Handboek jeugdzorg deel 1

Handboek jeugdzorg deel 1

Handboek jeugdzorg deel 1 Stromingen en specifieke doelgroepen Onder redactie van: prof. dr. J. Hermanns prof dr. C. van Nijnatten prof. dr. F. Verheij drs. M. Reuling Bohn Stafleu van Loghum Houten 2005

2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum heeft zorgvuldig getracht alle rechthebbenden van de in deze uitgave opgenomen illustraties te achterhalen. Bent u, als rechthebbende, van mening dat wij daar onvoldoende in geslaagd zijn, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen. ISBN 90 313 4640 3 NUR 847 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Alfabase, Alphen aan den Rijn De hoofdstukken in deze bundel zijn oorspronkelijk verschenen in het losbladige Handboek Jeugdzorg. Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten Distributeur in België: Standaard Uitgeverij Belgiëlei 147a 2018 Antwerpen www.bsl.nl www.standaarduitgeverij.be

Inhoud Ten geleide 1 Deel A Historie van de jeugdzorg 5 1 Kinderbescherming 7 2 Jeugdzorg 23 3 Geestelijke gezondheid 43 4 Kinder- en jeugdpsychiatrie 55 Deel B Stromingen in jeugdzorgland 73 5 Wetenschappelijk onderzoek 75 6 Pedagogische invalshoeken 95 7 De psychodynamische invalshoek 109 8 Gedragsmatige en leergerichte strategieën 125 9 Cliëntgerichte benadering 145 10 Systeemdenken, systeemtherapie en gezinstherapie 165 11 Integratieve psychotherapie 179 12 Oplossingsgerichte hulpverlening 191 13 Sociaal-ecologische analyse 203 14 Gedragsgenetische modellen 227 Deel C Specifieke doelgroepen 239 15 Epidemiologie van psychopathologie 241 16 Chronisch zieke kinderen 265 17 Problemen op school 279 18 Thuisloze jongeren 293 19 Vluchtelingenkinderen en -gezinnen 305 20 Traumatische gebeurtenissen 319 21 Verwaarlozing en mishandeling 339 22 Seksueel misbruik 357 23 Jeugdprostitutie 375 24 Jeugdcriminaliteit 389

25 Kinderen van verslaafde ouders 409 26 Kinderen van probleemdrinkers 429 27 Verslaafde jongeren 441 28 Kinderen van ouders met psychiatrische problemen 457 29 Kinderen en jongeren met psychiatrische problemen 475 30 Jeugdige delinquenten met psychische stoornissen 485 Personalia 505 Register 509

Ten geleide Wat is jeugdzorg? Ongeveer 10 tot 15% van alle kinderen en jongeren ervaart jaarlijks problemen bij het opgroeien die hun dagelijkse functioneren zo belemmeren dat hun ouders of zijzelf daarvoor professionele hulp zoeken (Rispens et al., 1996; Zeijl et al., 2005). Doorgaans is de hulp kortdurend en bestaat deze uit enkele gesprekken. Ongeveer 2 tot 5% van de problemen is van ernstige aard en behoeft langdurigere en intensievere hulp. In een nog beperkter aantal gevallen wordt door de overheid ingegrepen in de situatie thuis omdat deze voor de ontwikkeling van het kind te bedreigend is. Er wordt dan een maatregel voor jeugdbescherming getroffen. Dit gebeurt ongeveer 15.000 keer per jaar. Dit handboek gaat over het geheel van de professionele hulp die kinderen, jongeren en hun ouders in Nederland kunnen krijgen. Deze hulp wordt hier jeugdzorg genoemd. Daarbij wordt niet alleen de hulp bedoeld die in het kader van de wet op de jeugdzorg wordt geboden (na een indicatie door het Bureau Jeugdzorg). In dit handboek wordt daar een aanzienlijk ruimer werkveld onder verstaan. Ook jeugdbeschermingsmaatregelen, de geestelijke gezondheidszorg en het preventieve en opvoedingsondersteunende aanbod van de lokale en regionale voorzieningen worden daartoe gerekend. Het gemeenschappelijke element is dat kinderen, jongeren en hun ouders individuele hulp krijgen bij de problemen die ze ervaren bij het opgroeien, respectievelijk het opvoeden. In dit handboek komen algemene voorlichtende en op alle kinderen en ouders gerichte preventieve activiteiten daarom slechts zijdelings aan de orde. Het Handboek jeugdzorg De beide delen van het Handboek jeugdzorg samen geven een overzicht van dit werkveld. Een groot aantal auteurs schreef een hoofdstuk over een onderwerp waarin ze gespecialiseerd zijn. In deel 1 worden achtergronden en doelgroepen van de jeugdzorg besproken. Deel 2 beschrijft een groot aantal methodieken en programma s, zoals ze in de dagelijkse uitvoeringspraktijk worden toegepast.

2 Handboek jeugdzorg deel 1 Het handboek is in de periode 1998-2005 als een losbladig systeem naar zijn huidige inhoud toegegroeid. In 2005 zijn alle hoofdstukken gereviseerd en met de meest recente informatie bijgewerkt. Enkele bijdragen zijn niet overgenomen, omdat ze teveel gebonden waren aan actuele beleidsontwikkelingen. De jeugdzorg staat niet stil. Er vinden steeds nieuwe ontwikkelingen plaats. Er wordt voortdurend nieuw beleid gemaakt en er worden nieuwe methodieken geïntroduceerd. Tegelijkertijd blijkt dat het werkveld jeugdzorg een eigen traditie en een eigen aanpak van de problemen van cliënten ontwikkelt die niet van dag tot dag verandert. Het Handboek jeugdzorg probeert deze vaste waarden van de jeugdzorg te beschrijven. Voor wie bedoeld? In de jeugdzorg werken tienduizenden personen. Daarnaast bereiden zich duizenden studenten aan hogere beroepsopleidingen en universiteiten voor op een functie in de jeugdzorg. Voor al deze personen is het Handboek jeugdzorg bedoeld. Het biedt een overzicht over het geheel van de jeugdzorg en levert voor ieder onderwerp een inleiding. Voor meer diepgaande studie is in ieder hoofdstuk literatuur opgenomen. De redactie heeft erop toegezien dat de inhoud van en het taalgebruik in de hoofdstukken aansluit op de voorkennis die verworven wordt in de verschillende hbo-opleidingen die voorbereiden op een functie in de jeugdzorg. Inhoud deel 1 Het eerste deel van het handboek gaat over de achtergronden en doelgroepen in de jeugdzorg. De jeugdzorg heeft een aantal verschillende historische, professionele en theoretische wortels. Tot ongeveer 1980 was er helemaal geen sprake van jeugdzorg. Er waren sterk verschillende werkvelden die ieder hun eigen type instellingen, methodieken en eigen financieringssystemen kenden: jeugdhulpverlening, kinderbescherming, geestelijke gezondheidszorg en welzijnswerk. Methodisch inhoudelijk waren er grote verschillen in de methodieken en het type professionals in verschillende werkvelden. In de afgelopen jaren zijn de verschillende werkvelden steeds meer naar elkaar toegegroeid. Dat wil niet zeggen dat er nu geen verkokering en versnippering meer is, maar er zijn onmiskenbaar stappen gezet op weg naar een samenhangend en geïntegreerd systeem van hulp. Ook inhoudelijk en methodisch vindt steeds meer uitwisseling tussen de verschillende werkvelden plaats. De Wet op de Jeugdzorg (ingegaan per 1 januari 2005) is een belangrijke mijlpaal in deze ontwikkeling. Deze historische achtergrond van de jeugdzorg wordt in onderdeel A van deel 1 beschreven. Inzicht in de huidige ontwikkelingen is pas goed mogelijk door deze te positioneren in een geschiedenis die al eeuwen geleden is begonnen.

Ten geleide 3 Naast deze meer maatschappelijk-institutionele ontwikkeling heeft de jeugdzorg ook enkele theoretische wortels die samenhangen met visies op de menselijke ontwikkeling en het menselijk gedrag en de mogelijkheden om daarin veranderingen te bewerkstelligen. Deze worden in onderdeel B besproken. Men zou deze stromingen kunnen beschrijven als aparte scholen die ieder een eigen visie op en een eigen aanpak van problemen voorschrijven en hierover een scholenstrijd voeren. Die beschrijving is inmiddels achterhaald. De verschillende theoretische stromingen worden thans steeds meer gezien als verschillende benaderingen van hetzelfde probleem, die ieder op zich een bijdrage leveren aan een beter begrip van het probleem als geheel. Verschillende benaderingen kunnen dan ook vaak goed gecombineerd worden in een geïntegreerde aanpak van een individueel probleem. Onderdeel C van deel 1 bestaat uit zestien hoofdstukken waarin telkens een specifieke doelgroep van de jeugdzorg aan bod komt. De specifieke kenmerken, achtergronden en werkzame hulp van bepaalde omschreven groepen kinderen, jongeren en ouders worden beschreven. De variatie aan problemen waarvoor jeugdzorg ingezet kan worden is vele malen groter dan de zestien beschreven groepen. De doelgroepen worden echter beschreven omdat ze in het werkveld als zo specifiek worden gezien dat een aparte benadering ontworpen is. Dankwoord Het Handboek jeugdzorg is een gezamenlijk project van tientallen personen. Het belangrijkst zijn de auteurs. Zij schreven ieder een informatieve en leesbare tekst over hun vakgebied. Daarbij voegden ze zich in het vaste format voor de hoofdstukken dat de redactie bedacht had en waren steeds bereid de revisieaanwijzingen van de redactie te vertalen in nieuwe versies van de tekst. Vanaf het allereerste begin was dr. Monika Smit lid van de redactie. Zij heeft vele waardevolle bijdragen geleverd aan het losbladige Handboek jeugdzorg en aan de redactievoering ervan. Ze is met het redactiewerk gestopt omdat dit niet langer te combineren was met een nieuwe drukke baan. Vanaf dat moment heeft de redactie zich steeds incompleet gevoeld. Dank is ook verschuldigd aan Channah Zwiep die aanvankelijk als redactiesecretaris het project ondersteunde. De redactie is de uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum en de achtereenvolgende uitgevers (Jacob Klaver, Nicole van Hoorn en Ingrid Nijkamp) die het project zakelijk begeleidden, erkentelijk voor het vertrouwen dat er steeds geweest is in het product Handboek jeugdzorg en de redactie. Jo Hermanns Carol van Nijnatten Fop Verheij Marianne Reuling

Literatuur Rispens, J., & Hermanns, J. et al. (red.) (1996). Opvoeden in Nederland. Assen: Van Gorcum. Zeijl, E., & Crone, M. et al. (red.) (2005). Kinderen in Nederland. Den Haag/Leiden: Sociaal en Cultureel Planbureau TNO Kwaliteit van Leven.