Gebiedsgericht werken aan Omgevingskwaliteit

Brugge, 25 oktober 2016 Winvorm Kwaliteit, hoe doe je dat? Gebiedsgericht werken aan Omgevingskwaliteit

Eerste luik van missie VLM in strategisch plan 2010 2014: Samen gebiedsgericht werken aan de verbetering van de omgevingskwaliteit op het platteland en in het randstedelijk gebied. De VLM investeert in de verbetering van de omgevingskwaliteit in Vlaanderen. Omgevingskwaliteit is de waardering die mensen op een bepaald moment aan een gebied toekennen en die ervoor zorgt dat mensen om een gebied geven. Omgevingskwaliteit wordt bepaald door een geheel van objectieve en subjectieve factoren met een dynamisch en relationeel karakter. Bij het verbeteren van de omgevingskwaliteit integreren we steeds de ecologische, economische en maatschappelijke belangen van een gebied. Zo creëren we gebieden waar we gehecht aan kunnen zijn, gebieden met een eigen identiteit en die de moeite zijn om voor te gaan, nu en in de toekomst. Meerjarenplan 2015 2019: SOD 1: De VLM vergroot de omgevingskwaliteit in Vlaanderen door (samen) gebiedsgerichte, geïntegreerde projecten te realiseren.

Wat beoogden we? Het ontwikkelen van een hanteerbare werkdefinitie van het begrip omgevingskwaliteit ; nagaan hoe dit begrip in een VLM-context kan worden geoperationaliseerd en in relatie kan worden gebracht met in te zetten instrumenten; het onderzoeken op welke wijze de interne organisatie van de VLM kan worden verbeterd om de gedetecteerde aspecten van omgevingskwaliteit doorheen heel het project/proces tot en met de uitvoering te bewaren en te bewaken; het creëren van draagvlak binnen de VLM over de voorgestelde operationalisering van het begrip omgevingskwaliteit. Het aanreiken van een aanzet of denkkader om te kunnen nagaan in welke mate de voorgestelde operationalisering ook daadwerkelijk bijdraagt tot een verbeterde omgevingskwaliteit op het terrein (monitoring/evaluatie). Wat was de opdracht duidelijk niet? Een diepgaand theoretisch of fundamenteel onderzoek naar het begrip omgevingskwaliteit.

Werken aan omgevingskwaliteit= output gericht werken Opdracht: antwoord op drie vragen 1. Wat is omgevingskwaliteit? (verhelderen van de WAAROM?) 2. Hoe vertalen we de centrale ambitie ( werken aan omgevingskwaliteit ) in de manier van werken binnen VLM? (=HOE?); 3. In welke acties resulteert dit op het terrein? (=WAT?).

Omgevingskwaliteit voor de aanwezigen op het expertendebat van 1/4/2014

Kernkwaliteiten* Worden concreet ingevuld in het kader van onze gebiedsgerichte projecten/processen; Het gaat om: 1. Er is een optimale verhouding van bebouwde en onbebouwde ruimte en de aanwezige open ruimte is robuust; 2. Groenblauwe netwerken zijn nabij en toegankelijk en bieden ruimte voor natuur, bos en water. De structurele kwaliteit bevordert ecosysteemdiensten; 3. De milieukwaliteit is niet schadelijk voor mens en omgeving. Er overheerst een goede milieukwaliteit en er is beperkte milieuhinder in verhouding tot de omgevingsfuncties 4. De economie van de omgeving is vitaal; 5. Basisvoorzieningen zijn nabij en bereikbaar. Zij spelen in op de behoeften van de gebruikers van de omgeving; 6. De omgeving is ontsloten conform de noden van de gebruikers van het betrokken gebied; 7. Het aanwezige onroerend erfgoed (bouwkundig, landschappelijk en archeologisch) maakt deel uit van nieuwe ontwikkelingen en garandeert de cultuurhistorische identiteit van de plek; 8. De bebouwde en onbebouwde ruimte is zo vormgegeven, dat ze identiteit uitdrukt, betrokkenheid bevordert en esthetische aantrekkelijkheid; 9. De omgeving bevordert sociale cohesie. * deze omschrijving steunt sterk op de nota methodiek ruimtelijk kwaliteit, uitgewerkt in het kader van het BRV door een beleidsdomeinoverschrijdend projectteam o.l.v. Axel Verachtert

Voorbeeldproject: de Merode Prinsheerlijk Platteland

de Merode, prinsheerlijk platteland 11

Op een mooi kasteel in Westerlo (de parel van de Kempen) ergens in de jaren negentig van vorige eeuw 14

Leefde een prinselijke familie de Merode die eigenaar was van: 15

Officiële start de Merodeproject op 19 juni 2006

Integraal plan: algemene leidraad van het plattelandsproject de Merode; actiegericht document dat weergeeft hoe we de algemene projectmissie realiseren; Goedgekeurd door stuurgroep op 12 maart 2007

Planvorming Integraal Plan: Steunende op een uitvoerige bevraging van een brede waaier aan actoren die actief zijn in de streek (start juni 2006) Horizontaal: verwant met verschillende beleidsdomeinen; Verticaal: verwant met verschillende bestuursniveaus Op basis van interviews of enquêtes Resultaten werden verwerkt tot voorstel van integraal plan door projectteam: Voorgelegd aan stuurgroep in november 2006; Definitieve goedkeuring door stuurgroep in maart 2007. 25/12

de Merode: innoverend en gastvrij platteland de Merode: zelfbewust platteland de Merode: platteland met klasse

Kernkwaliteit 1: er is een optimale verhouding van bebouwde en onbebouwde ruimte en de aanwezige open ruimte is robuust, veerkrachtig Een robuuste open ruimte is inzetbaar voor diverse open ruimte functies als landbouw, natuur, bos, recreatie en kan deze combineren. Optimale verhouding tussen bebouwde en onbebouwde ruimte: afhankelijk van de verstedelijkingsgraad Kernkwaliteit 2: Groenblauwe netwerken zijn nabij en toegankelijk en bieden ruimte voor natuur, bos en water. De structurele kwaliteit bevordert ecosysteemdiensten, die zijn afgestemd op de noden van de gebruikers van het gebied Het groene netwerk omvat alle natuurcategorieën van landgebruik; het blauwe netwerk wordt gevormd door alle categorieën van waterlopen en het oppervlaktewater.

Natuurinrichtingsproject Averbode bos en heide

Kernkwaliteit 3: De milieukwaliteit is niet schadelijk voor mens en omgeving. Er overheerst een goede milieukwaliteit en er is beperkte milieuhinder in verhouding tot de omgevingsfuncties Lucht-, water- en bodemkwaliteit kunnen een belangrijke impact hebben op de fysieke en mentale gezondheid. Ze zijn daarnaast ook bepalende factoren voor het goed functioneren van ecosystemen. De VLM draagt bij aan deze kernkwaliteit via verschillende instrumenten: de uitvoering van het MAP, het sluiten van beheerovereenkomsten, de uitvoering van inrichtingsprojecten,

Stiltegebied Gerhagen

Inrichtingsplan poort Gerhagen 38

Kernkwaliteit 4: de economie van de omgeving is vitaal Werken aan economisch leefbare landbouwbedrijven met aandacht voor de omgeving (nutriëntenbeheer, waterbeheer, ) die inspelen op nieuwe tendensen als gezonde voeding, korte keten, streekproducten, landschaps- en natuurbeheer, Ontwikkelen van de mogelijkheden voor recreatie en toerisme De VLM draagt via verschillende van haar activiteiten bij aan deze kernkwaliteit. Zo kunnen inrichtingsprojecten bijdragen aan een meer vitale en toekomstbestendige landbouw (herverkaveling, ontsluiting, ). Via verschillende wegen ondersteunen we landbouwers om in hun bedrijfsvering meer rekening te houden met maatschappelijke verwachtingen om zo ook beter in te spelen op verbredingsmogelijkheden. Via de recreatieve ontwikkeling van projectgebieden en er te werken aan streekidentiteit creëren we mogelijkheden voor lokale ondernemers om hierrond commerciële activiteiten te ontplooien, voor zover deze in overeenstemming zijn met de draagkracht van het betrokken gebied.

Economische impactstudie plattelandsproject de Merode Ontwikkelen van een methodiek om de impact te schatten (kwantitatief) van strategische projecten en maatregelen i.v.m. plattelandsontwikkeling op de regionale economie Heldere, makkelijk en vlot toepasbare methodiek/model Toepasbaar voor allerlei mogelijke projecten en maatregelen op het platteland Toepassen voor de Merode, maar ook bruikbaar voor andere plattelandsprojecten in de toekomst Drie indicatoren voor de impact: omzet, toegevoegde waarde en tewerkstelling Geen marginale kosten-batenanalyse, enkel geprijsde effecten Extern uitgevoerd door Bureau Buiten (Utrecht) 24 mei 2007 42/12

Case Averbode Bos & Heide Resultaten toeristisch-recreatieve sector: 52-104 jobs Tijdelijke effecten o.b.v. investering: 53 arbeidsjaren Indirecte effecten: 7-13 jobs en 68 arbeidsjaren Ongeprijsde effecten: niet bepaald Totaal: 59-117 jobs + 121 arbeidsjaren Investeringskost: 3.668.275 24 mei 2007 43/12

PIJLER 2: de Merode als innoverend en gastvrij platteland we ontwikkelen onze streek, steunende op haar specifieke kwaliteiten pijler één plaatst de specifieke kernkwaliteiten van de regio centraal. In pijler twee worden de horizontale verbanden afgelijnd die vanuit deze kernkwaliteiten kunnen gelegd worden met een aantal economische activiteiten: 1. landbouw; 2. plattelandsrecreatie en toerisme; 3. opzetten proces branding; 4. mogelijkheden nieuwe economische dragers. COLLABOR8

COLLABOR8 COLLABOR8 = samenwerken voor economische ontwikkeling op basis van identiteit EU-project Interreg IV B 1/10/2008 31/3/2012 (3,5 jaar) Totaal budget: 10,6 miljoen 9 partners: Lead partner: South Kerry Development Partnership Ltd. (IE) met ondersteuning van ERA21 VLM, Plattelandsproject de Merode (BE) Toerisme Oost-Vlaanderen vzw, Meetjesland (BE) Dienst Landelijk Gebied, onderdeel Nationaal projectbureau Nieuwe Hollandsche Waterlinie (NL) Stichting Veemarktkwartier, Tilburg (NL) Westcountry Rivers Trust (UK) South Downs Joint Committee (UK) Brecon Beacons National Park Authority (UK) Merthyr Tydfil County Borough Council (UK)

Kernkwaliteit 5: basisvoorzieningen zijn nabij en bereikbaar. Zij spelen in op de behoeften van de gebruikers van de omgeving Basisvoorzieningen zijn voorzieningen nodig om dagdagelijks te kunnen wonen en leven en voldoende te participeren aan de woonomgeving. Voorbeelden van basisvoorzieningen zijn scholen, kinderopvang, winkels, sociale ontmoetingsplaatsen, geneeskundige zorg, Werken aan aanbod : in kader van PDPO, projectoproepen plattelandsbeleid (zie www.ipo.be: bvb projectenoproepen ZORO, Buurtwinkels in een landelijke omgeving) en in inrichtingsprojecten Werken aan bereikbaarheid: via inrichting.

Kernkwaliteit 6: de omgeving is ontsloten conform de behoeften van de bewoners en functies van het gebied. De publieke ruimte in en om het gebied is toegankelijk voor alle lagen van de bevolking, ongeacht leeftijd, socio-economische en culturele achtergrond en zorgbehoevendheid, en biedt stimuli tot ontmoeting en beweging Voornamelijk in haar inrichtingsprojecten werkt VLM aan de ontsluiting van gebieden: ontsluiting van landbouwgebieden niet alleen door de aanleg van wegen maar ook bijvoorbeeld door het groeperen van percelen bij het herverkavelen waardoor verplaatsingsafstanden verkort worden; Ontsluiting van landschap en groengebieden voor recreanten en bewoners;

project 4.2 Ontwikkelen van een kwaliteitsvol recreatief netwerk Cofinanciering via het Interreg project Grenzeloos Wandelen 50

Kernkwaliteit 7: het aanwezige onroerend erfgoed (bouwkundig, landschappelijk en archeologisch) maakt deel uit van nieuwe ontwikkelingen en garandeert de cultuurhistorische identiteit van de plek Onroerend erfgoed is het geheel van beschermd en niet beschermde archeologische sites, monumenten, cultuur-historische landschappen en stads- en dorpsgezichten; De VLM draagt bij aan deze kernkwaliteit door: Consolidatie, restauratie in projecten; Het verzorgen van de ontsluiting, de toegankelijkheid; Het stimuleren van landbouwers om mee de instandhouding van waardevolle landschappen op te nemen via bijvoorbeeld het sluiten van beheerovereenkomsten;

Project 2.1: cultuurhistorsich erfgoed herstellen en bewaren Actie 2.1.1 cultuurhistorisch waardevolle gebouwen restaureren en renoveren heraanleg abdijplein Averbode Financiering door de abdij cofinanciering vanuit PDPO

http://averbodemoment.be/nl

Kernkwaliteit 8: de vormgeving van de bebouwde en onbebouwde ruimte draagt bij tot de herkenbaarheid, de leesbaarheid en de visuele aantrekkelijkheid van de omgeving Herkenbare omgeving: onderscheidt zich van andere gebieden; Leesbare omgeving: een omgeving waarin men zich ruimtelijk en historisch/inhoudelijk kan oriënteren; Een visueel aantrekkelijke omgeving wordt door zijn gebruikers gewaardeerd om zijn esthetiek. Veel van deze kenmerken wordt samengevat in wat omschreven wordt als beeldkwaliteit die bepaald wordt door vier aspecten: stedenbouwkundige eenheid, architectonische samenhang, herkenbaarheid van randen, aanwezigheid van oriëntatiepunten - landmarks. De VLM draagt bij aan deze kernkwaliteit door: Kwalitatieve inrichting: op maat van het gebied, materiaalkeuze, esthetiek, creatie van landmarks,..

De Merode = een samenwerkingsverband tussen een groot aantal partners. Een dergelijk samenwerkingsproject mag geen amalgaam worden van ongecoördineerde initiatieven. Er is m.a.w. nood aan: Herkenbaarheid van realisaties als de Merodeproducten; 57

Kernkwaliteit 9: de omgeving bevordert sociale cohesie Sociale cohesie: wat? - mate van samenhang is samenleving; - mate waarin mensen zich verantwoordelijk voelen voor hun omgeving en er zich actief willen voor inzetten; Het werken aan sociale cohesie in gebiedsprojecten is nauw verweven met de principes van gebiedsgericht werken (gedragen, geïntegreerd, gebiedsspecifiek en dynamisch.; Het resultaat hangt sterk af van de kwaliteit van het proces : de betrokkenheid van de belanghebbenden en hun invloed op de besluitvorming. Hoe groter het participatief karakter van het proces, des te groter het mede-eigenaarschap van de belanghebbenden; Een groot mede-eigenaarschap brengt met zich mee dat belanghebbenden zich verantwoordelijk voelen voor hun omgeving en er zorg willen voor dragen en een rol willen opnemen in de borging van de ruimtelijke kwaliteit na het project. VLM draagt bij aan deze kernkwaliteit door: - het ontwikkelen van stimuli voor ontmoeting in inrichtingsprojecten (buurtparken, speelhoekjes, ontmoetingsplaatsen,.); - in inrichtingsprojecten respect tonen voor de identiteit van een plek, de ruimtelijke praktijken van bewoners en gebruikers van de ruimte.

PIJLER 3: de Merode als zelfbewust platteland we zijn trots op onze streek Het project wordt uitgewerkt in nauwe betrokkenheid met regionale en lokale actoren uit de streek. Dit wil zeggen: Lokale en regionale actoren dragen zorg voor de kernkwaliteiten van de streek, voelen zich betrokken bij het project en zijn bereid om er actief aan mee te werken Voorbeelden zijn reeds tal van keren aan bod gekomen in mijn uiteenzetting: bvb Opmaak bosbeheerplannen; Quick wins; Heraanleg abdijplein;

In 2011 konden we als VLM instappen in het Interreg IVb project Rural Alliances: Partners uit verschillende EU lidstaten van de NWE regio (Wales, Ierland, Frankrijk, Nederland, Duistland en België); Gericht op het versterken van sociale cohesie op het platteland; In de Merode: erfgoed als bindmiddel ter versterking van de sociale cohesie: gericht op het verhogen van de betrokkenheid van bredere lagen van de bevolking bij erfgoed als één van de fundamentele kernkwaliteiten van het de Merodegebied. 64

Rural alliances: erfgoedevenement Opendeurdag Garve Gul (St. Sebastiaansgilde Westerlo vzw en Die Spelewei VZW)

Rural Alliances: erfgoedevenement: Stiltewandeling

Rural Alliances: erfgoedevenement orgelconcert Scherpenheuvel-Zichem

IJzerzandsteengroeve Weefberg Geboortedreven in Averbode 74

Rural caching Rural caching 79

Stappenplan VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 80

Stap 0 VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 81

Stel de vraag in vraag VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 82

Stap 1: Gebiedsgerichte invulling Omgevingskwaliteit VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 83

Omgevingskwaliteit = kompas VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 84

Stap 2: Visie concretiseren in doelstellingen VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 85

Koester omgevingskwaliteit doorheen project VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 86

VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 87

Koester omgevingskwaliteit doorheen project VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 88

Koester omgevingskwaliteit doorheen project Door resultaat- en impactindicatoren op te volgen (en zich niet blind te staren op enkel de output) VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 89

Stap 3: Maatregelen en instrumenten VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 90

Stap 3: Maatregelen en instrumenten VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 91

Co-creatie met stakeholders VLAAMSE LANDMAATSCHAPPIJ 26/10/2016 92