Klaas Schermer De organisatie als hulpmiddel
Toegang tot de website Aan ieder exemplaar van De organisatie als hulpmiddel is een unieke inlogcode toegekend die gratis en onbeperkt toegang geeft tot opdrachten, toetsen, samenvattingen en documenten waarnaar wordt verwezen. Surf naar extras.bsl.nl/doah, log in met je e-mailadres plus onderstaande activeringscode en maak je eigen inlogaccount aan. Activeringscode: Technische ondersteuning nodig? Heeft u problemen met inloggen of andere technische problemen met het gebruik van de website? Neem dan contact op met: onlineklantenservice@bsl.nl.
Klaas Schermer De organisatie als hulpmiddel Vijfde, geheel herziene druk
ISBN 978-90-368-0361-8 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 741 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions Ltd., Pune, India De foto s op de pagina s 20, 27, 33, 42,, 69, 79, 131, 141, 160, 171, 192, 220 en 224 zijn van Klaas Schermer. Eerste druk, 1992 Klaas Schermer Tweede druk, 1996 Klaas Schermer Derde, herziene druk 2005 Klaas Schermer i.s.m. Peter Quint Vierde, herziene druk 2008 Klaas Schermer i.s.m. Peter Quint Vijfde, geheel herziene druk 2013 Klaas Schermer Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V Inleiding Redenen voor dit boek Studenten zeggen bij het begin van een cursus organisatieleer zelden: Hoera, wat leuk! Want hoewel studenten in het hoger beroepsonderwijs allemaal praktijkstages doen tijdens hun opleiding, denken ze in eerste instantie dat organisatieleer een droog, saai vak is. Het uitvoerend werk, dat is pas spannend! Klanten helpen, daar gaat immers het om! Dat het werken in een organisatie ook spannend kan zijn en dat je de organisatie moet gebruiken als een hulpmiddel om het werk goed te doen, is een leerproces. Dit boek wil dit leerproces bevorderen. Intussen is dit de vijfde, herziene druk. De eerste druk, die in 1992 verscheen, werd in een onderzoek naar de kwaliteit van 35 hbo-leerboeken door het Centrum voor Leermiddelenstudie van de Universiteit van Utrecht als extreem goed gekwalificeerd. Een verheugend resultaat! Toch was er in de loop der jaren aanleiding om wijzigingen door te voeren: het welzijnswerk verandert, net als sommige pedagogische inzichten. Een aantal docenten vroeg om aanpassingen op onderdelen. Kenmerken van deze vijfde, gewijzigde druk De boektekst bevat alle essentiële begrippen, theorieën en processen, met voorbeelden en casussen toegelicht. Elk hoofdstuk begint met de inhoudsopgave en een casus, waar in de tekst af en toe op wordt ingegaan, om de beschreven theorie concreet en praktisch te maken. In elk hoofdstuk staan vragen die de student dwingen na te denken over zijn eigen rol in organisaties. Aan het eind van elk hoofdstuk staan nog eens de definities die in de tekst zijn gebruikt op een rijtje, plus een lijst van verbanden en een checklist om je kennis te testen. De hoofdstukken vormen min of meer afgeronde eenheden, waardoor het boek ook in een andere volgorde kan worden bestudeerd. Het boek bevat veel beeldmateriaal dat verband houdt met de zakelijke tekst. De website geeft aanvullende informatie, meer voorbeelden, en opdrachten voor studenten waaraan zij individueel of in groepen kunnen werken. Voor de docent bevat de website een samenvatting en tentamenvragen per hoofdstuk. De uitgever was bereid deze druk ook in ander opzicht kleurrijker te maken dan de vorige drukken. Het boek is vooral geschikt voor sociaal-agogische opleidingen en de gezondheidszorg. Wijzigingen ten opzichte van de vorige (vierde) druk 5 5 Aan het begin van elk hoofdstuk staan niet langer de thema s, leerdoelen en competenties opgesomd. De boven elk hoofdstuk vermelde inhoudsopgave volstaat om te zien welke thema s in dat hoofdstuk centraal staan. De leerdoelen zijn feitelijk het kennen van
VI Inleiding de in dat hoofdstuk vermelde begrippen en verbanden. De competenties worden in deze inleiding genoemd. Bij alle beroepsopleidingen speelt het werken in een organisatie een rol; meestal wordt dat kort omschreven. Dit boek gaat veel dieper in op het werken in een organisatie dan de beroepscompetenties vermelden. Elk hoofdstuk laat zien wat de competente hulpverlener nodig heeft om in een organisatie goed te functioneren. De stof is hier en daar anders ingedeeld. Elk boek heeft de neiging bij een volgende druk uit te dijen met onderwerpen die ergens hun plek krijgen. Soms is die plaatsing tamelijk arbitrair: een organisatie is een ingewikkelde machinerie en de werking ervan kan op allerlei manieren in beeld worden gebracht. Door een aantal tekstdelen te schrappen of naar de website te verplaatsen, en een aantal hoofdstukken te splitsen of anders in te delen, is nu een (nog) helderder structuur ontstaan. Er is nu een apart hoofdstuk over communicatie in de organisatie. Management en beleid worden nu in twee aparte hoofdstukken behandeld. Kwaliteitsbeleid komt nu aan de orde in het hoofdstuk over beleid in bredere zin. Macht en besluitvorming worden in een apart hoofdstuk behandeld. Er is een hoofdstuk toegevoegd over de financiën van instellingen. In het boek staan hier en daar krantenberichten. Kranten rapporteren over opvallende, vaak ernstige gebeurtenissen. Wie alleen het nieuws leest, krijgt de indruk dat er niets deugt in de wereld, ook niet in de wereld van de zorg- en hulpverlening. Dat is natuurlijk niet waar: de overgrote meerderheid van de medewerkers en managers doen hun werk prima. Soms zijn er leuke, nieuwe initiatieven te signaleren. Toch is de laatste jaren duidelijk geworden dat de structuur van ons economisch systeem managers de kans biedt een desastreus beleid te voeren, waarbij de belangen van de klant of de samenleving niet meer lijken te tellen. Daar zijn helaas vele voorbeelden van. Wij denken dat deze vijfde druk nog beter bruikbaar is om studenten in te wijden in de geheimen van de organisatiekunde en hen te helpen tijdens hun stage of in de aanloop naar hun eerste baan. Ook is dit boek geschikt om studenten die naast hun baan studeren te helpen het functioneren van hun eigen arbeidsorganisatie te begrijpen. Competenties Het onderwijs richt zich steeds meer op competenties. De HBO-raad onderscheidt tien algemene hbo-competenties. De competenties 8, 9 en 10 slaan direct op het werken met collega s in een organisatie: 8. sociaal-communicatieve bekwaamheid: communiceren en samenwerken in een multiculturele omgeving, internationale omgeving en een multidisciplinaire omgeving en het voldoen aan de eisen die het participeren in een arbeidsorganisatie stelt; 9. basiskwalificering voor managementfuncties: eenvoudige leidinggevende en managementtaken uitvoeren; 10. besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid: ontwikkelen van betrokkenheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen in de beroepspraktijk.
Inleiding VII Verder richten opleidingen zich op hun beroepsspecifieke competenties. De overgrote meerderheid van de studenten in de zorg- en welzijnssectoren gaat werken in een instelling. Daarom staat het kunnen werken in een organisatie uitdrukkelijk vermeld als een van de competenties in hun opleidingsprofiel. Elke opleiding omschrijft hetzelfde in iets andere bewoordingen. Het opleidingsprofiel Sociaal Pedagogische Hulpverlening, bijvoorbeeld, vermeldt de volgende competenties voor het werken binnen en vanuit een hulpverleningsorganisatie : Professioneel samenwerken Aansluitend bij het instellingsbeleid en herkenbaar als sociaal pedagogisch hulpverlener samenwerken in het kader van hulpverlening met: collega s; vrijwilligers; vertegenwoordigers van andere disciplines en organisaties; vertegenwoordigers van cliënten- en belangenorganisaties; en zich daarbij positioneren als initiatiefrijk vertegenwoordiger van de eigen organisatie gericht op samenwerkingsmogelijkheden en ketenafspraken. Signaleren en initiëren Signaleren van kwetsbare groepen en (maatschappelijke) risicofactoren, deze bij relevante partijen met visie en vakmanschap onder de aandacht brengen en de daarbij passende preventieve activiteiten initiëren. Organiseren en beheren Zelfstandig een op resultaat gerichte bijdrage leveren aan organisatie en beheer op het gebied van: planning van inzet van mensen en middelen; projectmanagement; kwaliteitszorg(systemen); financiën; verantwoording en rapportage; de inzet van ICT. Sturen Leidinggeven en begeleiding geven aan collega s, andere beroepsbeoefenaren, vrijwilligers en mantelzorgers, verantwoordelijkheid nemen voor de kwaliteit van de organisatie en bouwen aan het instellingsbeleid. Innoveren Vanuit een (internationaal) geïnspireerde visie op instellingsbeleid en -methodiek een bijdrage leveren aan onderzoek, ontwikkeling en innovatie van hulpverlening, die leidt tot een in de praktijk haalbare verbetering daarvan. Voor andere opleidingen in de sfeer van zorg, welzijn en hulpverlening bestaan vergelijkbare competenties. Dit boek helpt je bij het ontwikkelen van de competenties die nodig zijn om adequaat te kunnen functioneren als medewerker van een arbeidsorganisatie.
VIII Inleiding Ik hoop dat dit boek tegemoetkomt aan de behoefte aan praktisch bruikbaar materiaal over organisatiekunde. Voor kritiek en suggesties houden wij ons zeer aanbevolen. Stuur deze opmerkingen aan de uitgever (Bohn Stafleu van Loghum, Postbus 246, 3990 GA, Houten) of neem direct contact met ons op via de website: 7 www.bsl.nl. Klaas Schermer Amsterdam, december 2012
http://www.springer.com/978-90-368-0361-8