NALEVING VAN DE INFORMATIEPLICHT BIJ HEIMELIJKE WAARNEMING DOOR SOCIALE DIENSTEN Onderzoek door het College bescherming persoonsgegevens (CBP) naar de naleving van de informatieplicht bij heimelijke waarneming door ISD Optimisd Gemeenten Bernheze, Schijndel, Sint Michielgestel en Veghel Z2008-00685 Definitieve bevindingen College bescherming persoonsgegevens september 2009
2
Inhoud Samenvatting...5 Inleiding...7 1 Bevindingen en conclusie...9 1.1 Voorlopige conclusie...9 1.2 Verweer...9 1.3 Definitieve bevindingen...10 1.4 Definitieve conclusie...10 3
4
Samenvatting Het College bescherming persoonsgegevens (CBP) heeft ISD Optimisd, de Intergemeentelijke Sociale Dienst van de gemeente Bernheze, Schijndel, Sint-Michielgestel en Veghel (verder ISD Optimisd) een nalevingsonderzoek verricht met als doel te onderzoeken of sociale diensten van gemeenten bij fraude-onderzoeken, waarin gebruik wordt gemaakt van heimelijke waarneming, handelen in overeenstemming met art. 34 lid 1 Wbp en art. 43 sub b Wbp, in de zin dat ze de betrokkenen na afloop van het fraude-onderzoek informeren over de heimelijke waarnemingen. In het kader van het nalevingsonderzoek heeft het CBP hier op 12 juni 2008 een onderzoek ter plaatse verricht. Het onderzoek is uitgevoerd op fraude-onderzoeken die hebben plaatsgevonden in de periode tussen 1 januari 2007 en 12 juni 2008. Het nalevingsonderzoek maakt deel uit van een onderzoek naar de naleving van de informatieplicht bij meerdere sociale diensten. De informatieplicht van art. 34 Wbp betekent voor sociale diensten concreet dat zij verplicht zijn de personen die object zijn of zijn geweest van een fraude-onderzoek, waarin gebruik is gemaakt van heimelijke waarneming, hierover te informeren. Een sociale dienst kan hiervan alleen afzien als er sprake is van een in art. 43 Wbp genoemde uitzonderingsgrond. In het dossier moet worden vastgelegd dat over de heimelijke waarneming is geïnformeerd. Alleen op die wijze kan naleving van de informatieplicht worden gegarandeerd. Een behoorlijke en zorgvuldige gegevensverwerking (art. 6 Wbp) vereist dat het voldoen aan de informatieplicht duidelijk kenbaar in het dossier wordt vastgelegd. Algemene conclusie Uit 1 van de 6 onderzochte dossiers blijkt niet dat de betrokkenen (juist) zijn geïnformeerd over de heimelijke waarnemingen. In dit dossier is niet schriftelijk vastgelegd dat er is geïnformeerd over heimelijke waarnemingen. Hierdoor kan niet worden vastgesteld dat is voldaan aan de informatieplicht. De uitzonderingsgrond van art. 43 Wbp is op dit geval niet van toepassing. Dit betekent dat de ISD Optimisd de regels met betrekking tot de informatieplicht als bedoeld in art. 34 Wbp niet heeft nageleefd. 5
6
Inleiding Inhoud Dit rapport bevat de bevindingen van het nalevingsonderzoek van het College bescherming persoonsgegevens (CBP) naar de naleving van de informatieplicht door ISD Optimisd, de intergemeentelijke sociale dienst van de gemeente Bernheze, Schijndel, Sint-Michielgestel en Veghel (verder ISD Optimisd). In het kader van het nalevingsonderzoek heeft het CBP hier op 12 juni 2008 een onderzoek ter plaatse verricht. Heimelijke waarneming Bij een vermoeden van fraude met bijstandsuitkeringen kan de gemeente de sociale recherche een opdracht geven om onderzoek naar een uitkeringsontvanger of uitkeringsaanvrager te doen. Tijdens dat fraude-onderzoek kan de sociale recherche gegevens vastleggen door eigen waarneming zonder de betrokkene daarvan (op dat moment) op de hoogte te stellen. Dit wordt heimelijke waarneming genoemd. Zoals ook is opgenomen in de procesbeschrijving Heimelijke waarneming door sociale diensten die in 2003 na overleg met branchevertegenwoordigers is vastgesteld, dienen betrokkenen na afloop van het fraude-onderzoek te worden geïnformeerd over de heimelijke waarnemingen. De procesbeschrijving is een uitwerking van de informatieplicht, die zijn grondslag heeft in art. 33 en 34 van de Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp). In november 2007 is een aangepaste en geactualiseerde procesbeschrijving goedgekeurd door het CBP, waarna deze is gepubliceerd op de websites van het CBP en van de brancheorganisatie StimulansZ. De informatieplicht Heimelijke waarnemingen door de sociale recherche vormen een ingrijpende inbreuk op de persoonlijke levenssfeer van de geobserveerde burger. De persoonsgegevens die tijdens de waarnemingen zijn verzameld, worden gebruikt voor (her)beoordeling van het recht van een burger op een uitkering. Daarnaast kunnen de gegevens een rol spelen bij toekomstige beoordelingen van de uitkeringsontvanger. Wanneer uit het persoonsdossier blijkt dat iemand eerder onderworpen is geweest aan onderzoek door de sociale recherche, kan dit een reden zijn om deze persoon als verhoogd risico te blijven beschouwen en extra te controleren. De burger die het onderwerp is geweest van heimelijke waarnemingen dient daarvan op de hoogte te worden gebracht. Hij heeft het recht om te weten wat de reden is van het fraude-onderzoek van de sociale recherche en wat het resultaat van het fraude-onderzoek is geweest. De informatieplicht waarborgt een belangrijk beginsel van de Wbp: transparantie. Het voldoen aan de informatieplicht is het sluitstuk van de gegevensverwerking, en gelet op de wijze waarop de gegevens werden verkregen een belangrijke waarborg om te voorkomen dat de gegevensverwerking bij de betrokkene onbekend blijft. De informatieplicht stelt de betrokkene in staat zijn rechten uit te oefenen en een eventuele onrechtmatige verwerking aan te vechten. Een verantwoordelijke moet kunnen aantonen dat aan de informatieplicht is voldaan. Een behoorlijke en zorgvuldige gegevensverwerking (art. 6 Wbp) vereist dat het voldoen aan de informatieplicht duidelijk kenbaar in het dossier wordt vastgelegd. Deze verplichting is in de procesbeschrijving Heimelijke waarneming door sociale diensten, als volgt opgenomen: Registratie is naar het oordeel van het CBP een noodzakelijke voorwaarde om naleving van de informatieplicht te garanderen. Aanleiding voor het nalevingsonderzoek Het College bescherming persoonsgegevens (CBP) heeft in 2006 een onderzoek uitgevoerd naar de naleving van de procesbeschrijving heimelijke waarneming door sociale diensten. Ten behoeve daarvan is bij drie gemeenten een dossieronderzoek uitgevoerd om te onderzoeken of de sociale diensten van gemeenten bij fraude-onderzoeken, waarin gebruik wordt gemaakt van heimelijke waarneming, handelen in overeenstemming met art. 34 lid 1 Wbp en art. 43 sub b Wbp, in de zin dat ze de betrokkenen na afloop van het fraude-onderzoek informeren over de heimelijke waarnemingen. Uit het onderzoek bleek dat regelmatig niet werd voldaan aan de 7
naleving van de informatieplicht bij heimelijke waarnemingen. Vooral bij fraude-onderzoeken naar uitkeringsgerechtigden waarbij geen fraude aan het licht was gekomen, werden de betrokkenen in veel gevallen niet geïnformeerd over de heimelijke waarnemingen. Het rapport van dit verkennend onderzoek is na afloop aan alle Nederlandse gemeenten toegezonden. Thans is nogmaals onderzocht of de gemeentelijke sociale diensten de informatieplicht naleven. In dit nalevingsonderzoek zijn 20 sociale diensten onderzocht. ISD Optimisd is één van deze sociale diensten. Doel Het doel van het nalevingsonderzoek was te onderzoeken of de sociale recherches van gemeenten bij fraude-onderzoeken, waarin gebruik wordt gemaakt van heimelijke waarneming, handelen in overeenstemming met art. 34 lid 1 Wbp en art. 43 sub b Wbp, in de zin dat ze de betrokkenen na afloop van het fraude-onderzoek informeren over de heimelijke waarnemingen. Het nalevingsonderzoek Voor het onderzoek naar de naleving van de informatieplicht door Sociale diensten zijn in totaal 20 sociale diensten bezocht door een onderzoeksteam van het CBP. Op 23 mei 2008 is een brief verzonden aan de ISD Optimisd waarin het onderzoek ter plaatse is aangekondigd. Op 27 mei 2008 is telefonisch contact opgenomen met de ISD. Het onderzoek ter plaatse heeft plaatsgevonden op 12 juni 2008, van 11.00 uur tot 14.30 uur. Algemene gegevens De ISD Optimisd maakt gebruik van heimelijke waarnemingen. De ISD Optimisd heeft de gegevensverwerking heimelijke waarnemingen niet gemeld bij het CBP. De ISD Optimisd heeft een werkprocedure heimelijke waarneming. 8
1 Bevindingen en conclusie Het nalevingsonderzoek is uitgevoerd op onderzoeken naar fraude die hebben plaatsgevonden en zijn afgerond in de periode tussen 1 januari 2007 en 12 juni 2008 Het gaat om fraudeonderzoeken waarin gebruik is gemaakt van heimelijke waarnemingen en waarin geen fraude is aangetoond. Het onderzoeksteam heeft uit de lijst met 29 fraude-onderzoeken 1 die de sociale dienst heeft overhandigd de onderzoeken geselecteerd waarin geen fraude is aangetoond en waarin gebruik is gemaakt van heimelijke waarnemingen. Dit betreft 6 fraude-onderzoeken. De onderzoeksvraag luidt: handelen de sociale diensten van gemeenten bij fraude-onderzoeken, waarin gebruik wordt gemaakt van heimelijke waarneming, in overeenstemming met art. 34 lid 1 Wbp en art. 43 sub b Wbp, in de zin dat ze de betrokkenen na afloop van het fraude-onderzoek informeren over de heimelijke waarnemingen? De onderzochte dossiers zijn elk afzonderlijk beoordeeld op deze vraag. Er is voldaan aan de regels aangaande de informatieplicht als: het dossier een kopie van een brief of een gespreksverslag bevat waaruit blijkt dat de sociale dienst de onderzochte persoon (de betrokkene) heeft geïnformeerd over de heimelijke waarnemingen; het dossier een schriftelijk en inhoudelijk voldoende gemotiveerd beroep op de uitzonderingsgrond van art. 43 sub b of e Wbp bevat. Er is niet voldaan aan de regels aangaande de informatieplicht: in alle overige situaties. 1.1 Voorlopige conclusie De voorlopige bevindingen van het nalevingsonderzoek zijn op 11 december 2008 verstuurd aan wethouder Sociale Zaken van de gemeenten Bernheze, Veghel, Schijndel en Sint-Michielsgestel en aan ISD Optimisd. De voorlopige beoordeling en conclusie luidde: Bij 1 van de 6 onderzochte dossiers heeft ISD Optimisd de regels met betrekking tot de informatieplicht als bedoeld in art. 34 Wbp niet nageleefd. Uit dit onderzochte dossier blijkt niet dat de betrokkenen (juist) zijn geïnformeerd over de heimelijke waarnemingen. De uitzonderingsgrond van art. 43 Wbp is op dit geval niet van toepassing. 1.2 Verweer In een brief van 16 december 2008 geeft ISD Optimisd aan dat zij de conclusie van het nalevingsonderzoek onderschrijft. ======================================================== 1 Dit zijn alle fraude-onderzoeken die de gemeente heeft uitgevoerd in de periode van 1 januari 2007 tot 12 juni 2008. Dus ook onderzoeken waarin wel fraude is aangetoond en onderzoeken waarin geen heimelijke waarnemingen zijn verricht. Het CBP heeft hieruit maximaal 20 dossiers geselecteerd die voldoen aan de twee selectiecriteria: er is geen fraude aangetoond en er hebben heimelijke waarnemingen plaatsgevonden. 9
1.3 Definitieve bevindingen In tabel 1 staat aangegeven bij hoeveel door het CBP onderzochte fraude-onderzoeken de ISD Optimisd heeft voldaan aan de regels aangaande de informatieplicht en bij hoeveel fraudeonderzoeken hier niet aan is voldaan. Tabel 1 Naleving van de regels aangaande de informatieplicht bij de onderzochte fraudeonderzoeken. Aantal Code dossiernummers Wel voldaan aan de informatieplicht Geïnformeerd door sociale dienst over de heimelijke waarnemingen en kopie brief of gespreksverslag in dossier, of niet geïnformeerd, maar rechtmatig, op grond van art. 43 Wbp (uitzonderingsgrond is van toepassing) en schriftelijke motivatie in dossier. 5 Evv01 Evv02 Evv03 Iwe01 Iwe02 Niet voldaan aan de regels aangaande de informatieplicht Niet aantoonbaar geïnformeerd over de heimelijke waarnemingen; geen kopie brief of opmerking in gespreksverslag in het dossier, en de uitzonderingsgronden van art 43 Wbp zijn niet van toepassing. 1 Evv04 Totaal aantal onderzochte fraude-onderzoeken 6 1.4 Definitieve conclusie Bovenstaande bevindingen leiden tot de volgende conclusie: Uit 1 van de 6 onderzochte dossiers blijkt niet dat de betrokkenen (juist) zijn geïnformeerd over de heimelijke waarnemingen. In dit dossier is niet schriftelijk vastgelegd dat er is geïnformeerd over heimelijke waarnemingen. Hierdoor kan niet worden vastgesteld dat is voldaan aan de informatieplicht. De uitzonderingsgrond van art. 43 Wbp is op dit geval niet van toepassing. Dit betekent dat de ISD Optimisd de regels met betrekking tot de informatieplicht als bedoeld in art. 34 Wbp niet heeft nageleefd. 10