Beleid veilig slapen Inleiding Medewerkers van kraamzorg en jeugdgezondheidszorg spelen een belangrijke rol in de voorlichting rond de preventie van wiegendood. De folder veilig slapen is een hulpmiddel hiervoor. Deze folder bevat tips voor iedereen die zorg draagt voor een baby of peuter. In de voorlichting m.b.t. preventie wiegendood kan de folder gebruikt worden. De verpleegkundige OKZ bespreekt het onderwerp tijdens huisbezoeken en op het CB. Omdat het een uitermate beladen onderwerp met gevoelige aspecten betreft ( o.a borstvoeding, roken), is het van groot belang om mondeling op de informatie uit de folder terug te komen en eventueel toelichting te geven. Juist die aspecten kunnen dan aan de orde komen die in die (gezins) situatie een rol spelen. Van wiegendood is nog steeds niet bekend hoe het precies ontstaat. Wel zijn uit wetenschappelijk onderzoek steeds meer risicofactoren bekend die een rol spelen bij het optreden van wiegendood. Een aantal risicofactoren is niet beïnvloedbaar ( zoals geslacht, vroeggeboorte en laag geboortegewicht, meerlingen), een aantal is wel te beïnvloeden en worden nodig verder uitgewerkt. In deze notitie zijn alle aspecten die in de folder genoemd worden voor de zorgverleners van de afdelingen kraamzorg en JGZ zo nodig verder uitgewerkt. Voor alle adviezen geldt : de ouder heeft de verantwoordelijkheid voor de keuzes die hij of zij maakt. De hulpverlener dient duidelijk te zijn in de adviezen die gegeven worden. Richtlijnen veilig slapen 1. Leg de baby altijd op de rug te slapen Buikligging wordt in vanaf de geboorte afgeraden, bij voorkeur wordt de baby in de kraamtijd in wisselligging te slapen gelegd; daarna mogelijk op de rug, in elk geval na 2 weken. Medische indicaties voor buikligging: prematuriteit (in ziekenhuis), gastro- oesofagale reflux en syndroom van Pierre- Robin. Rugligging; Ouders erop attenderen dat na 2 weken het in toenemende mate een risico vormt dat het kindje van de zij op de buik draait, vandaar rugligging. Risico slapen in buikligging: Neus en mond kunnen tegen de onderlaag komen te liggen; hiervoor kan rebreathing optreden (dat is het weer inademen van uitgeademde lucht); Grotere mobiliteit mogelijk; Warmteafgifte is minder; Gevaar voor aspiratie (verslikken) is niet groter dan inde buik of zijligging. LANCELOT Kraamzorg protocollen 2007 - protocol Veilig slapen 1
Tips: Wakkere baby onder toezicht wel regelmatig op buik leggen, dat is goed voor de motorische ontwikkeling; Om scheef hoofd te voorkomen of beperken; Bij flesvoeding afwisselend links rechts voeden; Baby s kijken graag naar daglicht, draai het bedje zo nodig af en toe om; Maak geluidjes en houd felgekleurd speelgoed aan de moeilijke kant (kind wordt uitgedaagd om naar de moeilijke kant te gaan); Leg het kind niet steeds op dezelfde manier in de box; Leg het favoriete knuffeltje afwisselend links en rechts van het kind; Kind op het aankleedkussen afwisselend hoofd links of rechts van u of recht voor. 2. Zorg dat de baby niet te warm ligt Warmtestuwing door verminderde warmteafgifte speelt een belangrijke rol bij het optreden van wiegendood; Dekbed afraden tot tweejarige leeftijd, een deken in een dekbedhoes kan mits enkel en dun katoenen tijkje; De baby niet te warm kleden; Gewatteerde slaapzak en kruik en dekens / dekbed en verwarming aan is te veel; Rekening houden met de weersgesteldheid, kamertemperatuur enz.; In de auto loopt de temperatuur gauw op; rekening houden met verwarming, kleding; Een kind met koorts minder toedekken dan normaal. Tips: Gebruik een goed passende kinderslaapzak; Koude handjes hoeven niet te zeggen dat het kind koud is, de nek is een betere graadmeter; De beste temperatuur voor een babykamer is 16-18 Graden Celsius. 3. Zorg voor veiligheid in wieg of bed (en kinderwagen) en de slaapruimte Stevig matras, geen waterbed of schapenvacht; Hoofdbeschermer is niet nodig, indien gewenst een enkele laag van ventilerende stof; Een ventilerende zijwand, spijlen 4,5 6,5 cm; Geen kussen tot het kind in een groot bed slaapt (ook dan niet noodzakelijk); Geen plastic of zeiltje onder hoofdgedeelte; Bed kort opmaken ( de baby ligt met de voetjes tegen het voeteind of een matrozenbedje); Passende babytrappelzak, bij voorkeur een dunne; in praktijk blijken veel ouders hun kind toch te willen toedekken; bij een gewatteerde slaapzak wordt het gauw te warm; Zet het bed niet bij de verwarming; Zet het bed niet bij het raam, als het kind uit bed kan klimmen, kan dat onveilige situaties opleveren; Zet het bed niet in de buurt van gordijnen, koorden of snoeren waarin het kind verstrikt kan raken; Vastleggen wordt alleen in bepaalde gevallen geadviseerd (zie bijlage); Gebruik voor kinderen tot twee jaar een ledikantje met spijlen of met een zijkant die een open structuur heeft, zodat goede ventilatie mogelijk is. LANCELOT Kraamzorg protocollen 2007 - protocol Veilig slapen 2
4. Houd de baby in de buurt Dag en nacht rooming- in gedurende het eerste half jaar ( de baby in dezelfde kamer als de ouder); Niet in een bed slapen met de baby tot de leeftijd van 4 maanden; voeden in bed kan wel; een moeder die niet rookt, geen medicijnen, alcohol of drugs gebruikt, die borstvoeding geeft (beschermend) en daarbij soms in slaap valt hoeft niet ongerust te zijn. Niettemin is het risico voor kleine baby s wel iets verhoogd, zodat het beter lijkt de baby na het voeden en het knuffelen in het eigen bedje, zo mogelijk naast de moeder te leggen; Bij medicijn, alcohol, en drugsgebruik nooit een baby in bed nemen, evenals oververmoeidheid, stress of overgewicht. Als ouders hun kind perse bij hun in bed willen laten slapen: Alleen op een stevig matras zonder spleet (geen waterbed) Dekbed en kussens uit de buurt van de baby houden; Het kind hoger da de ouders op zijn rug laten slapen, in een kinderslaapzak. 5. Niet roken Niet roken tijdens zwangerschap en daarna. Roken tijdens de zwangerschap heeft een ongunstige invloed op de zuurstofvoorziening, groei en vermoedelijk ook longfuncties van het kind. Allemaal gevolgen die na de geboorte risico op wiegendood vergroten; zie folder Roken? Niet waar de kleine bij is ; Hoe groter het aantal sigaretten, hoe groter het risico voor de baby; Samen slapen met de baby is risico voller als de moeder rookt. 6. Geef bij voorkeur borstvoeding, houd fopspeen bij de hand Borstvoeding vermindert het risico van wiegendood; Een fopspeen verlaagt het risico van wiegendood ( duimzuigen werkt niet beschermend). Hoe dit komt is niet duidelijk; mogelijk: - Een mechanisch effect: het is niet prettig om met het gezicht naar beneden te liggen - Door het zuigen worden de spieren sterker - Mondademen is een risicofactor, een fopspeen bevordert de neusademhaling - Kinderen met een fopspeen veranderen minder van positie in bed Adviseer bij borstvoeding bij voorkeur geen fopspeen in de eerste vier weken ( i.v.m. mogelijke tepel- speenverwarring), zeker niet als de borstvoeding niet goed verloopt. Natuurlijk moet er goed gekeken worden naar de oorzaken van het huilen van een baby, klakkeloos bij elk huilen een speen in de mond is af te raden. Gebruik van een fopspeen kan in het kader van preventie wiegendood afgebouwd worden na tien maanden. 7. Gebruik geen geneesmiddelen met een slaapverwekkende (bij)werking Geneesmiddelen zoals promethazine, alimemazine en oxomemazine afraden, zowel voor kind als borstvoedende moeder. 8. Verstoor zo min mogelijk rust en regelmaat Reizen, drukke visites, logeerpartijen etc. brengen een baby gemakkelijk van slag en zijn een risicofactor en moeten daarom worden afgeraden. Samenvattend LANCELOT Kraamzorg protocollen 2007 - protocol Veilig slapen 3
De folder bevat richtlijnen, geen wetten van Meden en Perzen. Borstvoedende moeders die niet roken, zich bewust zijn van de bekende risicofactoren en op de situatie in bed letten, lopen een hoog risico. De eindverantwoordelijkheid blijft uiteraard bij de ouders, maar aan de hand van de folder en de toelichting is goed uit te leggen waarom de genoemde aanbevelingen de veiligheid vergroten. Bron: beleid veilig slapen (Herziene versie 2004) BIJLAGE HET FIXEREN VAN ZUIGELINGEN EN PEUTERS Inleiding Het aantal sterfgevallen ten gevolge van wiegendood is in de afgelopen twintig jaar fors gedaald. Onder gevallen van wiegendood zijn nu relatief veel baby s die zelf van de rug of de zij naar de buik zijn gedraaid. Dit wordt ook wel wiegendood ten gevolge van secundaire buikligging genoemd. Daardoor is de vraag actueel hoe het gevaar van wiegendood door het zichzelf omrollen van de baby van de rug naar buikligging kan worden verminderd. Hoewel het vastleggen van zuigelingen geen standaardadvies is, blijkt in de praktijk dat veel baby s toch worden vastgelegd in bed. Sinds het afraden van buikligging is de angst voor het op de buik draaien door de baby enorm toegenomen. Veel ouders zoeken dan hun toevlucht tot het vastleggen van de baby in bed om de zekerheid te hebben dat het kind niet op de buik zal draaien. Maar zij weten vaak niet dat fixeren ook risico s heeft en wat de veiligste manier is daarnaast worden er steeds meer artikelen op de markt gebracht voor het fixeren in bed. Daarom lijkt het verstandig om naast de adviezen die in het beleid veilig slapen beschreven staan, expliciet aandacht te besteden aan het fixeren van jonge zuigelingen. In deze bijlage worden de zaken over het fixeren op een rijtje gezet. Uitgangspunt Fixeren mag geen algemeen geldend standaardadvies zijn, maar kan alleen in bepaalde gevallen en voor een beperkte periode door zorgverleners worden geadviseerd. Een absolute voorwaarde hierbij is dat het vastleggen op basis van goede instructies, met deugdelijk materiaal en uiterst zorgvuldig moet gebeuren. Fixeren van baby s: wel of niet Bij baby s die het gaan draaien naar de buik en deze vaardigheid nog niet goed beheersen, kan fixatie overwogen worden. Het tijdstip waarop dit gebeurt, verschilt per kind. Sommige baby s draaien al op de leeftijd van twee maanden, de meeste baby s echter pas na vijf maanden en sommige nog veel later. Het gebruik van een trappelzak helpt wel enigszins tegen het in bed omdraaien, maar blijkt niet afdoende te zijn. Sommige ouders die erg angstig zijn, bijvoorbeeld omdat ze een eerder kindje hebben verloren door wiegendood, kunnen ook vragen om adviezen over fixeren. Na de leeftijd van tien maanden moet fixeren altijd ontraden worden. Wat zijn de gevaren? Gevaren bij het fixeren zijn beknelling en verstikking van het kind. Er zijn verschillende hulpmiddelen bedacht om het naar de buik draaien mechanisch te beletten. Het is erg belangrijk dat er veilige hulpmiddelen worden gebruikt en dat deze effectief en eenvoudig toe te passen zijn. In de praktijk blijken niet allen hulpmiddelen hieraan te voldoen. Er zijn gevallen bekend van kinderen die zichzelf verstrikt hebben in fixatiemateriaal. Beschikbare hulpmiddelen LANCELOT Kraamzorg protocollen 2007 - protocol Veilig slapen 4
Er zijn veel hulpmiddelen te krijgen in babyzaken die moeten voorkomen dat baby s op de buik draaien of dat kinderen blootwoelen of uit bed klimmen. Ouders veranderstellen dat wat in de winkel ligt, ook veilig zal zijn. Dit echter in de meeste gevallen niet in het geval of is niet onderzocht. Van een aantal artikelen is bekend dat er (dodelijke) ongelukken mee zijn gebeurd. De twee producten die hieronder staan beschreven, lijken veilig, dat wil zeggen er zijn geen ongelukken mee bekend bij een juist gebruik. Voor meer productinformatie kan de website van de stichting Wiegedood worden geraadpleegd. De informatie over (on)veilige producten wordt hier up-to-date gehouden. Speciale slaapzak met een slaapzakriem Als de ouders persé een fixatiemiddel willen gebruiken dan kan hiervoor het beste de zogenaamde veilig-slapen-slaapzak met een slaapriem worden aangeschaft. De riem wordt door een speciaal hiervoor gemaakte sleuf van zeer stugge stof aan de rugzijde van de slaapzak gehaald en dan stevig onder de vaste bodem van het bedje doorgehaald. Hiermee wordt verhinderd dat het kind in het horizontale vlak kan draaien. Der riem is geschikt voor zuigelingen van de leeftijd van twee tot acht maanden. De slaapzak dient wel de juiste maat te hebben om te voorkomen dat de baby naar onderen schuift. Het is niet voldoende dat de riem onder de matras wordt doorgehaald; dit is niet veilig. Ook moet worden gewaarschuwd voor de eerste versie van de slaapzak waarbij de riem door de armsgaten werd gehaald. Deze is absoluut onveilig. (!) Safe T Sleep Slaapwikkel Het product lijkt veilig in gebruik, maar of het afdoende is om buikligging te voorkomen is de vraag. De Safe T Sleep is een katoenen wikkel waar de baby in wordt gelegd. De romp van de baby wordt gefixeerd door de wikkel van 19 cm breedte, waarvan de twee flappen worden vastgezet met klittenband. Aan de onderkant is deze wikkel stevig vastgenaaid aan een bredere en langere wikkel die stevig om de matras wordt geslagen en ook met behulp van klittenband wordt gefixeerd. Voor de zekerheid kan de wikkel ook nog met een veiligheidsspeld aan de kleding worden vastgezet. Vanwege de maat is dit product ongeschikt voor pasgeborenen. Belangrijk bij het fixeren Wanneer de ouders keizen voor het fixeren, is het belangrijk dat dit consequent gebeurt. Dit betekent dat de baby bij elke slaapperiode gefixeerd moet worden, zowel overdag als s nachts en zowel thuis als elders. Dan moeten dus ook de andere verzorgers (oppas, kinderdagverblijfmedewerkers) goed geïnstrueerd worden. Als de ouders besluiten om hun baby te fixeren, moeten zij er altijd aan denken om overdag, onder toezicht de wakkere baby wel regelmatig op de buik te leggen. Dat is nodig om de baby te laten oefenen in optillen van het hoofd en in het omrollen van buik naar rug. Als de baby gemakkelijk van zijn buik naar zijn rug leert draaien, neemt de kans op een onverwachte buikligging waarschijnlijk af. Wanneer stoppen met fixeren? Er kan gestopt worden met fixeren als het kind voldoende vaardig is geworden in het zelfstandig draaien van de rug naar de buik en andersom. Omdat de ontwikkeling van kinderen van kind tot kind in een verschillend tempo verloopt, moet per kind bekeken worden wanneer er gestopt kan worden. In elk geval wordt vanaf de leeftijd van 10 maanden het fixeren in bed ontraden. Voorlichting Omdat het vastleggen van baby s veel voorkomt en veel ouders niet weten wat de gevaren hiervan zijn, is het belangrijk hier actief aandacht aan te besteden. Bij voorkeur gebeurt dit in elk geval op het moment dat het fixeren gaat spelen, dus als de baby gaat draaien. Vanaf het consult van twee maanden op het consultatiebureau wordt er actief gevraagd naar het draaien van de baby in bed en of de ouders de baby ook vastleggen. LANCELOT Kraamzorg protocollen 2007 - protocol Veilig slapen 5
Hierop wordt anticiperende voorlichting gegeven, dus afhankelijk van de situatie en behoefte van de ouder. In het dossier worden de bevindingen genoteerd. Daarnaast wordt er uiteraard ingegaan op vragen van ouders op elk ander moment. Fixeren van peuters In de praktijk blijken veel ouders hun peuter vast te leggen in bed. Niet de buikligging is dan bedreigend maar de angst dat het kind zich blootwoelt, zittend gaat slapen of uit bed klimt. Hierbij wordt allerlei materiaal gebruikt zoals dekenklemmen, banden, touw, sjaals etc. er is echter geen deugdelijk materiaal in de handel. Ouders weten vaak niet dat het fixeren van peuters gevaarlijk is. Vastleggen van peuters is niet nodig als de omgeving maar veilig wordt gemaakt en het kind niet kan afkoelen. Onrustig slapende kinderen hebben vaak baat bij rust en regelmaat. Ook stevig instoppen kan helpen. Tips voor veilig(er) maken van de omgeving: Spijlen uit ledikantje; het kind kan veilig uit bed komen en niet vallen uit een hoog bed Matras op de grond of een laag kinderbed Bedje ruim van de wand af Haakje op deur van de slaapkamer Traphekje plaatsen in de deuropening van de kinderslaapkamer Gebruik van babyfoon Gebruik van slaapzak, dit maakt het moeilijker voor het kind om uit het ledikant te klimmen en voorkomt blootwoelen Veilige omgeving creëren in de slaapkamer Conclusie Fixeren van zuigelingen is geen standaard advies Fixatie kan overwogen worden bij zuigelingen die op de buik gaan draaien en nog niet erg vaardig hierin zijn en bij angstige ouders Het veiligste hulpmiddel lijkt op dit moment de slaapzak met een speciale gleuf op de rugzijde waardoor een riem wordt gehaald die onder het bed doorgetrokken wordt Een goede instructie en goed materiaal zijn een voorwaarde Als baby s goed kunnen draaien, kan er gestopt worden met fixeren Vanaf de leeftijd van 10 maanden niet meer vastleggen Zie voor meer informatie: www.veiligheid.nl www.wiegendood.nl Afwijkingen van de protocollen Wanneer de cliënt alsnog, na uitleg van de kraamverzorgende, de gegeven adviezen ten aanzien van de te gebruiken materialen en adviezen die de veiligheid en gezondheid van de pasgeborene beschermen niet besluit dit op te volgen, dan dient de kraamverzorgende dit vast te leggen in het zorgplan met de akkoord verklaring van de cliënt hieronder. De cliënt draagt nu de eigen verantwoording voor de te gebruiken materialen en adviezen en kan de kraamverzorgende hier niet meer op aanspreken, mocht er iets fout gaan. LANCELOT Kraamzorg protocollen 2007 - protocol Veilig slapen 6