cultuur, geschiedenis en taal van groningen - nr. 2 2013

cultuur, geschiedenis en taal van groningen - nr. 2 2013

3 4 5 6 7 colofon Oplage: 2.500 Redactie: Eddy de Jonge, Harma Rozema-Woldhuis Lutje FEITH is een gezamenlijke uitgave van het Huis van de Groninger Cultuur, het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, het Gronings AudioVisueel Archief, het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen en de cultuurhistorische vereniging Stad en Lande. Cascadeplein 4 is de gezamenlijke voordeur. In Cascadeplein 4 wordt onderzoek over de Groninger geschiedenis en de Groninger cultuur gepresenteerd door middel van tentoonstellingen, publicaties en publieksinformatie. INHOUD 3. Kadaster- en studiezaalbalie in Groninger Archieven geopend door Jona van Keulen 4. De geschiedenis in de toekomst door Esther Koops en Gino Huiskes 5. Michiel van Bolhuis door Gerrie Jonker 6. Nationale inzamelingsactie WOII door Bettie Jongejan Vaste medewerkers: Albert Buursma, correspondent Stad en Lande Bettie Jongejan, correspondent OVCG Jona van Keulen, correspondent RHC Groninger Archieven Sebastiaan Vos, correspondent GAVA Henk Scholte, correspondent Huis van de Groninger Cultuur Aan dit nummer werkten mee: René Duursma, Gino Huiskes, Gerrie Jonker, Esther Koops Ontwerp: Richard Bos, Wergea Fotografie: Douwe de Boer, Marij Kloosterhof Druk: Koninklijke Van Gorcum BV, Assen Afbeelding omslag Voorkant: uitsnede kaart Henricus Teijsinga, 1736, collectie RHC Groninger Archieven, 817-1047/14 Achterkant: Strandbad Schildmeer, ca. 1951, uitsnede ansichtkaart, uitgever Strandbad, drukkerij Van Leer, collectie RHC Groninger Archieven, 1785-22446 ISSN: 2214-2258 Contact: Redactie Lutje FEITH Cascadeplein 4, 9726 AD Groningen Postbus 30040, 9700 RM Groningen Telefoon: 050-5992000 E-mail: lutjefeith@groningerarchieven.nl www.huisvandegroningercultuur.nl www.groningerarchieven.nl www.gava.nl www.ovcg.nl www.stad-lande.nl 7. Oranjefilm op tour door René Duursma Auteursrecht is voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor (ingezonden) stukken in te korten, aan te passen of niet te plaatsen. Ingezonden brieven vallen niet onder verantwoordelijkheid van de redactie. 2 lutje Feith

Kadaster- en studiezaalbalie in Groninger Archieven geopend Voor boerderij t Hooihuis aan de Friesestraatweg 422 onder Dorkwerd kwamen het bouwhistorisch boerderijonderzoek en de aankondiging in 2006 van aanwijzing tot gemeentelijk monument precies op tijd: de dreigende sloop van de hoofdschuur was daarmee van de baan. De boerderij staat op een oude, grotendeels omgrachte plaats, die mogelijk uit de 12e eeuw dateert en tot de Reductie in 1594 bezit was van het klooster Selwerd. Bovendien is de gracht direct gerelateerd aan de nog oorspronkelijke en goed bewaarde 12/13e eeuwse strokenverkaveling in het terrein. door Jona van Keulen sinds oktober 2011 een pilot uit rond het gezamenlijk beschikbaar stellen van informatie aan particulieren. In april jl. is besloten om deze samenwerking voort te zetten en uit te bouwen, in ieder geval voor de komende vier jaar. De samenwerking krijgt vorm in de gecombineerde kadaster- en studiezaalbalie bij de Groninger Archieven. Op de kaart van Henricus Teijsinga uit 1736 zijn de vorm van het gebouw, de gracht en de bijbehorende landerijen duidelijk en waarheidsgetrouw weergegeven. Voor een verkoop in 1938 is een situatieschets gemaakt, gebaseerd op de kadastrale minuutplan. Deze laat grote continuïteit zien, maar ook (kleine) wijzigingen in de vorm van de gracht en van het gebouw. Helaas is er van deze boerderij geen bouwdossier aanwezig bij de gemeente Groningen, maar dankzij de archieven van het Kadaster is het toch mogelijk de ontwikkelingen te volgen. Uiteraard staat de boerderij op de minuutplan van 1830: de gracht is aangepast en het woongedeelte verbouwd. Twee hulpkaarten uit 1866 en 1867 tonen de huidige oprit vanaf de Friesestraatweg, waarvoor de gracht iets is aangepast, en een ongewijzigde boerderijplattegrond. Volgens een opmeting van het Kadaster vond de volgende grote verbouwing plaats rond 1940: het woongedeelte is verplaatst en de hoofdschuur iets vergroot. Natuurlijk is het gebouw zelf de belangrijkste bron voor de bouwgeschiedenis, maar de stukken in de verschillende archieven geven extra onderbouwing voor de conclusies: een terrein dat eeuwenlang in bijna ongewijzigde vorm als boerenplaats is bewoond en gebruikt met een schuur met unieke 17e eeuwse gebinten. Gecombineerde kadaster- en studiezaalbalie Voor dit archiefonderzoek, uitgevoerd in 2005, was de combinatie van de diverse schriftelijke bronnen van essentieel belang. Deze combinatie is nu voor iedereen mogelijk. Het Kadaster en het RHC Groninger Archieven voerden Medewerkers én bezoekers hebben daarbij de beschikking over uitgebreidere digitale zoekmiddelen, zoals de kadasterviewer. Daarin bevinden zich onder meer de hulpkaarten en de opmetingen, die in het onderzoek naar het Hooihuis een rol speelden. En, niet Foto Marij Kloosterhof onbelangrijk: de beschikbare kadasterviewer betreft het hele land. Voor onderzoek in de gemeente Groningen zijn bij de Groninger Archieven ook nog de bouwdossiers van de gemeente ter inzage. Zo komt er steeds meer aandacht voor de geschiedenis van de eigen woonomgeving. Uitsnede kaart Henricus Teijsinga, 1736, collectie RHC Groninger Archieven, 817-1047/14 Uitsnede schets op basis van minuutplan kadaster, 1938, collectie RHC Groninger Archieven, 1425 875 Het onderzoeksrapport over boerderij t Hooihuis en informatie over andere gemeentelijke monumenten staat op: http://fleximap.groningen.nl/gnmaps/ monumenten lutje Feith 3

De geschiedenis in de toekomst Vanaf 2015 zal het verleden veranderen. Tenminste, de manier waarop leerlingen van HAVO en VWO naar de geschiedenis leren kijken zal veranderen. door Esther Koops en Gino Huiskes Sinds de invoering van het centraal examen geschiedenis in 1981 worden leerlingen tijdens het schriftelijk examen aan de tand gevoeld over twee onderwerpen. Ieder jaar zijn er twee nieuwe onderwerpen waarin de leerlingen zich grondig moeten verdiepen. Een greep uit de recente examens: Van kind tot burger, Volksopvoeding in Nederland 1780-1920 of Europa en de buitenwereld 1150-1350 en zoals dit schooljaar De Verenigde Staten en hun Federale overheid 1865-1965 en De Republiek in een tijd van vorsten 1477-1702. Voor hele generaties leerlingen bestaat het verleden dus uit twee onderwerpen waar ze veel van weten, aangevuld met enige kennis die in de loop der jaren is blijven hangen tijdens de geschiedenislessen. Vanaf 2015 bestaat voor de scholieren het verleden niet meer uit thema s maar zal het eindexamen geschiedenis voor HAVO en VWO bestaan uit historisch besef en kennis over de periode van de prehistorie tot nu. Hierbij is de geschiedenis verdeeld in tien tijdvakken met bijbehorende kenmerkende aspecten. Een gevolg van de invoering van het nieuwe eindexamen is dat de jongeren geen kennis hoeven te hebben over een tweetal van tevoren vastgestelde thema s, maar dat zij bij elk tijdvak en elk kenmerkend aspect een passend voorbeeld moeten kunnen geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, handeling of gedachtegang van een persoon. Dit mogen ook regionale voorbeelden zijn! Leerlingen kunnen dus met behulp van de kennis en ervaring die ze in de loop van hun schoolcarrière hebben opgedaan antwoorden geven die passen bij hun eigen interesses of hun eigen omgeving. De cultuurhistorische vereniging Stad en Lande ziet in deze ontwikkeling een goede gelegenheid om de regionale geschiedenis op een aantrekkelijke manier onder de aandacht van de eindexamenkandidaten te brengen. Besloten is om een glossy uit te brengen waarin de tien tijdvakken en de kenmerkende aspecten daarvan worden beschreven aan de hand van voorbeelden uit de geschiedenis van Stad en Ommeland. Op die manier ontstaat een handzaam overzicht van de Groninger geschiedenis dat bruikbaar is voor het onderwijs, maar dat zeker ook interessant is voor iedere andere liefhebber van het Groningse verleden. Diverse specialisten op het gebied van regionale geschiedenis zullen een bijdrage leveren aan de invulling van deze uitgave. De glossy zal tal van fraaie illustraties bevatten en Stad en Lande hoopt met deze uitgave een waardige opvolger van de succesvolle Canon van Groningen op de markt te brengen. De presentatie van deze uitgave in 2014 zal gepaard gaan met een workshop voor docenten geschiedenis die het nieuwe materiaal zullen gebruiken bij de voorbereiding op de eindexamens 2015. 4 lutje Feith

Tijdens de Dag van de Groninger Geschiedenis op zaterdag 5 oktober geeft een ensemble van barokmusici een voorproefje van een geënsceneerd concert met in de hoofdrol een vooraanstaande, muzikale Groninger die 300 jaar geleden werd geboren, Michiel van Bolhuis. door Gerrie Jonker Michiel van Bolhuis aanleiding Stel je bent musicus en je interesse ligt in de oude muziek - Middeleeuws, Renaissance, Barok. Wat is er in dat geval mooier dan een tip te krijgen over een tweehonderdvijftig jaar oud manuscript? Er ligt in de Groninger Archieven een heel aardig boekje met talloze dansmuziekjes, handgeschreven door een advocaat, een zekere Van Bolhuis, midden 18e eeuw, was de terloopse opmerking van historicus en plaatsgenoot (Warffum) Hidde Feenstra. De nieuwsgierigheid was acuut gewekt. Hoog tijd dus voor nader onderzoek rond deze Michiel van Bolhuis, de schrijver van dit af te stoffen manuscript. Leisure management Noord-Groningen 18e eeuw Michiel van Bolhuis (1713-1764) was zo n bestuurder die zich in hogere kringen begaf en die een interessante hobby had, namelijk musiceren en componeren. Van zijn hand is het manuscript uit 1739 dat we onder de loep willen nemen. HET MANUSCRIPT Het jaartal dat Michiel van Bolhuis op het titelblad schrijft is 1739, hij was toen 26 jaar. Zijn zoon Jan vult het aan met dans-bladmuziek en schrijft zijn eigen jaartal onder dat van zijn vader; 1773. Michiel kwam uit een niet-adellijke, eigenerfden-familie van juristen en dominees. Zijn grootvader kocht bijvoorbeeld in 1695 het eiland Rottumeroog, zijn vader Abel Eppo, ook verkerend in hogere kringen, verkocht op zijn beurt Rottumeroog weer aan de Ierse graaf Donough MacCarthy. Gesteld dat Michiel van Bolhuis alle muziek zelf schreef, is zijn productie tamelijk omvangrijk te noemen. Het manuscript uit 1739 bevat een verzameling van een kleine honderd marsen, tweehonderd menuetten en tientallen gigues, gavottes, bourrees en aria s. Het zijn korte dansen van zo n zestien tot hooguit veertig maten muziek. Een aantal bijschriften is interessant. Zoals bijvoorbeeld het menuet voor (of van?) Locatelli, hoe kwam Van Bolhuis daar aan? Er zijn tien menuetjes voor de heer Sighers Ther Borch. Wie was dat? En de heer Guernini, is dat inderdaad de Italiaanse violist Francesco Guernini die als eerste een concert gaf in de voormalige Bank van Lening in Groningen - in de tijd van Van Bolhuis een concertzaal? Deze violist/ componist werkte in Den Haag voor de prins van Oranje, van hem zijn prachtige cellosonates bekend. En welke geheimen schuilen er achter het menuetje opgedragen aan prinses Carolina en aan Lady Gasus? Met een theatrale concertenreeks geven we aan de persoon Michiel van Bolhuis en zijn manuscript met ruim driehonderdvijftig menuetten, gigues, aria s, contradansen en gavottes postume bekendheid. Uitvoerenden: klavecimbel - Carolien Eijkelboom, blokfluiten - Gerrie Jonker, cello - Mathilde van Wijnen, acteur - Wobbe Zwart, regie - Lies van de Wiel lutje Feith 5

Nationale inzamelingsactie WOII NIET WEGGOOIEN! is het motto van de gezamenlijke actie van de Nederlandse oorlogs- en verzetsmusea, herinneringscentra en het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Op vrijdag 3 mei vond een actiedag plaats bij de zestien deelnemende instellingen. NIET WEGGOOIEN! vraagt aandacht voor het behoud van historisch materiaal uit de Tweede Wereldoorlog in Nederland en Nederlands-Indië. door Bettie Jongejan Op de website www.actienietweggooien.nl kunnen mensen hun schenking online aanmelden bij een museum of instelling naar keuze. Het verzamelbeleid staat per instelling beschreven, zodat schenkers zelf kunnen bepalen waar hun oorlogsmaterialen het beste thuishoren. Ook is er een aanmeldformulier voor een codicil gekoppeld aan de website. Zo kunnen schenkers beslissen waar hun materiële oorlogs erfgoed naar toe gaat na hun overlijden. Nog altijd duiken bijzondere objecten uit de Tweede Wereldoorlog op. Soms bij een verhuizing, soms bij een sloop van een woning of zomaar bij het opruimen van een zolder. Variërend van een stapeltje brieven tot foto s, documenten of een voorwerp. Deze kunnen een bijzondere kijk geven op een voorbij tijdperk. Musea en instellingen willen voorkomen dat op het eerste gezicht onbelangrijk geachte originelen uit de oorlogsjaren verloren gaan en het publiek bewust maken van het belang om dit materiaal als erfgoed van de oorlog te bewaren. Het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) doet ook mee aan de actie. Op 3 mei om 13:00 uur schonk mevrouw Ria van Leeuwen-Gortmaker de dagboeken van haar vader Kees Gortmaker (1919-1997) aan het OVCG. Gortmaker was in de oorlog werkzaam bij firma PH. Buttinger in de stad Groningen en werd verplicht tewerkgesteld in Duitsland. Zijn dagboeken zijn uniek vanwege de nauwkeurigheid en gedetailleerdheid. Hij noteerde exact wie hij ontmoette, welke straten hij bezocht, zodat zijn reis precies is na te gaan. schrijver van de dagboeken over zijn te- Kees Gortmaker omstreeks 1944-1945, Later dook hij onder werkstelling in Duitsland. Collectie Ria van in Nederland. Leeuwen-Gortmaker (dochter van). Na het overlijden van hun vader in 1997 werd de familie voor het eerst geconfronteerd met zijn dagboeken. Ria van Leeuwen heeft de dagboeken vorig jaar gedigitaliseerd en in kleine oplage laten drukken, zodat de originele overgedragen konden worden aan het OVCG. Heeft u zelf nog oorlogserfgoed op zolder liggen en weet u niet wat u ermee aan moet? Neem dan contact op met OVCG via info@ovcg.nl. NB: het OVCG verzamelt alleen materialen die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog in stad en provincie Groningen. lutje Feith

Van 15 tot en met 26 april trokken acteur Theo de Groot en muzikant Remko Wind langs verzorgingshuizen in Groningen en Haren met een eenmalige voorstelling genaamd Oranje Boven. Het GAVA heeft hiervoor een film gemonteerd met Oranjebezoeken en diverse koninklijke vieringen tussen 1937 en 1990. Daarop was onder andere te zien hoe in 1938 de Vismarkt was omgetoverd tot een park met een fontein in het kader van het 40-jarig jubileum van Koningin Wilhelmina. Deze tour kwam tot stand op initiatief van het Groninger Forum en is enorm goed ontvangen door het zeer speciale publiek. door René Duursma Still uit AV0415 (M. Levie) Oranjefilm op tour Theo de Groot nam de rol aan van explicateur, zoals indertijd gewoon was bij films zonder geluid. Hij vertelde van alles over wat er op de film te zien was en hij vroeg af en toe aan de bewoners om herinneringen aan de diverse koninginnen op te halen. Zo waren er mensen die de troonswisseling in 1948 hadden meegemaakt en zich de feestelijkheden nog goed konden herinneren. Juliana werd beschreven als liefdevolle vrouw. Er waren kritische geluiden te horen, al gingen Foto Douwe de Boer deze meestal met een lach gepaard. De meerderheid leek het volle vertrouwen in Willem Alexander te hebben. De filmbeelden werkten fantastisch als hulpmiddel om herinneringen op te wekken. Het plezier in het zingen was wel het meest opvallend. Onder begeleiding van Remko Wind op piano werden het Wilhelmus en Oranje Boven uit volle borst meegezongen. Remko had daarnaast een aantal hem voorheen onbekende liederen ingestudeerd en deze werden tot zijn verbazing ook uitbundig meegezongen door de bewoners. Veel mensen bleken nog regelmatig te zingen in zangclubjes en dat was te merken. De filmfragmenten kwamen uit de collectie van het GAVA. De film Oranje Boven begon met het huwelijk van Juliana en Bernhard, tussendoor kwam o.a. een optocht van volledig in het oranje gestoken kleuters uit Helpman aan bod evenals een defilé voor Paleis Soestdijk. De film eindigde met het bezoek van Koningin Beatrix aan Haren in 1990 (OOG TV). De beelden zijn allemaal op te vragen via de website van het GAVA. De montage is te zien op het vimeokanaal van het GAVA (www.vimeo.com/ gava). In totaal hebben meer dan 400 bewoners en begeleiders de voorstelling kunnen zien. Mocht u ergens film- of videomateriaal hebben liggen dat de moeite waard is, neem dan contact met ons op en laat ons beoordelen of het waardevol voor de collectie kan zijn. We hebben de apparatuur en de kennis om het materiaal op hoge kwaliteit te digitaliseren. lutje Feith 7