deze brochure is bedoeld voor iedereen die graag van de zon geniet. In deze uitgave kunt u lezen hoe u dat volgens de huidige wetenschappelijke inzichten op een verstandige manier kunt doen. Op initiatief van KWF Kankerbestrijding zijn tien adviezen voor verstandig zonnen opgesteld. Op pagina 7 worden ze kort samengevat. Wie ze ter harte neemt, zal daar profijt van hebben. Schijnt de zon in Nederland, dan genieten we daarvan. Dat is niet voor niks: de zon geeft mensen een prettig en ontspannen gevoel en bovendien stimuleert de zon de aanmaak van vitamine d. Dat we niet onbeperkt kunnen genieten komt door de uv-straling in het zonlicht. Te veel uv-straling kan schade aan de huid veroorzaken: op korte termijn verbranding, op lange termijn een versnelde veroudering van de huid, maar ook een grotere kans op huidkanker. In deze brochure worden de effecten van uv-straling op onze gezondheid nader toegelicht. Wilt u meer informatie over kanker in het algemeen, dan heeft KWF Kankerbestrijding over een groot aantal onderwerpen aparte brochures beschikbaar. U kunt ook contact opnemen met ons Voorlichtingscentrum. De adresgegevens staan achter in deze brochure. Deze brochure is een uitgave van KWF Kankerbestrijding en is tot stand gekomen met medewerking van deskundigen uit diverse beroepsgroepen, waaronder artsen, onderzoekers, voorlichters en preventiemedewerkers. 3
Dat beetje zon in Nederland uv-straling Een deel van het zonlicht bestaat uit ultaviolette stralen (uv). Deze straling is onderverdeeld in uva, uvb en uvc. uvcstraling is het sterkst, maar bereikt het aardoppervlak niet. Van alle uvb-straling bereikt een deel de aarde. uva-straling bereikt de aarde ongehinderd als er geen bewolking is. uvb-stralen zijn de belangrijkste veroorzakers van zonnebrand. Maar ook een hoge dosis uva kan schade aanrichten in de huid, zoals zonnebrand en huidkanker. Veel mensen denken nog steeds dat het in Nederland niet zo n vaart zal lopen met de risico s van zonnen. Je hoort er ook vrijwel nooit iemand over, maar jaarlijks worden ongeveer 25.000 mensen overvallen door de mededeling: Dat plekje op uw huid is huidkanker.. In de meeste gevallen is huidkanker goed te behandelen. Maar vaak heeft de behandeling litteken(s) tot gevolg en is jarenlange controle nodig vanwege de kans op terugkeer van de ziekte. Er overlijden elk jaar ruim 500 mensen aan huidkanker. Het aantal mensen met huidkanker is de afgelopen tientallen jaren sterk gestegen. Dit is grotendeels te verklaren door de toegenomen populariteit van zonnebaden sinds het begin van de vorige eeuw, de zon- en wintersportvakanties en het gebruik van zonne-apparatuur. Onverwachte effecten De effecten van de zon kunnen soms anders uitpakken dan wij verwachten. Hieronder worden enkele voorbeelden genoemd van dat soort verrassingen. Bij kou ook uv - De hoeveelheid uv-straling hangt niet af van de temperatuur. Ook op een zonnige dag met lage temperaturen kan er veel uv-straling zijn. Wintersporters weten dat uit ervaring. Op een hoogte van 2000 meter is de uv-straling bijna 30% sterker dan op zeeniveau. Je bent er dichter bij de zon en de lucht is schoner. Daarnaast weerkaatst sneeuw zo n 80% van de uv-straling. Die situatie is extreem. Een onbeschermde huid kan dan in heel korte tijd verbranden, zowel in de winter als in de zomer. Door de kou voel je dit vaak te laat. Weerkaatsing - Vaak wordt vergeten dat muren en zand uv-straling weerkaatsen. Dus ook onder een parasol komt uv-straling. Het is wel minder dan in de volle zon, maar je kunt onder een parasol verbranden. Achter glas - uv-straling gaat ook door glas heen. Een gewone autoruit laat bijvoorbeeld circa 10% uvb- en 70% uva-straling door. 4
Huidreacties - Bepaalde stoffen kunnen de huid gevoeliger maken voor uv-straling, of in combinatie met uv-straling huidreacties veroorzaken zoals jeuk, bultjes en snellere verbranding. Men noemt dit fototoxische stoffen. Stoffen waardoor dergelijke ongewenste reacties optreden kunnen van nature in ons lichaam voorkomen, bijvoorbeeld hormonen. Daarnaast kunnen ook waspoeders, levensmiddelen en medicijnen dit soort stoffen bevatten. Dat kan ook gelden voor cosmetica (oogschaduw, lipstick, dagcrème, parfum, deodorant etc.) en anti-zonnebrandmiddelen. Alleen medisch onderzoek kan uitwijzen wat er precies aan de hand is en wat er eventueel tegen zo'n huidreactie te doen is. Huidziekten uv-straling kan soms een gunstige uitwerking hebben bij enkele huidaandoeningen zoals acne, psoriasis en sommige vormen van eczeem. Het effect kan echter ook averechts zijn. Koortslip uv-straling kan de afweer van het menselijk lichaam tijdelijk verminderen. Hierdoor krijgen onderdrukte infecties een kans. Dit verklaart waarom veel mensen s zomers of tijdens de wintersport last hebben van een koortslip. Zonkracht Niet alleen in Nederland, maar bijvoorbeeld ook in Spanje wordt dagelijks gemeten hoeveel uv-straling op een bepaalde plaats te verwachten is tussen 12.00 en 15.00 uur. Zonkrachtwaarden zijn internationaal, maar liggen in bijvoorbeeld Spanje wel aanzienlijk hoger dan in Nederland. De zonkracht wordt weergegeven op een schaal van 0-10. In Nederland staan verwachte zonkrachtwaarden in de weerberichten in de krant, op internet: www.knmi.nl en op Zonkrachtwaarden 0 Geen zonkracht 1-2 Vrijwel geen zonkracht 3-4 Zwakke zonkracht 5-6 Matige zonkracht 7-8 Sterke zonkracht 9-10 Zeer sterke zonkracht 5
pagina 708 van Teletekst. Op radio en tv wordt alleen melding gemaakt van zonkracht 6 of hoger. Net als de weersverwachting is dit een voorspelling. De zonkracht wordt bepaald door: Het jaargetijde: in de zomer is in Nederland de zonkracht sterker dan in de winter. In de tropen daarentegen maakt het jaargetijde niet uit. Het tijdstip op de dag (oftewel de stand van de zon): uv-straling is in Nederland het sterkst tussen 12.00 en 15.00 uur. De afstand die uv-stralen door de dampkring moeten afleggen is dan het kortst. De plaats op aarde: hoe dichter bij de evenaar, hoe sterker de uv-straling. Maar ook: hoe hoger (in de bergen), hoe sterker de uv-straling. De mate van weerkaatsing: uv-straling wordt sterker door weerkaatsing via sneeuw, zand en water. Bewolking: door een dichtbewolkte lucht komt nauwelijks uv-straling, bij heiig weer kan de doorlating van uv-straling toch aanzienlijk zijn. Bij schapenwolkjes kan de intensiteit van uv-straling zelfs toenemen doordat straling gereflecteerd wordt tussen de wolken. Ozonlaag Dankzij de ozonlaag bereikt slechts een klein deel van alle uv-straling het aardoppervlak. Wel is er tegenwoordig zowel op het Noordelijk als het Zuidelijk Halfrond gedurende bepaalde tijden van het jaar sprake van een verdunning van de ozonlaag, Door dit gat in de ozonlaag kan er meer uvstraling het aardoppervlak bereiken. In bepaalde landen zoals Nieuw-Zeeland en Australië heeft dit al geleid tot adviezen van de overheid om de blootstelling aan zonlicht te beperken. Wanneer de dikte van de ozonlaag verder afneemt, kan dit op den duur leiden tot een toename van het aantal mensen met huidkanker. 6
Tien adviezen om verstandig te zonnen Op initiatief van KWF Kankerbestrijding hebben deskundigen op het gebied van uv-straling, huidaandoeningen en bescherming tegen te veel zon, onderstaande richtlijnen opgesteld. De achtergronden hiervan worden in deze brochure toegelicht. 1 Geniet van de zon, maar denk aan uw huid. 2 Laat de huid voorzichtig wennen aan de zon en voorkom zonnebrand. 3 Zoek liever de schaduw op in plaats van de volle zon, zeker tussen 12.00 en 15.00 uur. 4 Draag in de volle zon bij voorkeur een petje of een zonnehoed en kleding. 5 Lang in de zon? Smeer onbedekte huid dan goed in met een anti-zonnebrandmiddel. 6 Laat zonnebaden en het gebruik van zonneapparatuur over aan mensen vanaf 16 jaar en mensen met huidtype 2, 3 en 4. 7 Volg gebruiksinstructies van zonne-apparatuur nauwkeurig op. Gezonde leefstijl Vijftig jaar geleden wisten we nauwelijks hoe kanker ontstond. Nog minder hoe het veroorzaakt werd. Nu wetenschappelijk onderzoek steeds meer verband heeft aangetoond met onze leefstijl, dus ons eigen gedrag, kunnen we daar ons voordeel mee doen. Een manier van leven die kanker gegarandeerd uitsluit is er niet. Maar we kunnen zelf wel veel doen om het risico op bepaalde soorten kanker te beperken. Zoals: niet roken, gezond en gevarieerd eten, matig zijn met alcohol, voldoende bewegen én verstandig zonnen. 8 Vraag in een zonnestudio om persoonlijk advies. 9 Vermijd de zon en zeker de zonnebank als de huid vreemd reageert met bijvoorbeeld uitslag, jeuk of snelle verbranding. Raadpleeg zo nodig een arts. 10 Bij sommige huidaandoeningen helpt uv-straling, bij andere juist niet. Vraag advies aan een huidarts. 7
De effecten van uv-straling Kwartiertje zon per dag In de lente, zomer en herfst twee of drie keer per week een kwartiertje met de handen en het gezicht in de zon is voldoende. Als er meer huid wordt blootgesteld, is de benodigde tijd om voldoende vitamine d aan te kunnen maken korter. De winter doorkomen met maar heel weinig uv-straling is voor de aanmaak van vitamine d voor gezonde mensen geen probleem. Een beetje uv-straling is goed voor de gezondheid. Maar te weinig of te veel kan schadelijk zijn. De effecten worden na enige tijd merkbaar. Soms al betrekkelijk snel, zoals bij verbranding. Het ontstaan van botontkalking door te weinig of van huidkanker door te veel uv-straling zijn processen die vele jaren duren. Het onderstaande overzicht toont enkele effecten die uv-straling kan hebben. Aanmaak van vitamine d - Een langdurig tekort aan vitamine d kan op oudere leeftijd bijdragen aan botontkalking. Gezonde voeding levert een deel van de noodzakelijke vitamine d. Blootstelling aan uvb-straling kan dit aanvullen. Maar het is niet zo dat hoe meer uvstraling de huid ontvangt, hoe meer vitamine d er in het lichaam wordt aangemaakt. Er is een maximum: als de voorraadkamers vol zijn en de huid nog steeds wordt blootgesteld aan uv-straling, dan worden de voorraden weer afgebroken en begint het proces opnieuw. Mogelijke voordelen Mogelijke nadelen Korte termijn - Gevoel van welbevinden - Verbranding (< 1 jaar) - Bruining - Hogere kwetsbaarheid (weinig bescherming voor infecties (bv. koortslip) tegen uv-schade) - Fototoxische reacties - Huidverdikking - Lasogen/sneeuwblindheid door uvb (enige - Verslechtering van bescherming tegen bepaalde huidaandoeningen uv-schade) - Aanmaak vitamine d - Gunstige effecten bij bepaalde huidaandoeningen Lange termijn - Verminderde kans - Huidkanker op botontkalking - Rimpels - Staar 8
Elke huid reageert anders In de verschillende werelddelen loopt de hoeveelheid uvstraling sterk uiteen. Daar heeft de natuur zich ter plekke op aangepast. Daarom kunnen mensen uit de tropen beter tegen de zon dan Nederlanders. Of iemand bruin wordt of niet, is erfelijk bepaald. Dat verandert nooit in een mensenleven. Ook niet door meer of minder in de zon te zijn. Op grond van de gevoeligheid van de huid zijn globaal vier huidtypen te onderscheiden. Huidtype Verbrandingservaring Bruiningservaring Uiterlijke kenmerken 1 verbrandt zeer snel wordt niet bruin zeer lichte huid vaak sproeten rood of lichtblond haar blauwe ogen 2 verbrandt snel wordt lichte huid langzaam bruin blond haar grijze, groene of lichtbruine ogen 3 verbrandt niet snel wordt licht getinte huid gemakkelijk bruin donkerblond tot bruin haar vrij donkere ogen 4 verbrandt bijna nooit bruint zeer goed een van nature getinte huid donker haar donkere ogen Wat is uw huidtype? Met behulp van de tabel kunt u globaal uw huidtype bepalen. Het kan zijn dat u tussen twee genoemde huidtypes in zit. 9
Ervaringen met verbranding van lichaamsdelen als schouders en rug zeggen het meest over uw huidtype. Daarna de ervaring met bruin worden. Uiterlijke kenmerken zijn het minst bepalend. Iedereen zal bij in de zon zijn, rekening moeten houden met z n huidtype. Speelgoedzonnebrillen Voor kinderen zijn speelgoedbrillen in de handel die de uvstraling niet tegenhouden. Deze brillen zijn gevaarlijk: door de vaak donkere glazen gaan pupillen wijder openstaan, waardoor uv-straling makkelijker in de ogen doordringt en schade aan kan richten. Een goede zonnebril heeft een ce-markering en moet uv-straling tegenhouden. Als kinderen graag een zonnebril willen, koop er dan een die voldoet aan deze eisen. En koop voor uzelf ook een goede zonnebril. Kinderen De kinderhuid is heel gevoelig voor de schadelijke gevolgen van uv-straling. De huid van volwassenen vernieuwt zich voortdurend in enkele weken. Een kinderhuid moet daarnaast ook nog groeien en heeft daardoor te weinig tijd om beschadigde huidcellen te herstellen. Bovendien ontstaan op jonge leeftijd ook moedervlekken. Die bestaan uit een opeenhoping van pigmentcellen die in deze periode erg kwetsbaar zijn. Die extra gevoeligheid wordt minder, maar blijft aanwezig tot en met de leeftijd van circa 15 jaar. Huidcellen die op jeugdige leeftijd zijn beschadigd, hebben bovendien langer de tijd zich te ontwikkelen tot kankercellen. Daarom is voor kinderen bescherming nodig en wordt het gebruik van zonne-apparatuur sterk afgeraden. Houd baby s tot ongeveer 6 maanden liefst helemaal uit de felle zon. 10
Hoe ontstaat dat bruine kleurtje? Elke huid bevat pigmentcellen (melanocyten). Pigment is een bruine kleurstof die de huid tegen uv-straling beschermt. uv-straling stimuleert de aanmaak van pigment. Als de huid gebruind is, dringen er iets minder uv-stralen in de huid door, maar deze bescherming is verre van volledig. Niet iedereen kan (even) bruin worden: het vermogen van pigmentcellen om pigment te maken is erfelijk bepaald. Huidverdikking De huid kan zich verdikken als deze geleidelijk kan wennen aan uvb-straling. Huidverdikking is niet te voelen en niet te zien zoals pigment, maar geeft meer bescherming dan een bruine huid. Verdikking van de opperhuid beschermt de dieperliggende huidlagen waar nieuwe huidcellen worden gemaakt die erg kwetsbaar zijn. Als de huid meer gewend is aan uv-straling, zal zij minder snel verbranden. Het verdikken duurt enige dagen tot enkele weken, afhankelijk van het huidtype. De gevoelige huid van mensen met huidtype 1 zal nauwelijks wennen. Huidverdikking verdwijnt als de huid niet meer regelmatig aan uv-straling wordt blootgesteld. Wat gebeurt er als de huid verbrandt? Bijna iedereen is wel eens verbrand door de zon. Een lichte verbranding geeft een rode, of rood-bruine en soms ook pijnlijke huid. Bij ernstige verbranding ontstaan blaren en is de huid rood gezwollen. Het rood worden van de huid (de medische term is erytheem ) is een waarschuwingssignaal. Het treedt op als de huid op één dag meer uv-straling krijgt dan zij kan verdragen. Als blijkt dat de huid aan het einde van de middag rood is, is die grens al ver overschreden. De waarschuwing om uit de zon te gaan of een t-shirt aan te trekken komt meestal te laat. Gun de verbrande huid de tijd om te herstellen: ga direct uit de zon en vermijd deze een paar dagen. Daglicht De meeste uv-straling krijgen we via zonlicht. Maar ook in gewoon daglicht zit uv. Veel mensen vergeten dat we ook veel uv-straling oplopen als we in een korte broek in de tuin werken, fietsen of buiten sporten. Wie regelmatig buiten komt, ook bij koel weer, krijgt daarom vanzelf een kleurtje. Huidpeeling Met een huidpeeling of het scrubben van de huid worden dode huidcellen verwijderd. Daardoor voelt de huid gladder aan. Deze schoonheidsbehandeling vermindert echter de huidverdikking, de natuurlijke bescherming van de huid tegen uv-schade. 11
Rimpels Onze huid verandert naarmate we ouder worden: er komen meer rimpels, de huid wordt minder elastisch en vaak ontstaan er pigmentvlekken. Bij overmatige blootstelling aan uv-straling treedt dit verouderingsproces sneller op en in sterkere mate. Om bruin te worden is het niet nodig om te verbranden. Bruin worden, zónder te vervellen, kost tijd. Maar iemand die langzaam bruin wordt, blijft ook langer bruin. Maximale dosis uv-straling per dag Er is een maximale hoeveelheid uv-straling die de huid per dag kan verdragen zonder dat deze verbrandt afhankelijk van het huidtype en de zonkracht op dat moment. Dit wordt 1 med genoemd (Minimale Erytheem Dosis). Iemand met huidtype 3 kan langer in de zon voordat er zonnebrand optreedt dan iemand met huidtype 1. En tussen 12.00 en 15.00 uur verbrandt een blootgestelde huid sneller dan in de vroege ochtendzon. Wie verstandig zont, probeert niet te verbranden. 12
Wat is huidkanker? Bij kanker blijven cellen zich zonder noodzaak delen. Deze cellen vormen een tumor (= kwaadaardig gezwel). Dit gebeurt ook bij huidkanker. Er zijn verschillende soorten huidkanker, afhankelijk van het type cellen van de opperhuid waaruit de tumor zich ontwikkelt: basaalcelkanker; plaveiselcelkanker; melanoom. Daarnaast is er een aantal zeldzame vormen van huidkanker die we in deze brochure niet bespreken. Basaalcelkanker Dit type huidkanker komt het meest voor: jaarlijks bij ongeveer 20.000 mensen. Vooral in het gezicht, bij mensen van 45 jaar en ouder. Maar ook jongere mensen kunnen het krijgen. Het is de minst kwaadaardige vorm van huidkanker. Plaveiselcelkanker Dit type huidkanker komt vooral voor bij mensen van 60 jaar en ouder. Plaveiselcelkanker is kwaadaardiger dan basaalcelkanker. Het komt vooral voor op plaatsen die veel blootstaan aan zonlicht, zoals het gezicht en de bovenkant van de handen. Ieder jaar wordt bij ongeveer 3.000 mensen deze vorm van huidkanker vastgesteld. Melanoom Dit type huidkanker is betrekkelijk zeldzaam, maar komt de laatste jaren wel steeds meer voor. Iets vaker bij vrouwen dan bij mannen. Jaarlijks wordt bij ongeveer 2.000 mensen melanoom ontdekt. Het is de meest kwaadaardige vorm van de drie genoemde soorten huidkanker. Melanoom kan op alle leeftijden voorkomen, vooral bij mensen van 30 jaar en ouder. 13
De effecten van uv-straling op de huid uv-straling beschadigt huidcellen. Huidkanker kan het gevolg zijn als deze schade vaak genoeg optreedt. Na een dagje zonnen zijn er per huidcel ontelbare beschadigingen aan het erfelijk materiaal (dna). Als dna beschadigd raakt, kan een cel doodgaan of de controle over de celdeling verliezen. Omdat we altijd blootstaan aan uv-straling uit zonlicht, is het lichaam in staat om de schade voor een groot deel zelf te herstellen. Bij te veel beschadigingen blijft er soms echter een foutje zitten. Bij elke volgende blootstelling aan uv-straling komen er nieuwe foutjes bij. Hoe meer uv-straling je in je leven opdoet, hoe groter de kans dat het dna onherstelbaar beschadigd raakt. Dit kan leiden tot huidkanker. Hoeveel beschadigingen iemand in z n leven kan oplopen, weet niemand. Bij het ontstaan van huidkanker legt men onder meer verband met: De totale hoeveelheid uv-straling die iemand in de loop van zijn leven opdoet. De uv-straling van de natuurlijke zon en van zonne-apparatuur moet bij elkaar worden opgeteld. Een overmatige blootstelling aan uv-straling tijdens de kinderjaren (tot en met ongeveer 15 jaar), dit vergroot het risico op huidkanker op latere leeftijd. Het aantal keren dat iemand is verbrand. Naarmate iemand vaker verbrandt, neemt de kans op huidkanker toe. Het aantal keren dat iemand een nog niet gewende (= niet verdikte) huid plotseling volop aan uv-straling heeft blootgesteld. Vaker in de zon zijn geweest met een natte huid. 14
haar talgklier opperhuid zenuwbanen hoornlaag plaveiselcellen laag met basale huidcellen lederhuid zweetklier vetcellen bloedvat spier Doorsnede van de huid In de opperhuid ontstaan nieuwe huidcellen door celdeling. Ons lichaam regelt de celdeling naar gelang er behoefte is aan nieuwe cellen. In de loop van een maand schuiven nieuwe huidcellen vanuit de laag met basale huidcellen naar boven. In die tijd veranderen de cellen van vorm. In het begin zijn de basale huidcellen rond of ovaal, daarna worden zij hoekiger en ten slotte ook platter. Dan spreekt men van plaveiselcellen. Uiteindelijk verhoornen de plaveiselcellen en sterven zij af. Dit dode, verhoornde materiaal (hoornlaag) wordt afgestoten in de vorm van huidschilfertjes. De aanmaak van nieuwe cellen en de afstoting van dood materiaal houden elkaar in evenwicht. Pigmentcellen (melanocyten) vormen onder invloed van uv-straling het bruine huidpigment. Bij een huid die bruint, wordt dit pigment doorgegeven aan de andere cellen in de opperhuid. Functie van de huid We staan er misschien niet zo vaak bij stil, maar onze huid is een belangrijk orgaan. De huid beschermt ons, regelt onze lichaamstemperatuur en we voelen via onze huid. Evenals de rest van ons lichaam is de huid opgebouwd uit cellen. 15
Vroege ontdekking van huidkanker Moedervlekken Een moedervlek is een ophoping van bruine kleurstof (pigment) in de huid. Iedereen heeft er wel een paar. Meestal geven moedervlekken geen problemen, ook niet als ze op latere leeftijd ontstaan. Hoe eerder huidkanker wordt ontdekt, hoe groter de kans op genezing. Vooral voor melanoom is vroege ontdekking van wezenlijk belang. Huidkanker komt vaker voor bij zonaanbidders en mensen die beroepshalve veel en langdurig in de zon komen, maar ook wie niet veel in de zon komt, kan huidkanker krijgen. Hiernaast staat een aantal veranderingen van de huid waar u op moet letten. Als een van de genoemde veranderingen binnen vier weken niet geheel is verdwenen, is het nodig dat uw huisarts hier naar kijkt. Sproeten Een baby kan al moedervlekken hebben, maar nog geen sproeten. Of iemand later veel of weinig sproeten krijgt is erfelijk bepaald. Meer risico Huidkanker is als ziekte in de meeste gevallen niet erfelijk. Wel wordt het krijgen van huidkanker mede bepaald door bepaalde lichamelijke kenmerken die worden overgeërfd. Zo hebben mensen met een lichte huid meer kans om huidkanker te krijgen dan mensen met een donkere huid. Bij sommige huidafwijkingen bestaat een verhoogde kans dat zij ontaarden in huidkanker. Een voorbeeld daarvan is een bont patroon van moedervlekken. Dit betekent een groot aantal moedervlekken over het hele lichaam verspreid, die in grootte en kleur verschillen. Als er iemand in de familie is met een melanoom, levert dit ook een verhoogd risico op. Erfelijke huidkanker Familial Atypical Multiple-Mole Melanoma (FAMMM syndroom) is een erfelijke aandoening waarbij tientallen atypische moedervlekken voorkomen. Deze moedervlekken kunnen ontaarden in melanomen oftewel moedervlekkanker. Bij KWF Kankerbestrijding is, naar verwachting, in de loop van 2004 een brochure over het FAMMM syndroom verkrijgbaar. 16
Veranderingen die kunnen duiden op huidkanker zijn: Basaalcelkanker begint meestal met een glad, glazig knobbeltje dat langzaam groeit. Soms zijn daarin verwijde bloedvaatjes te zien. Op den duur ontstaat een zweertje met daaromheen een rand met een parelachtige glans. Op de romp ziet het er meestal uit als een eczeemplekje. Een mogelijk voorstadium van plaveiselcelkanker bestaat uit rasperige, schilferende plekjes op delen van de huid die veel in de zon komen. Soms zijn deze plekjes pijnlijk of gaan ze jeuken. Plaveiselcelkanker ontstaat vaak als een roze-rood knobbeltje; soms met een schilferend korstje erop. Als dit korstje wordt afgestoten, blijft er een oppervlakkig zweertje achter dat niet geneest. Een plaveiselcelcarcinoom aan de lippen is nogal eens te herkennen als een beginnende witte plek die langzaam wat dikker wordt en ook korstjes vertoont. Veranderingen in een moedervlek die mogelijk op een melanoom wijzen, zijn: - als een moedervlek dikker en/of groter wordt; - als een moedervlek donkerder wordt; - als de vorm van een moedervlek verandert doordat de rand gekarteld wordt; - als een rand of de omgeving van een moedervlek rood ziet; - als een moedervlek jeukt; - als een moedervlek bloedt; - als er een zweertje of korstje op een moedervlek zit. Een melanoom kan ook in een gave huid ontstaan, zonder dat daarvoor een moedervlek aanwezig was. Er ontstaat een nieuwe pigmentvlek. Deze pigmentvlek gaat vervolgens dezelfde verschijnselen vertonen als genoemd bij de veranderingen in een moedervlek. basaalcelkanker plaveiselcelkanker melanoom 17
Anti-zonnebrandmiddelen Anti-zonnebrandmiddelen zijn gemaakt om zonnebrand te voorkomen. Ze bevatten uv-filters waardoor minder uvstraling de huid bereikt. Een middel dat alle uv-straling wegfiltert bestaat niet. De beschermingsfactor geeft aan hoeveel langer de huid uv-straling kan verdragen zonder te verbranden. Bij het kiezen van een anti-zonnebrandmiddel is het goed op een aantal dingen te letten. Hieronder volgt een aantal tips. Beschermingsfactor Veel anti-zonnebrandmiddelen houden tegenwoordig zowel uva- als uvb-straling gedeeltelijk tegen. Dit staat op de verpakking. Als er één getal op de verpakking staat en verder niets, is dat de factor die de mate van bescherming aangeeft tegen verbranding door uvb-straling. Het is aan te bevelen een product te kiezen dat tegen beide vormen van straling beschermt. Kies een beschermingsfactor die past bij uw huidtype en bedenk van tevoren hoe lang u ongeveer van plan bent de zon in te gaan. Pas daar de beschermingsfactor op aan. Beschermingsfactoren zijn universeel. Dat garandeert dat twee producten met dezelfde factor (van welk merk dan ook) dezelfde bescherming bieden. Bepaal uw factor De tabel hiernaast geeft een richtlijn om te bepalen welke beschermingsfactor voor u het meest geschikt is. Met deze factor kan iemand tussen 12.00 en 15.00 uur maximaal drie uur in de zon. Deze richtlijnen gelden voor de Nederlandse situatie. Voor buitenlandse (zon)vakanties en de wintersport worden hogere beschermingsfactoren aangeraden. 18
Persoonlijke kenmerken: Gebruik dan beschermingsfactor: Kinderen (tot circa 16 jaar) ongeacht het huidtype 20-30 U verbrandt zeer snel en wordt niet bruin 18-20 U heeft een zeer lichte huid, vaak met sproeten, rossig of lichtblond haar, lichte ogen (= huidtype 1) U verbrandt snel en wordt langzaam bruin 10-12 U heeft een lichte huid, blond haar, lichte ogen (= huidtype 2) U verbrandt zelden en wordt gemakkelijk bruin 5-7 U heeft een licht getinte huid, donkerblond tot bruin haar, vrij donkere ogen (= huidtype 3) U verbrandt bijna nooit en bruint zeer goed 4-6 U heeft een getinte huid, donker haar, donkere ogen (= huidtype 4) Voorbeeld - Iemand met huidtype 2 zal zonder bescherming op een zomerse dag in Nederland tussen 12.00 en 15.00 uur al na ongeveer 20 minuten verbranden. Met een beschermingsfactor 9 gebeurt dat pas na 9 x 20 minuten, dus na 3 uur. Als u langer in de zon wilt blijven, kies dan op voorhand een hogere beschermingsfactor. Hoe vaak moet je (bij)smeren? Anti-zonnebrandmiddelen zijn getest met een vrij dikke laag op de huid. Alleen dan is de bescherming betrouwbaar. Breng een anti-zonnebrandmiddel daarom royaal aan. Het middel begint pas na een half uur te werken. Het is dus raadzaam om het ruim van tevoren aan te brengen. Regelmatig opnieuw smeren is verstandig, zeker na het zwemmen of bij sterke transpiratie. 19
Bruin zonder zon Met zelfbruiners kun je een bruin kleurtje krijgen zonder zon. Die bruin-zonder-zonproducten werken op de bovenste huidlaag - de hoornlaag - zonder de dieperliggende huidlagen aan te tasten. Deze manier van bruin worden kan op elk moment van het jaar gebruikt worden voor gezicht en lichaam. Lees in de gebruiksaanwijzing hoe je een mooi egale teint kunt krijgen. Dit type bruin geeft overigens geen bescherming tegen verbranding. Geen vrijbrief om langer te zonnen Het gebruik van een anti-zonnebrandmiddel is geen vrijbrief om onbeperkt te zonnen. Wie dat doet, vergroot zelfs de kans op huidkanker. Anti-zonnebrandmiddelen laten toch altijd nog uv-straling door. Wie langere tijd in de zon verblijft, zal ondanks zo n middel na enige tijd de dosis hebben bereikt waarbij verbranding optreedt. Opnieuw insmeren voorkomt dan misschien nog ernstiger verbranding, maar huidcellen zijn dan voor die dag al te zwaar belast. Een anti-zonnebrandmiddel moet gezien worden als een aanvullende maatregel, naast het dragen van kleding en het opzoeken van de schaduw in plaats van de volle zon. Persoonlijke voorkeur - Er bestaat een enorme hoeveelheid anti-zonnebrandmiddelen. Kies in elk geval een middel dat bij uw huidtype past. Bij de keuze voor een antizonnebrandmiddel speelt ook mee wat u in de zon gaat doen. Laat u eventueel adviseren in de winkel. In lotions en gels zit meer water, waardoor ze makkelijker uit te smeren zijn. Crèmes bevatten meer vetten die uitdroging van de huid beter kunnen voorkomen. Een bijkomend voordeel van crème is dat het niet bevriest: dat is belangrijk voor de wintersport. Lippenstift - In een goede kwaliteit lippenstift zit tegenwoordig altijd een uva- en uvb-filter. Deze bescherming voldoet als u winkelt of op een terrasje zit. Voor langere tijd in de zon is een lippenbalsem nodig met een zo hoog mogelijke beschermingsfactor. Voorgebruinde huid - Het is een misverstand te denken dat een voorgebruinde huid voldoende bescherming biedt tegen verbranding. Pigment kan de uv-schade maar tot op zekere hoogte verminderen. En eigenlijk is een bruin kleurtje een teken dat de huid al uv-schade heeft opgelopen. Een anti-zonnebrandmiddel met uv-filter zal daarom aanvullende bescherming moeten (blijven) geven. 20
Waterproof - De watervastheid van een anti-zonnebrandmiddel is vastgesteld door de beschermingsfactor te meten voor en na herhaalde activiteiten in het water. Toch wordt aangeraden om na het zwemmen en afdrogen een nieuwe beschermlaag aan te brengen. Zonne-allergie - Sommige mensen hebben een huid die allergisch reageert op uv-straling. Anti-zonnebrandmiddelen laten nog wel uv-straling door, dus het gebruik van zo n middel garandeert niet dat er geen zonne-allergie ontstaat. Het komt ook voor dat iemands huid één van de stoffen in een anti-zonnebrandmiddel niet kan verdragen. Dan kunnen bijvoorbeeld bultjes, jeuk of juist snellere verbranding ontstaan. Ga bij dergelijke reacties direct uit de zon. Probeer later eventueel een ander merk antizonnebrandmiddel of een hogere beschermingsfactor. 21
Zonne-apparatuur ehbo Jaarlijks melden zo n driehonderd mensen zich op de eerstehulpafdeling van een ziekenhuis door verkeerd gebruik van zonne-apparatuur. De klachten lopen uiteen van ernstige verbranding tot oogbeschadigingen. De gevaren van een zonnebank verschillen volgens de Gezondheidsraad niet van de gevaren van de echte zon. Op lange termijn kunnen zich dezelfde problemen voordoen. De uv-straling van de natuurlijke zon en van zonne-apparatuur moet bij elkaar worden opgeteld. Het gebruik van zonne-apparatuur is voor veel mensen een welkome aanvulling op de echte zon. De effecten van uvstraling van zonne-apparatuur zijn vergelijkbaar met die van uv-straling uit natuurlijk zonlicht. Van veilige straling is geen sprake. Internationaal zijn daarom afspraken gemaakt over veiligheid en gebruiksinstructies van zonneapparatuur. De instructies zijn gebaseerd op de sterkte van de lampen en verschillen per type apparaat. Het is belangrijk de gebruiksinstructies nauwgezet te volgen. Langer zonnen dan de aangegeven tijden, dichterbij de lampen liggen dan voorgeschreven, de ogen niet beschermen en lampen vervangen door een sterker type lampen (en vervolgens de bestralingstijd niet korter instellen), kan zeer schadelijke gevolgen hebben. Kuurschema s Of iemand nu buiten zont of onder een kunstzon, de huid moet altijd eerst wennen aan uv-straling. De gebruiksinstructies voor zonne-apparaten gaan meestal uit van een kuur van tien zonnesessies. Een kuur zoals in de gebruiksinstructies voorgeschreven, is meestal als volgt opgebouwd: eerste dag: 0,5 med tweede dag: geen blootstelling derde dag: 0,75 med vanaf de vierde dag: nog 8 blootstellingen van ongeveer 1 med, op achtereenvolgende dagen of met tussenpozen van maximaal 3 à 4 dagen Mijd de natuurlijke zon als u op een dag gebruik maakt van zonne-apparatuur. Mensen met huidtype 1 en kinderen tot en met 15 jaar wordt afgeraden om gebruik te maken van zonne-apparatuur. 22
Zonnestudio - Een goed opgeleide zonneconsulent stemt de kuur af op de huidgevoeligheid van de klant. Vraag altijd persoonlijk advies. Anti-zonnebrandmiddelen - Anti-zonnebrandmiddelen brengen de kuurschema s van zonne-apparatuur in de war. Aangeraden wordt deze om middelen niet in combinatie met zonne-apparatuur te gebruiken. Verwijder vooraf ook alle cosmetica. Aantal zonnesessies per jaar Als u gebruikmaakt van zonne-apparatuur, weet dan dat meer dan één kuur (tien zonnesessies) per jaar mogelijk een verhoogd risico op het ontstaan van huidkanker geeft. Daarnaast is het beter om één keer per jaar een kuur te doen dan tien losse zonnesessies. In het laatste geval moet het reparatiemechanisme van de huid vaker in actie komen. De kans op fouten in het herstelproces neemt dan toe. Geef de huid voldoende tijd om te herstellen na blootstelling aan uv-straling. Erkende zonnestudio s Men hoeft geen diploma s te hebben om een zonnestudio te beginnen. Als de ondernemer zijn vak niet verstaat, blijkt dit pas in de praktijk. Bij de Stichting Verantwoord Zonnen (svz) kunnen zonnestudio s zich laten controleren op een aantal essentiële punten, zoals: goedgekeurde apparatuur, hygiëne en gediplomeerde medewerkers die voorlichting kunnen geven. Als ze aan de norm voldoen, worden ze door de svz erkend. Erkende zonnestudio s kunt u vinden op www. verantwoordzonnen.nl 23
Wilt u meer informatie? Heeft u vragen naar aanleiding van deze brochure, blijf daar dan niet mee lopen. Voorlichtingscentrum KWF Kankerbestrijding Ons Voorlichtingscentrum is gevestigd op: Sophialaan 8, 1075 br Amsterdam Vanaf voorjaar 2005: Delflandlaan 17, 1062 ea Amsterdam Het centrum is open op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur. Voor informatie kunt u zo binnenlopen. Voor een uitgebreid persoonlijk gesprek kunt u het beste van tevoren een afspraak maken. Voor een afspraak, maar ook voor een telefonisch gesprek, kunt u bellen met onze gratis KWF Hulp- en informatielijn: 0800 022 66 22 (ma vrij: 10.00 12.30 en 13.30 16.00 uur). Tevens kunt u via deze lijn 7 dagen per week, 24 uur per dag brochures bestellen. Organisaties en instellingen kunnen uitsluitend schriftelijk of via internet bestellen: www.kwfkankerbestrijding.nl/bestellen Op onze site www.kwfkankerbestrijding.nl vindt u recente informatie over allerlei aspecten van kanker. U kunt er al onze brochures downloaden. Suggesties voor deze brochure kunt u schriftelijk doorgeven aan het Voorlichtingscentrum. Brochures KWF Kankerbestrijding heeft over verschillende onderwerpen gratis aparte uitgaven beschikbaar, waaronder: Huidkanker Melanoom Kanker, wat moet je ervan weten? Gezond eten, minder kans op kanker Meer bewegen, minder kans op kanker Veilig werken met kankerverwekkende stoffen 24
Roken en kanker. Stoppen met roken, minder kans op kanker Kanker in de familie, hoe zit het met erfelijkheid? Brochures van KWF kankerbestrijding zijn vaak ook te vinden in onder andere ziekenhuizen, apotheken, bibliotheken en bij huisartsen. Andere nuttige adressen Voor informatie over uv-therapie, gevoeligheid voor zonlicht en andere huidaandoeningen dan huidkanker, kunt u bellen met de Huid-Infolijn van het Nationaal Huidfonds: 026-351 41 60 (ma vrij: 9.30-16.30 uur). Voor informatie over het gebruik van zonne-apparatuur kunt u bellen met de Zonnelijn van de branchevereniging van fabrikanten van zonne-apparatuur en erkende zonnestudio s: 0900 202 50 60 (ma do: 9.00-12.00 uur, 0,35 pm) 25
Notities 26
Notities 27
Voorlichtingscentrum KWF Kankerbestrijding In dit centrum kunt u terecht voor: documentatie o.a. brochures, tijdschriften en video s een persoonlijk gesprek Bezoekadres (bij voorkeur op afspraak) Sophialaan 8, 1075 br Amsterdam Vanaf voorjaar 2005: Delflandlaan 17, 1062 ea Amsterdam U kunt ook bellen Gratis KWF Hulp- en informatielijn 0800 022 66 22 Of kijk op internet www.kwfkankerbestrijding.nl Bestellingen door organisaties Fax verzendhuis: (013) 595 35 66 Internet: www.kwfkankerbestrijding.nl/bestellen bestelcode f06