Perfecte cirkel door PLP Architecture en Fokkema & Partners Architecten Het kantoorgebouw The Edge waarin Deloitte, akd en ovg zetelen, ligt aan de Zuidas in Amsterdam. In het gebouw werken voor Deloitte 2.00 mensen voor wie slechts duizend werkplekken beschikbaar zijn. Dit is mogelijk dankzij een verfijnd datasysteem dat een nieuwe laag aan het gebouw toevoegt en het tot een van de meest duurzame ter wereld maakt. Voor de architectuur van dit derde generatie duurzame gebouw ontwikkelde architect Ron Bakker de perfecte cirkel en Fokkema & Partners het romantische interieur. Het atrium beslaat de hoogte van het hele gebouw. Tekst Harm Tilman Beeld Ronald Tilleman Opdrachtgever OVG Real Estate, Rotterdam Ontwerp architectuur PLP Architecture, Londen Projectarchitect Ron Bakker Medewerkers Kevin Flanagan, Midori Ainoura, Natalia Kafassis, Nicki Farantouri, Miglena Uzuncheva Uitwerkend architect Oeverzaaijer, Amsterdam Adviseur constructie Van Rossum, Amsterdam Adviseur installaties Deerns, Rijswijk Adviseur akoestiek LBP SIGHT, Nieuwegein Aannemer G&S Bouw, Amsterdam Interieurarchitect Fokkema & Partners Architecten, Delft Projectarchitect Babette Bouman Ontwerpteam Laura Atsma, Rick Rijkse Landschapsarchitect Deltavormgroep, Utrecht Bruto vloeroppervlakte 40,000 m 2 Netto vloeroppervlakte 36,200 m 2 Programma kantoorgebouw Datum voorlopig ontwerp juni 2010 Datum definitief ontwerp februari 2011 Aanvang bouw januari 2012 Oplevering oktober 20 The Edge is opgezet als een energievriendelijk gebouw dat open is naar het noorden en gesloten aan de zuidzijde. Het is ontworpen en gebouwd met het breeam-label in gedachten. The Edge ontving de hoogste score die ooit aan een nieuw gebouwd kantoorgebouw is toegekend. Een geavanceerd verlichtingssysteem van Philips, dat gebruikmaakt van Ethernet-bekabeling om realtime informatie over het energieverbruik maar ook de bezettingsgraad te ontvangen, speelt hierbij een grote rol. Zo kunnen medewerkers met behulp van hun smartphones klimaat en licht op hun individuele werkplek regelen. Dit voegt een extra laag aan het gebouw toe. Datagestuurd ontwerpen Als je s ochtends het gebouw binnenstapt, kun je beslissen welk type werk je gaat doen. Heb je een werkgroep? Wil je rustig werken aan een dossier? Ga je een vergadering in? Het gebouw helpt je dan een ruimte te kiezen die daarvoor geschikt is en welke lift je er naartoe moet nemen. Eenmaal aangekomen is je werkplek helemaal op jou ingesteld. De bureauhoogte is automatisch geregeld en de temperatuur is afgestemd op wat jouw voorkeur is. Ook weet het systeem welk lichtniveau het beste past bij het werk dat moet worden gedaan. Zelfs de koffie is afgesteld op je voorkeuren: geen suiker, geklopte melk. Het is de ultieme droom: de perfecte plek voor het werk dat moet worden uitgevoerd. The Edge is het eerste gebouw dat hiertoe gebruikmaakt van slimme, door Philips geleverde technologie. 6.800 licht-, bewegings- en warmtesensoren zorgen voor een optimale efficiëntie. Het zorgt voor een meer plezierige werkplek, maar het bespaart ook op de energiekosten van het gebouw, voor veel bedrijven een belangrijk motief om de duurzame agenda te omarmen. Bovendien genereert het gebouw een enorme hoeveelheid data over menselijk gedrag en werkzaamheden. De mensen die deze data verzamelen en analyseren, proberen voortdurend uit te zoeken hoe ze betere werkruimten kunnen maken. Schoonmakers kunnen bijvoorbeeld op deze wijze zien welke ruimten het meest intensief worden gebruikt. Op woensdagmiddag zijn er wellicht toiletten die in het geheel niet hoeven te worden schoongemaakt. Zo kan worden bespaard op schoonmaakkosten. Door alleen die werkplekken te verwarmen en te verlichten waar mensen komen, kan flink bespaard worden op energiekosten. De impact van deze data gaat echter verder en betreffen ook de manier waarop gebouwen worden ontworpen. Open ruimte In de Edge is hard gewerkt aan de ruimte waar ontmoetingen kunnen plaatsvinden. Deze dimensie maakt in de regel geen deel uit van het programma van eisen, dat zich richt op zaken als metrages of brandveiligheid. Architect Ron Bakker van het Londense bureau plp Architecture situeert de werkruimten rond een open ruimte die het hart van een gebouw vormt. Juist in de digitale tijd zijn ontmoetingen tussen mensen met overlappende interessegebieden van groot belang. Het maken van plekken voor dergelijke gelegenheden is cruciaal voor het functioneren van ondernemingen. In The Edge liggen de kantoorruimten rond een open binnenruimte, een atrium dat de hoogte van het gehele gebouw beslaat en daarmee zorgt voor een open werkomgeving. Deze binnenruimte is overigens ook onderdeel van het ventilatiesysteem waarbij de lucht die uit de kantoorruimten komt, 66 de Architect, september 201 de Architect, september 201 67
Nieuwe manieren van bouwen en ontwerpen zijn de uitkomst van een toenemende focus op duurzaamheid. Hierbij is het zwaartepunt verschoven van installatie- en materiaaltechnische ontwikkelingen naar het integreren van duurzaamheid in de leefomgeving. Ron Bakker op Ecobouw Op Ecobouw 201 houdt architect Ron Bakker een lezing waarin hij ingaat op de vraag waar de overlap ligt tussen duurzaamheid en het gebruik van slimme technologie aan de ene kant, en de kwaliteit van de architectonische oplossing aan de andere. Hem interesseren vooral de kansen die voortschrijdende innovaties bieden voor het verbeteren van kwaliteit en leefbaarheid van steden en gebouwen. wordt afgevoerd naar de top van het gebouw. Door het atrium naar het noorden te openen op de buitenwereld, kan natuurlijk licht diep de kantooromgeving binnendringen. Als referentie voor het atrium noemt Ron Bakker het paviljoen dat Aldo van Eyck in 1966 maakte voor Sonsbeek in Arnhem. Het paviljoen bestaat uit cirkels en Bakker herinnert zich een lezing van Van Eyck uit zijn studietijd. Volgens Van Eyck moet je een cirkel niet met een passer, maar met een schotel tekenen. Immers in het eerste geval ontstaat door de passerpunt in het midden van de cirkel een kruis dat de cirkel doet uiteenvallen in segmenten. Met de schotel kun je de omtrek van de cirkel benaderen en is de ruimte binnen de cirkel vol mogelijkheden, opties en toekomst. Voor Bakker is dat waar architectuur over gaat: het creëren van potenties. Intelligente gebouwen De vloervelden rond dit atrium zijn ontworpen als schakels in een efficiënte machine. De circulatie in het gebouw is voortdurend betrokken op het atrium dat zich te midden van de kantoorruimten bevindt. Het functioneert daarmee als het hart van het gebouw. In de optiek van Bakker is het een plein geworden dat op alle niveaus actief is. Het netwerk voegt dus een laag van intelligentie toe aan de manier waarop we met elkaar communiceren. Nu weten we al sinds Delirious New York van Rem Koolhaas dat technologieën zoals lift en roltrap een enorme impact hebben op architectuur. Anderzijds zijn er ook problemen, zoals de exponentiële groei van het aantal liften om mensen op de verdiepingen af te leveren. Liften zouden opgevat kunnen worden als kleine treinen die langs de omtrek van gebouwen lopen. Dankzij de slimme technologie kan de dienstregeling van deze liften in realtime op gebruikers en bezoekers worden afgestemd en geoptimaliseerd. Gebouwen zouden zo heel efficiënt kunnen worden in de manier waarop mensen erin bewegen. Het biedt de mogelijkheid gebouwen te maken die verticale steden zijn met goed georganiseerde transportsystemen. Op deze manier kun je de steden verdichten maar ook leefbaarder maken. Zicht vanaf de Zuidas op de noordgevel waarin het gebouwhoge atrium duidelijk afleesbaar is. Lees verder op pagina xxxxxxxxx > 68 de Architect, september 201 de Architect, september 201 69
PLP Architecture Ron Bakker studeerde architectuur aan de tu Delft en vertrok na zijn studie naar Londen, waar hij zeventien jaar werkte als partner bij kpf Londen. In 2009 richtte hij samen met enkele collega s plp Architecture op. In Nederland maakte Bakker het World Trade Center Amsterdam bij station Amsterdam-Zuid, het Provinciehuis en de Hoftoren in Den Haag. Daarnaast werkt hij aan opdrachten in de uk, Europa en het Midden-Oosten. 12 11 1 9 9 10 13 1 receptie 2 atrium 3 grand café 4 coffee corner fitnessruimte 6 winkel 7 gedeelde voorziening 9 8 Back of House voorziening 9 conferentiezaal 10 terras 11 restaurant Eerste verdieping Vierde verdieping 12 buffet 13 keuken kantoorruimte 1 ontmoetings- en flexibele werkruimte 16 loopbrug 17 technische ruimte zonnepanelen 19 board room 8 6 4 6 2 7 1 3 Begane grond Tweede verdieping 70 de Architect, september 201 de Architect, september 201 71
Fokkema & Partners Architecten Babette Bouman studeerde in 1998 af op de Faculteit Bouwkunde van de tu Delft. Sinds 2002 werkt ze als projectarchitect bij Fokkema & Partners Architecten, waar ze zich bezighoudt met verschillende innovatieve concepten, complete interieurontwerpen en renovatieprojecten in grootte variërend van 100 tot 3.000 vierkante meter. Ze heeft bijzondere ervaring met complexe bouwtrajecten en duurzame interieurconcepten. 16 19 1 receptie 2 atrium 3 grand café 4 coffee corner fitnessruimte 6 winkel 7 gedeelde voorziening 8 Back of House voorziening 9 conferentiezaal 10 terras 11 restaurant 12 buffet 13 keuken kantoorruimte 1 ontmoetings- en flexibele werkruimte 16 loopbrug 17 technische ruimte zonnepanelen 19 board room Zesde verdieping Veertiende verdieping 17 Vijfde verdieping Dertiende verdieping 72 de Architect, september 201 de Architect, september 201 73
Sonsbeekpaviljoen van Aldo van Eyck In 1966 ontwierp Aldo van Eyck (19-1999) voor de vijfde Internationale Beeldententoonstelling in het Arnhemse Sonsbeekpark een tijdelijk paviljoen. Vertrekpunt voor het ontwerpproces was het niet-uitgevoerde ontwerp voor een kerk in Driebergen, waarvan hij de cirkels overnam. De evenwijdige wanden boden plaats aan de tentoon te stellen beelden. In 2006 is het paviljoen herbouwd in de tuin van museum Kröller-Müller, Hoenderloo. Doorgang vanuit het atrium naar het grand café Alle werkomgevingen op de verdiepingen openen zich naar het atrium. 74 de Architect, september 201 de Architect, september 201 7
Power-over-Ethernet Het verlichtingssysteem van Philips in The Edge maakt gebruik van Power-over-Ethernet om de kantoorverlichtingsarmaturen te verbinden met het it-netwerk van het gebouw. Het systeem fungeert als informatiepad dat de medewerkers via hun smartphones toegang tot en regeling van de diensten biedt, zoals verlichting en verwarming. Het is het eerste connected verlichtingssysteem ter wereld. Werkplek op de vierde verdieping Restaurant Ontmoetingsruimte gelegen op het snijpunt van verschillende richtingen Pantry 76 de Architect, september 201 de Architect, september 201 77
De loopbrug bevindt zich op de zesde (en negende) verdieping en ligt aan de noordzijde van het gebouw. Romantisch interieur Ondanks de overvloed aan licht en uitzicht op de binnenstad heeft Fokkema & Partners een romantische sfeer gecreëerd. Het bureau is er wonderwel in geslaagd een interieur te ontwerpen dat perfect is afgestemd op de grandeur van het gebouw, maar dat tegelijkertijd comfortabel aandoet. Ron Bakker vergelijkt dat al met het beeld van de cowboys, die zich scharen rond het kampvuur. Op de begane grond is door Fokkema een podium toegevoegd dat dienst doet als espressobar en ontvangstruimte voor werknemers en gasten. Het vormt de opmaat naar de terrassen die de schaal van het enorme atrium dat vijftien verdiepingen beslaat, begrijpelijk maken en omzetten naar een menselijke maat. Op deze terrassen, zo legt Babette Bouman van Fokkema & Partners uit, zijn uiteenlopende functies gesitueerd, waaronder het restaurant, de winkels, de fitnessruimten en een vergadercentrum. Naast deze elementen ontwierpen plp Architecture samen met f&p de tweede trap die vanuit het atrium naar de eerste verdieping voert. Daarnaast is er nog een trapverbinding gemaakt tussen de derde en de vierde verdieping, naar de cabrio die als een dakterras onderdeel wordt van grotere geheel. Fokkema & Partners Architecten richtte bovendien in opdracht van Deloitte en akd 19.000 vierkante meter kantoorruimte in. Ondertussen heeft het bureau ook de interieurs voor de andere opdrachtgevers (Henkel, Sandvik, Salesforce, Edelman) ontworpen. Voor de inrichting van de uitgestrekte vloervlakken besteedde het veel aandacht aan de toetreding van daglicht. Open werkplekken worden afgewisseld met gesloten ruimten. Dit meanderende concept is gebaseerd op het idee van een stadsplan met straten, lanen en pleinen, waarin open verbindingen tussen verschillend gebieden bestaan. De pantry s vormen in dit concept plaza s waar werknemers elkaar kunnen ontmoeten. Efficiënt maar ook stedelijk? Al in 1992 voorspelde Marc Weiser dat de digitale techniek pas zijn volle potentiaal zou ontplooien, als de computer onzichtbaar in de echte wereld is geïntegreerd. The Edge is een belangrijke stap op weg naar de symbiose van reële wereld en informatieomgeving. Het slimme netwerk biedt de werkers actieve ondersteuning bij de uitoefening van hun taken. Het verhoogt het comfort, maar weet ook wanneer de temperatuur moet dalen en wat je moet doen om niet te laat op een vergadering te komen. Het resultaat is een gebouw dat efficiënter, duur-zamer, groener en comfortabeler is dan vergelijkbare kantoorgebouwen. Mogelijk nadeel is dat in de verhouding tussen privacy en openbaarheid een verschuiving ten gunste van de laatste plaatsvindt. Een andere kwestie is wellicht dat voor optimale gebouwen steeds meer een beroep wordt gedaan op de waardering van de dagelijkse datastroom. Zaken als sociologische onderzoeken, historische referenties of architectonische 1 1 receptie 2 atrium 3 terras 4 restaurant kantoorruimte 6 ontmoetings- en flexibele werkruimte 7 loopbrug concepten zouden er minder toe doen. In de optiek van architect Ron bakker voegt slimme technologie een laag toe aan het gebouw. Deze opvatting voorkomt dat het gebouw een feodale oase is geworden in de stad. De functie van elkaar ontmoeten en je met elkaar meten, blijft belangrijk of is wellicht zelfs nog van meer importantie, nu een groot deel van de communicatie via onzichtbare netwerken verloopt en daardoor is geïntensiveerd. Om daar vorm aan te geven doet Bakker wel degelijk een beroep op referenties. Daarmee wordt uitzicht geboden op een nieuwe generatie duurzame gebouwen. 2 7 7 6 3 4 78 de Architect, september 201 de Architect, september 201 79