Beschermingsdossier de Crypte van Zonnebeke en aanpalende ereperken in Zonnebeke Monument Agentschap Onroerend Erfgoed
Beschermingsdossier: de Crypte van Zonnebeke en aanpalende ereperken, Zonnebeke, Roeselarestraat - monument INHOUDELIJK DOSSIER Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Joeri Mertens 12/07/2016 Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 2 van 9
INHOUDSTAFEL 1. Beschrijvend gedeelte... 4 1.1. Situering... 4 1.2. Historisch overzicht... 4 1.3. Beschrijving met inbegrip van de erfgoedelementen en erfgoedkenmerken... 5 1.4. Fysieke toestand van het onroerend goed... 5 2. Evaluerend gedeelte... 5 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden... 5 2.2. Motivering van het type bescherming... 6 2.3. Motivering van de afbakening van de bescherming... 6 2.4. Juridische toestand... 6 2.4.1. Onroerend Erfgoed:... 6 2.4.2. Ruimtelijke Ordening:... 7 3. Beheersvisie... 7 3.1. Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed... 7 3.2. Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed... 7 3.3. Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed... 7 4. Bronnen... 8 5. Bijlagen bij het inhoudelijk dossier... 9 5.1. Omgevingsplan bij de bescherming... 9 5.2. Fotoregistratie van de fysieke toestand... 9 Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 3 van 9
1. BESCHRIJVEND GEDEELTE De bescherming werd in 2014 aangevraagd door de gemeente Zonnebeke. Het dossier werd opgemaakt in samenwerking met het Memorial Museum Passchendaele 1917. 1.1. Situering De crypte en ereperken zijn gelegen op de begraafplaats van Zonnebeke, Roeselarestraat. De cultuurgoederen worden opgesomd in de bijlage 5.3. 1.2. Historisch overzicht De crypte werd door de gemeente Zonnebeke opgetrokken in 1921 naar ontwerp van de gemeentearchitect Gaston Hutsé. De kelder was oorspronkelijk voorzien voor 42 bijzettingen; uiteindelijk zijn er 15 gebeurd. De bouwplannen suggereren dat het steeds de bedoeling was de kisten zichtbaar op te stellen. Een bovenlicht met gehard glas en een vloer uit cementtegels waren voorzien. De muren moesten gecementeerd worden. Het lastenboek vermeldt een deur. Nog in 2004 was er een deur aanwezig om de crypte af te sluiten. Ze was verdwenen bij het bezoek in 2015. In de loop van de tweede helft van de 20ste eeuw werd de crypte zwaar gerenoveerd. Bovengronds metselwerk werd vernieuwd, nieuwe tegels werden tegen de muren geplaatst en een vlak plafond werd aangebracht (nieuwe dakconstructie?). In de crypte werden de lijkkisten van een Zonnebeekse oud-strijder uit 1830, 13 Zonnebeekse gesneuvelden en militaire doden uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog en één verzetsstrijder die stierf in een Duits kamp (Emiel Dierynckx) zichtbaar opgesteld. Het graf van F. Godderis, die vocht voor de Belgische onafhankelijkheid (1830), werd na de Eerste Wereldoorlog intact teruggevonden en hier in de crypte bijgezet. Geen enkele van de gesneuvelden en militaire doden werd oorspronkelijk in Zonnebeke begraven. In de crypte liggen begraven: Frederik Godderis 1811 +1909, Gerard Bogaert 1896 +1918, Leon Callens 1886 +1918, Camiel Carrein 1891 +1918, Cyriel Depoorter 1897 +1918, Jules Deraedt 1893 +1918, Achiel Duthoy 1896 +1918, Henri Kesteloot 1896 +1918, Gaston Rosselle 1893 +1918, Louis Vandenbroucke 1896 +1916, Jerome Vandenbussche 1899 +1918, Victor Vandewiele 1894 +1916, Leon Cnockaert 1914 +1940, Paul Delbeecke 1914 +1940, Emiel Dierynckx 1887 +1945. Bovenop het plat dak van de crypte worden doden uit beide wereldoorlogen herdacht met heldenhuldezerken. Aansluitend bij de crypte werden ook elf oud-strijders in volle grond begraven onder heldenhuldezerken op twee ereperken. Er zijn heldenhuldezerken op de crypte voor: Leon Cnockaert, Jules Deraedt, Henri Kesteloot, Louis Vandenbroucke, V. (?) Leon Callens, Gaston Rosselle, Gerard Bogaert, Jerome Vandenbussche, Camiel Carrein, Achiel Duthoy, Victor Vandewiele, Cyriel Depoorter(e), Paul Delbeecke. Volgende oud-strijders uit de Eerste Wereldoorlog die stierven tijdens het interbellum of de Tweede Wereldoorlog, kregen een grondgraf aansluitend bij de crypte. Met uitzondering van twee oud-strijders kregen ze allen een heldenhuldezerk. V. Baelen 1886 +1922, A. Vulsteke 1891 +1938, H. Brion 1890 +1922, M. Ingelaere 1899 +1925, J. Vermeersch 1884 +1939, L. Vermeersch 1888 + 1934, L. Delanghe 1885 +1941, L. Deleu 1879 +1926, L. Vermeersch 1886 +1942. Er zijn twee hardstenen graftekens met een kruis, PAX en palmtak. Ze zijn van Omer Pattyn 1886 +1927 en Victor Vanschoone (? onleesbaar)? +1940. Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 4 van 9
1.3. Beschrijving met inbegrip van de erfgoedelementen en erfgoedkenmerken Een gemeenschappelijke bakstenen grafkelder met een oppervlakte van 26,5m 2. Een buitentrap leidt naar de ondergrondse ruimte. Op het plat dak van de crypte, en de aanpalende ereperken staan 22 heldenhuldezerken. Links, aan de toegang van de crypte, werd een koperen gedenkplaat (H. 36 x Br. 46cm) aangebracht, met volgende tekst in zwarte letters: "Op 8 november 2005 werd deze crypte van de Gemeente Zonnebeke geadopteerd door Basisschool De Zonnebloem in aanwezigheid van de Minister van Landsverdediging André Flahaut". De trap leidt naar een ondergrondse ruimte die volgens de bouwplannen troggewelven had en centraal een bovenlicht. Op metalen liggers staan de 15 lijkkisten. De vloer is afgewerkt met cementtegels, tegen de muren staan tegels en het plafond is vlak. De houten kisten zijn trapeziumvormig, met uitzondering is de zijkant licht gebogen. De deksels zijn afgeschuind en voorzien van koperen siernagels. Een enkele kist heeft ook handvaten. Op het voeteinde werd een foto, meestal op porselein, aangebracht en een nieuw koperen identificatieplaatje. De kist van Frederik Godderis is recht en heeft geen siernagels. Op elke kist ligt minstens één plastic bloemenkrans. Op en rond het platte dak van de grafkelder werden heldenhuldezerken opgericht. Ze zijn uit beton vervaardigd en hebben de traditionele vormgeving van een stèle, uitlopend op een Keltisch kruis. Op het kruis de letters AVV en VVK, een blauwvoet in reliëf en een tekstplaat (in 2003 wit, anno 2015 zwart) met de naam, geboorte- en sterfdatum van de begravene. Links en rechts, aansluitend bij de crypte, liggen twee kleine ereperken met elf grondgraven onder negen heldenhuldezerken en twee hardstenen graftekens. Vermoedelijk origineel zijn de ondergrondse muren (niet zichtbaar), de vloertegels, de I- profielen en de kisten met inhoud die erop rusten. 1.4. Fysieke toestand van het onroerend goed De crypte onderging reeds een zware renovatie in de 20ste eeuw. Toch blijven er de vochtsporen als gevolg van binnenlopend en insijpelend vocht. Het metaal vertoont roestvorming. De kisten staan niet in het water. Ze zijn, behoudens verborgen gebreken, in goede bouwfysische toestand. De namaakbloemen zijn stoffig en vertonen de klassieke sporen van veroudering. De heldenhuldezerken en de twee hardstenen stèles zijn, behoudens verborgen gebreken, in goede bouwfysische toestand. 2. EVALUEREND GEDEELTE 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden De historische waarde van de site en cultuurgoederen (15 kisten) bestaat uit volgende elementen: De inrichting van de site in 1921-22 moet gezien worden in de drang om de eerste wereldoorlog te herdenken op een tastbare manier. Het was voornamelijk een gemeentelijke bevoegdheid. De meeste gemeenten kozen voor een ereperk en/of gedenkteken. Zevenentachtig items in de Inventaris Onroerend erfgoed bevatten een verwijzing naar een ereperk uit Eerste of Tweede Wereldoorlog. De strijdende mogendheden kozen voor militaire begraafplaatsen, inclusief massagraven. De inventaris van het onroerend erfgoed bevat vandaag 176 militaire begraafplaatsen van de eerste Wereldoorlog, aangevuld met heldenhuldezerken. Eigen aan de Crypte van Zonnebeke is dat ze ongetwijfeld geconcipieerd werd om toegankelijk te zijn voor bezoekers bij herdenkingsmomenten. Dat is wezenlijk anders Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 5 van 9
dan private cryptes die nu toegankelijk zijn voor toeristen en waar lijkkisten zichtbaar zijn opgesteld (vb Hohenzollerncrypte Berlijn, Kapuzinergruft Wenen, ). Er zijn in Vlaanderen voorlopig geen andere dergelijke sites bekend waarbij de gemeente haar gesneuvelde soldaten herdenkt: a) in een publiek toegankelijke gemeentelijke crypte, opgetrokken in de nadagen van de Eerste Wereldoorlog; b) waar oud-strijders uit de Belgische revolutie, gesneuvelden en een verzetsstrijder uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog samen worden herdacht; c) waar de oud-strijders en gesneuvelden worden herdacht door het tonen van de individuele houten lijkkisten, inclusief de metalen applicaties en foto s op verschillende materialen. Op de Belgische oud-strijder en twee andere slachtoffers na, kregen alle mannen, zowel gesneuvelden als oud-strijders en militaire doden, een heldenhuldezerk. De zerken vertonen de typische standaard vormgeving. Van de vervanging van die zerkjes door officiële Belgische zerken tijdens het interbellum is hier geen sprake. Het geheel biedt een coherent en indrukwekkend beeld. De heldenhuldezerken pasten binnen de oproep van Paul Vandermeulen in 1916 om de Vlaamse oorlogsdoden een eigen hulde te brengen. Onder impuls van Jozef Verduyn werd in augustus 1916 het comité Heldenhulde opgericht. Het ontwerp was van Joe English: stèle met Keltisch kruis, het AVV - VVK symbool en de blauwvoet. Op de voet een tekstplaats met de persoonsgegevens. VVK en het kruis verwezen naar de Katholieke roots van Vlaanderen, AVV naar de Vlaamse loyaliteit boven de Belgische. De blauwvoet herinnerde de romantisch-flamingantische studentenbeweging, in de geest van Albrecht Rodenbach. De boodschap was er een van de doden die helden waren. De symboliek was niet mis te verstaan en eenvoudig te communiceren naar grote bevolkingslagen. In de jaren 1920 voorzag België in officiële stèles waardoor vele heldenhuldezerken verdwenen op Belgische militaire begraafplaatsen en ereperken. Voor 1925 werden 708 heldenhuldezerken voor gesneuvelden en gestorven militairen uit de Eerste Wereldoorlog geregistreerd. Momenteel blijven er daarvan nog 137 over, waaronder de 13 exemplaren op de Crypte van Zonnebeke. Op de 6 reeds beschermde Belgische militaire begraafplaatsen staan nog 52 heldenhuldezerken opgesteld. 2.2. Motivering van het type bescherming Gezien de coherentie tussen crypte, heldenhuldezerken en historische waarde is een bescherming als monument met cultuurgoederen het meest verantwoord. 2.3. Motivering van de afbakening van de bescherming De afbakening van het beschermd onroerend goed is opgenomen op het plan dat als bijlage bij het ministerieel besluit is gevoegd. Alle kadastrale percelen gevat door de bescherming zijn opgenomen in artikel 1 van het ministerieel besluit. De afbakening beperkt zich tot de crypte en de aanpalende ereperken met grondgraven. 2.4. Juridische toestand 2.4.1. Onroerend Erfgoed: Op het omgevingsplan in bijlage bij dit dossier zijn de beschermingen opgenomen die in de buurt liggen van het onroerend goed waar dit dossier over gaat. De crypte werd opgenomen in de inventaris van het wereldoorlogerfgoed onder nummer 94518. Het item werd niet vastgesteld. Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 6 van 9
2.4.2. Ruimtelijke Ordening: De crypte en omgevende ereperken liggen conform het gewestplan in agrarisch gebied. 3. BEHEERSVISIE 3.1. Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed De bescherming van de Crypte van Zonnebeke beoogt het behoud van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Van groot belang is de goede bewaring en conservering van de kisten met de lichamen van de oud-strijders in de crypte, net als de zerken opgesteld rond de crypte; De plafond- en wandafwerking kan wijzigen met het oog op een betere klimaatcontrole van het interieur. Daarbij wordt maximaal rekening gehouden met de ontwerpplannen van architect Hutsé uit 1921. 3.2. Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed De zakelijkrechthouder en de gebruiker van het beschermde monument zijn verplicht de instandhouding en het onderhoud ervan te verzekeren door: 1 het goed als een goede huisvader te beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen te nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind, water; 2 de toestand van het goed regelmatig te controleren, met bijzondere aandacht voor: a) de bouwfysische toestand, dierlijke en plantaardige aantasting van de lijkkisten; b) de vochtproblematiek (insijpelend, opstijgend, binnenlopend); c) de klimaathuishouding van de crypte; d) materiele beveiliging van de toegang tot de crypte; e) bouwfysische toestand van de stèles en heldenhuldezerken; 3 regulier onderhoud uit te oefenen; 4 onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen te nemen in geval van nood; 5 de nodige acties te nemen om diefstal of vandalisme van de kisten, hun inhoud, en onderdelen ervan, net als de bovengrondse zerken te verhinderen; 6 indien nodig de kisten bij plantaardige of dierlijke aantasting te behandelen, herstellen of vervangen door gelijkaardige kisten. Metaalwerk als handvaten, siernagels en foto s, op gelijk welke drager, dienen hergebruikt te worden. 3.3. Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Voor de volgende handelingen aan het beschermde monument moet een toelating worden aangevraagd: 1 het plaatsen, slopen, verbouwen of heropbouwen van een constructie; 2 het verwijderen, vervangen, wijzigen of verstevigen van constructieve elementen; 3 het verwijderen, vervangen of wijzigen van historische materialen en het toepassen van behandelingen met als doel de historische materialen te reinigen, te herstellen, te verduurzamen of te beschermen tegen verweer en aantasting; 4 het wegnemen, verplaatsen, verwijderen, behandelen, herkappen of vervangen van de zerken en de tekstplaten; 5 het uitvoeren van de volgende werken aan het dak en de buitenmuren van constructies: a) het verwijderen, vervangen of wijzigen van dakbedekking en gootconstructies; b) het verwijderen van voegen en het hervoegen; c) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van de kleur, textuur of samenstelling van de afwerkingslagen; Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 7 van 9
d) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van buitenschrijnwerken, deuren, inclusief beslag, hang- en sluitwerk; e) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van aard- en nagelvaste elementen, smeedijzer en beeldhouwwerk, inclusief nieuwe toevoegingen; f) het aanbrengen, vervangen of wijzigen van opschriften, publiciteitsinrichtingen of uithangborden, met uitzondering van verkiezingspubliciteit en met uitzondering van publiciteitsinrichtingen, waarbij wordt bekendgemaakt dat het goed te koop of te huur is, op voorwaarde dat de totale maximale oppervlakte niet meer bedraagt dan 4 m²; 6 het uitvoeren van de volgende omgevingswerken: a) het plaatsen of wijzigen van bovengrondse nutsvoorzieningen en leidingen; b) het aanleggen of wijzigen van verharding met een minimale gezamenlijke grondoppervlakte van 30 m², meer bepaald bovenop de crypte en in de ereperken; 7 de volgende handelingen aan of in het interieur en de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken: a) het wegnemen, verplaatsen, verwijderen, behandelen of vervangen van de lijkkisten; b) het uitvoeren van destructief materiaaltechnisch onderzoek; c) het uitvoeren van structurele werken en het toevoegen van nieuwe structuren; d) het verwijderen, vervangen of wijzigen van historische materialen en het toepassen van behandelingen met als doel de historische materialen te reinigen, te herstellen, te verduurzamen of te beschermen tegen verweer en aantasting; e) het verwijderen, vervangen of wijzigen van plafonds, gewelven, vloeren, trappen, muurafwerkingen; f) het bepleisteren of cementeren van niet-bepleisterde of gecementeerde elementen of het bepleisteren of cementeren met een andere samenstelling of textuur; g) het beschilderen van ongeschilderde elementen of het schilderen in andere kleuren of kleurschakeringen of met een andere verfsoort dan de aanwezige; h) het uitvoeren van werken aan en het verplaatsen of verwijderen van de cultuurgoederen die opgenomen zijn in een beschermingsbesluit. Er is geen toelating vereist voor het onmiddellijk nemen van passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen in geval van nood, noch voor de uitvoering van regulier onderhoud 4. BRONNEN HUYBRECHTS J. 2016: Geschonden en vergruisd De Heldenhuldezerkjes 1914-1918 (onuitgegeven manuscript, ADVN). LEEMAN G. 2009: Heldenhulde Vlaamse beweging en het funerair erfgoed, ADVNmededelingen, 6.1, 4-9. MEMORIAL MUSEUM PASSCHENDAELE 1917: Het Memorial Museum Passchendaele 1917 zet de Zonnebeekse crypte in de schijnwerper, (informatie verkregen van Memorial Museum Passchendaele 1917 op 8 januari 2016). Gemeentearchief Zonnebeke, bouwdossiers, kelder voor de gesneuvelde soldaten van zonnebeke, 1921. AGENTSCHAP ONROEREND ERFGOED 2016: Crypte Oudstrijders (Zonnebeke - 1830 - WOI - WOII). In Inventaris Onroerend Erfgoed. Opgehaald van https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/94518 op 09-03-2016 10:35. Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 8 van 9
5. BIJLAGEN BIJ HET INHOUDELIJK DOSSIER 5.1. Omgevingsplan bij de bescherming 5.2. Fotoregistratie van de fysieke toestand De fotobijlage bij het ministerieel besluit bevat alle relevante foto s voor dit dossier. Er is geen afzonderlijke fotobijlage bij het dossier gevoegd. Dossiernummer: 4.001/33037/108.1 Pagina 9 van 9