Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura Anna Nachtigalová Van Aaaa! tot Zzzz... De functie en de vertaling van de tussenwerpsels in de stripverhalen Bakalářská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Alexandra Andreasová, Ph.D. 2008 1
Prohlašuji, že jsem diplomovou práci vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury.... 2
Poděkování: Zde bych chtěla poděkovat vedoucímu mé diplomové práce Mgr. Alexandře Andreasové, Ph.D. za zájem, připomínky a čas, který věnovala mé práci. 3
Inhoud Inleiding....5 Tussenwerpsel in Nederlandstalige en Tsjechische grammatica's...6 2.1 De Algemene Nederlandse spraakkunst over het tussenwerpsel...6 2.1.1 Semantische indeling van tussenwerpsels...7 Betekenisdragende tussenwerpsels...7 Klanknabootsende tussenwerpsels...8 2.1.2 Morfologische indeling...8 2.1.3 Syntactische indeling...8 2.1.4 Het gebruik van de tussenwerpsels...9 2.2 Tsjechische grammaticale werken over het tussenwerpsel...9 2.2.1 Indeling van de tussenwerpsels in het Tsjechisch...10 Emotionele tussenwerpsels...10 Klanknabootsende tussenwerpsels...10 Tussenwerpsels bij het contact met andere mensen of met dieren...10 2.3 Samenvatting...10 De rol van de interjectie in het stripverhaal...12 3.1 Tussenwerpsels binnen de tekstballonnen...12 3.2 Tussenwerpsels buiten de tekstballonnen...13 Betekenisdragende tussenwerpsels in de stripboeken...14 4.1 Noodzakelijk emotionele tussenwerpsels in de stripboeken...14 4.2 Niet-noodzakelijk emotionele tussenwerpsels in de stripboeken...30 Klanknabootsende tussenwerpsels in de stripboeken...36 5.1 Menselijke geluiden...36 5.2 Dierlijke geluiden...48 5.3 Andere geluiden...50 5.4 Bewegingen...63 Samenvatting...64 Bibliografie...66 7.1 Bronnen...66 7.2 Secundaire literatuur...66 4
1 Inleiding Tussenwerpsels worden in het Nederlands net zoals in het Tsjechisch op de laatste plaats gerangschikt tussen de tien woordsoorten. In de meeste grammaticale studies wordt er minder aandacht gegeven aan deze tussenwerpsels, hoewel ik persoonlijk van mening ben dat deze woordsoort zeker zo belangrijk is als de andere. Daarom moeten ze bij de vertaling ook specifiek aandacht krijgen net zoals de andere woordsoorten. Tussenwerpsels maken een belangrijk deel uit van alle stripverhalen, net zoals stripverhalen een belangrijk deel uitmaken van de Nederlandstalige literatuur. In mijn scriptie zal ik me bezighouden met de theoretische aanpak van deze woordsoort. Daarnaast behandel ik ook de vertaling van de tussenwerpsels, gebruikt in de Nederlandstalige stripverhalen naar het Tsjechisch. Het doel van mijn scriptie is de bestudering van een aantal tussenwerpsels en de poging om de vertaling daarvan naar het Tsjechisch te doen. Dat zal ik op de basis van het kennis over de aanpak van deze woordsoort in de grammaticale werken in het Nederlands en in het Tsjechisch doen. Ik heb besloten om een aantal stripboeken te analyseren om zo tot een grondige bewerking te kunnen komen. Ik koos voor twee albums van Kiekeboe van de auteur Merho en twee afleveringen van Suske en Wiske van Willy Vandersteen. De belangrijkste theoretische bronnen waarmee zal ik werken is voor het Nederlands de Algemene Nederlandse spraakkunst1 en voor het Tsjechisch de Příruční mluvnice čestiny.2 1.1 De structuur van de scriptie Het centrale deel van mijn scriptie bestaat uit vier hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk presenteer ik de problematiek van de woordsoort het tussenwerpsel aan de hand van de theoretische indeling van de tussenwerpsels in de Nederlandse en Tsjechische grammatica's. Het volgende hoofdstuk spreekt over de rol en de grafische positie van tussenwerpsels binnen de stripverhalen. Daarop volgen andere twee hoofdstukken, in het eerste bespreek ik de betekenisdragende tussenwerpsels die ik in mijn onderzoeksmateriaal heb gevonden. In het tweede komen dan de klanknabootsende tussenwerpsels aan bod. 1 Haeseryn, W.J.M. (1997). Algemene Nederlandse spraakkunst (band 2). Groningen: Martinus Nijhoff. 2 Karlík, P.; Nekula, M. & Rusínová, Z. (1995). Příruční mluvnice češtiny. Praha: Lidové noviny. 5
2 Tussenwerpsel in Nederlandstalige en Tsjechische grammatica's Het tussenwerpsel of de interjectie wordt vandaag in veel grammaticale werken bestudeert. Maar altijd blijven ze op de laatste plaats genoemd onder andere woordsoorten. De grammatici besteden aan deze problematiek min of meer grotere aandacht dan in de vorige eeuwen maar steeds niet zo veel als aan die andere woordsoorten. In dit hoofdstuk ga ik het aanpak van tussenwerpsels in huidige Nederlandse en Tsjechische grammatica's behandelen. Als bron van informatie over Nederlandse tussenwerpsels gebruik ik vooral de Algemene Nederlandse spraakkunst maar ook de Regels van het Nederlands: Grammatica voor anderstaligen.3 Van de Tsjechische grammatica's zullen Encyklopedický slovník češtiny4 en Stručná mluvnice češtiny ter beschikking staan. De aanpak van het tussenwerpsel is in de ANS anders dan in de Tsjechische werken. De indeling daarvan is in de eerst genoemde grammatica volgens mij nauwkeuriger behandeld terwijl de indeling in de Tsjechische grammatica's minder grondig bewerkt is. In de Nederlandse grammatica is aan deze woordsoort meer aandacht besteed. Verder wil ik nog opmerken dat er in het Nederlands meer woorden als tussenwerpsels worden beschouwd. Het is volgens mij een duidelijke reden voor het bestaan van meer categorieën van tussenwerpsels in het Nederlands dan in het Tsjechisch. Een van de redenen die kunnen verklaren dat er in het Nederlands meer tussenwerpsels zijn, kan het feit zijn dat het Tsjechisch over de woordsoort 'partikel' beschikt die we onder de Nederlandse woordsoorten niet vinden. En zo gebeurt het dat de woorden zoals bijvoorbeeld ja en nee in het Tsjechisch als partikels worden beschouwd terwijl ze in het Nederlands bij de tussenwerpsels horen. Verder worden in de ANS en de Regels van het Nederlands: Grammatica voor anderstaligen ook min of meer elliptische zinnen als tussenwerpsels beschouwd. Zo behoren bijvoorbeeld de formules van groeten zoals slaap lekker en tot ziens of zinnen als Neem me niet kwalijk en gefeliciteerd volgens de Regels van het Nederlands: Grammatica voor anderstaligen tot tussenwerpsels, terwijl ze in het Tsjechisch geen tussenwerpsels zijn. Ook deze woorden maken dus de groep van tussenwerpsels in het Nederlands breder dan in het Tsjechisch. 2.1 De Algemene Nederlandse spraakkunst over het tussenwerpsel De term het tussenwerpsel is een letterlijke vertaling van de Latijnse term interjectionem, die aangeeft dat het woorden zijn die tussen andere woorden geworpen worden. De benaming doet ook volgens het werk van C. H. den Hertog5 denken aan de afzonderlijke positie van de tussenwerpsels in de zin wanneer ze buiten de structuur van de zin staan. In zijn werk van de 19de eeuw wordt zelfs gezegd dat tussenwerpsels geen verbindingsmogelijkheden met andere woorden hebben, ze kunnen niet de woordvolgorde beïnvloeden en treden op in de zin als zelfstandige taaluiting en kunnen daarom als uitroepende zinnen beschouwd worden. De ANS zegt dat de interjecties alleen buiten de grammaticale structuur van de zin staan en hun positie dan het vaakst aan het begin of aan het eind van de zin is. Maar ze kunnen ook binnen de zin geplaatst worden net zoals in het voorbeeld van de ANS: Haar stem klonk, ach, zo verdrietigjes. Volgens de Regels van het Nederlands: Grammatica voor 3 Florijn, A.F. (2004) De regels van het Nederlands: Grammatica voor anderstaligen. Groningen: WoltersNoordhoff. 4 Kolektiv autorů (2002). Encyklopedický slovník češtiny. Praha: NLN. 5 http://www.dbnl.org/tekst/hert003nede01/hert003nede01_040.htm 6
anderstaligen kunnen ze ook voor andere interjecties geplaatst worden of voor namen van personen staan die men aanspreekt. Er worden helaas geen voorbeelden daarvoor in deze grammatica aangegeven. Volgens de ANS is het dan problematisch om te bepalen, welke woorden tussenwerpsels zijn. Woorden als foei, hé of miauw kunnen makkelijk tot deze woordsoort gerangschikt worden. Net zoals woorden zonder klinker zoals bijvoorbeeld pst en pf of woorden die op een korte klinker - bah eindigen die tot geen andere woordsoort kunnen behoren. Maar sommige woorden zoals helaas of vaste combinaties zoals lieve hemel kunnen ook als tussenwerpsels gebruikt worden. Vaak is dat het geval bij de bijwoorden. In de Regels van het Nederlands: Grammatica voor anderstaligen wordt aangenomen dat zelfs min of meer elliptische zinnen zoals slaap lekker of tot ziens als interjecties beschouwd kunnen worden. Daarom denk ik, dat het handig is om woorden of woordgroepen ook volgens hun positie in de zin en hun syntactische waarde als tussenwerpsels te beschouwen. Zo krijgen we in de ANS een groot aantal tussenwerpsels die verder meestal naar hun betekenis en vorm in kleinere groepen verdeeld worden. Daardoor kunnen we een duidelijk overzicht van tussenwerpsels krijgen. Ik zal me nu aan de indeling houden die in de ANS te vinden is. Aan de hand daarvan stel ik het Nederlandse tussenwerpsel theoretisch voor. 2.1.1 Semantische indeling van tussenwerpsels Tussenwerpsels kunnen heel uiteenlopende betekenissen dragen. Ze kunnen zowel positieve of negatieve gevoelens uitdrukken als geluiden nabootsen. Daarom worden ze in de ANS naar betekenis in twee hoofdgroepen verdeeld: de betekenisdragende tussenwerpsels en de klanknabootsende tussenwerpsels. BETEKENISDRAGENDE TUSSENWERPSELS De betekenisdragende tussenwerpsels kunnen zowel een reactie zijn op lichamelijke of geestelijke ervaringen - noodzakelijk emotionele tussenwerpsels als een manier waarop de spreker de aandacht van dieren/mensen wil krijgen - niet-noodzakelijk emotionele tussenwerpsels. De eerste hoeven dan geen communicatieve functie te hebben bij deze groep horen bijvoorbeeld oef of ach. De andere hebben die wel, zulke tussenwerpsels kunnen niet buiten de gesprekssituatie gebruikt woorden het is altijd een persoon nodig tegen wie ze gezegd woorden, als voorbeeld kunnen de tussenwerpsels foei en hola dienen. Enkele van de noodzakelijk emotionele tussenwerpsels zijn sterk verbonden met de emoties waarop ze reageren, als au wat verbonden is met pijn of hoera wat vreugde uitdrukt. Bij anderen is het niet het geval en de emotionele waarde van het tussenwerpsel wordt eerst door de context of door de situatie bekend. Zoals al vermeld werd komen de niet-noodzakelijk emotionele tussenwerpsels in de communicatie tussen mensen en mensen of dieren voor. Binnen de gesprekken hebben ze veel functies. Ze kunnen bijvoorbeeld de opinie van de spreker mededelen, bijvoorbeeld foei of toestemming/een afwijzing met de andere spreker uitdrukken bijvoorbeeld jawel of neen. Verder kunnen ze gebruikt worden om te vragen zoals pardon? of als vaste formules in sociaal verkeer: slaap 7
wel, gezondheid, héla. In de communicatie met dieren maken we daarvan gebruik vooral om dieren weg te jagen of aan te lokken bijvoorbeeld door ksj of poes-poes te gebruiken. KLANKNABOOTSENDE TUSSENWERPSELS De klanknabootsende tussenwerpsels zoals we van de term kunnen afleiden bootsen verschillende geluiden na, op de eerste plaats die van mensen zoals bijvoorbeeld geluiden van lachen, niezen of hikken en dan geluiden van dieren. Maar ook levenloze dingen als klok, huisbel of trein kunnen verschillende geluiden maken, die een mens in de spraak wil nabootsen: tiktak, tring, tsjoek. Zulke tussenwerpsels kunnen zelfs een beweging -hopla- nabootsen die in de werkelijkheid door geen geluid begeleid wordt. 2.1.2 Morfologische indeling Interjecties kunnen geen vormveranderingen ondergaan. De meeste zijn eenlettergrepig, en kunnen soms herhaald worden om versterking daarvan te krijgen: nounounou of om een beweging te kunnen nabootsen: t-t voor een dubbele click. Er komen ook meerlettergrepige interjecties voor. Het zijn dan of combinaties van componenten die zelf niet noodzakelijk tussenwerpsels zijn toe maar of vaste woordgroepen en zinnen zoals lieve hemel. De meerlettergrepige interjecties worden als één woord opgeschreven zoals jawel of als meer woorden zoals God bewaar me. 2.1.3 Syntactische indeling De tussenwerpsels kunnen helemaal los van de syntactische structuur van de zin staan. Als ze zelf een betekenis dragen is het geen probleem maar als dat het geval niet is dan maakt ook de vorm van het tussenwerpsel of de situatie waarin het voorkomt duidelijk welke betekenis het tussenwerpsel draagt. Er zijn zelfs tussenwerpsels die nooit los kunnen staan bijvoorbeeld hoor en nietwaar. Gecombineerd met een zin staat het tussenwerpsel meestal voor de zin en wordt door een komma gevolgd. Het is als een eerste woord behandeld en de zin begint dan niet met een hoofdletter. Vaak zijn zulke tussenwerpsels een reactie op een vraag: ja, nee een ook groeten worden volgens de ANS als tussenwerpsels beschouwd: Goeidemorgen meneer Verkwil. Soms dragen alleen de interjecties op deze plaats een subjectieve houding van de spreker ten opzichte van de situatie Jasses, daar is Tom al! tegenover Aha, daar is Tom al! Komaan is dan een voorbeeld van een tussenwerpsel dat alleen aan het begin van de zin kan voorkomen. Als het tussenwerpsel in de zin staat dan maakt het steeds geen deel van die zin uit en wordt als een tussengevoegde zin beschouwd. Vaak wordt het nog door een pauze vóór en een pauze na het tussenwerpsel begeleid Tom Poes is o zo slim. Verder kan het als de directe rede binnen de zinnen gebruikt worden. Zoals bijvoorbeeld in de zin Tsjoek, deed de trein. Hoor, niet en nietwaar zijn tussenwerpsels die alleen aan het eind van de zin kunnen staan. De spreker vraagt vaak door het gebruik van een tussenwerpsel aan het eind van de zin om bevestiging. Als hé of wel/niet een positieve zin opvolgen dan verwacht de spreker de toestemming Het is een schatje, hé?, als ze een negatieve zin opvolgen, dan verwacht de spreker er geen U gelooft me niet, 8
wel? Zulke tussenwerpsels kunnen ook een versterkende of verzachtende functie hebben. 2.1.4 Het gebruik van de tussenwerpsels Volgens de Regels van het Nederlands: Grammatica voor anderstaligen zijn ook onder tussenwerpsels zulke te vinden die nu als ouderwets beschouwd worden zoals bijvoorbeeld sapperlot. Ze zijn nog meer onderhevig aan de veranderingen in de taal dan andere woordsoorten omdat ze het vaakst in de gesproken taal gebruikt worden waar de veranderingen het snelst voorkomen. Deze veranderingen worden door de leeftijd en het opleidingsniveau van de spreker beïnvloedt. Het milieu en de situatie waarin de spreker de tussenwerpsels gebruikt speelt ook een rol bij de keuze daarvan. 2.2 Tsjechische grammaticale werken over het tussenwerpsel De ruimte waarop de Tsjechische taalkundigen zich in de grammatica's met het tussenwerpsel bezig houden is kleiner dan die in de Nederlandse grammatica's. Het Tsjechisch beschouwt minder woorden als het tussenwerpsel dan het Nederlands, daardoor is er geen behoefte om zo veel groepen te maken en de tussenwerpsels duidelijk te rangschikken. Maar ze worden ook in het Tsjechisch heel vaak gebruikt vooral in de gesproken taal. Er zijn meerdere criteria die kunnen bepalen of een woord een tussenwerpsel is of niet. Volgens de Příruční mluvnice češtiny is dan de grens heel vaag, er zijn veel woorden van andere woordsoorten die in de rol van tussenwerpsels kunnen voorkomen zoals bijvoorbeeld vocatieven van substantieven: bože, panenkomarjá of de imperatieven van werkwoorden: heleď, viď. Aan de andere kant zijn er veel tussenwerpsels die geluiden nabootsen. Als het wel mogelijk is om ze op een conventionele manier op te schrijven dan kunnen we zulke woorden tot de tussenwerpsels rangschikken, anders zijn ze volgens de Příruční mluvnice češtiny niet als woorden beschouwd. Qua form vallen de tussenwerpsels onder andere woordsoorten op door de opbouw en het gebruik van minder gebruikelijke klanken en de combinaties daarvan: fň, ťukyťuk. Interjecties behoren in het Tsjechisch tot de groep van onbuigzame woordsoorten. Maar er zijn gevallen wanneer het tussenwerpsel de uitgang kan krijgen van de 2e persoon meervoud, het voorwerp of zelfs de bijwoordelijke bepaling. Het gebeurt met de tussenwerpsels die op werkwoorden lijken: nate, hele ho of hurá domů. Dit verschijnsel kwam ik in het Nederlands niet tegen. Wat de syntactische structuur van de zin betreft, zegt de Encyklopedický slovník češtiny dat de interjecties in de meeste gevallen daarbuiten staan en ook te onderscheiden van de rest van de zin zijn via het gebruik van de intonatie. Maar ze kunnen wel een deel van de zin uitmaken namelijk in de positie van het gezegde. Op zo'n manier kan de spreker meer expressiviteit aan het gezegde toevoegen. Daarin bestaat het verschil tussen het Tsjechisch en het Nederlands waar het tussenwerpsel geen deel van de zin kan uitmaken. Als een voorbeeld kan de volgende zin dienen: A před chalupou z koně hop a na chalupu klop klop klop. Tussenwerpsels kunnen ook de functie van een ander zinsdeel hebben dan het gezegde, bijvoorbeeld kunnen ze in de zin als bijwoordelijke bepaling voorkomen: Je mi hej. Het tussenwerpsel wordt in de Stručná mluvnice češtiny en Encyklopedický slovník češtiny in drie groepen gerangschikt: 9
2.2.1 Indeling van de tussenwerpsels in het Tsjechisch EMOTIONELE TUSSENWERPSELS Deze interjecties geven in de tekst de spontane reacties op verscheidene emoties en gevoelens weer. Ze kunnen op zich zelf een betekenis dragen, dan reageren ze op een duidelijke aansporing van buiten zoals de woorden mňam of fuj. Maar het vaakst kunnen we de betekenis pas bepalen met de kennis van de context. Deze tussenwerpsels kunnen zowel de positieve als de negatieve emoties uitdrukken. Onder de positieve emoties verstaan we bijvoorbeeld de vreugde hurá, het enthousiasme joj of de tederheid- ťuťuňuňu. Als voorbeeld voor de negatieve emoties worden de pijn au, de ontevredenheid hernajs of het verzet fuj genoemd. Aan de grens van deze groep staan tussenwerpsels die de geluiden nadoen die de mens maakt als reactie op emotionele of lichamelijke belevenissen: brr of hm, ehm bij het twijfelen. KLANKNABOOTSENDE TUSSENWERPSELS De klanknabootsende tussenwerpsels doen de geluiden na die zowel mensen en dieren als niet levende voorwerpen maken. En het gaat niet alleen om de geluiden die direct in de mond van mensen en dieren gemaakt worden of de geluiden van de machines of de muziekinstrumenten. Het gaat ook om de geluiden die bijvoorbeeld het eten of een snelle beweging begeleiden. Het is verder mogelijk om de eigenschappen van de beweging na te doen door de snelheid, het ritme van het spreken of de herhaling van het tussenwerpsel. Van deze tussenwerpsels die een handeling uitdrukken kunnen makkelijk werkwoorden ontstaan zoals bijvoorbeeld vrzat of ťuknout. TUSSENWERPSELS BIJ HET CONTACT MET ANDERE MENSEN OF MET DIEREN Deze soort van tussenwerpsels wordt gebruikt als men contact met iemand wil aanknopen. Om het aandacht van een mens te krijgen zijn interjecties als hola, hej gebruikelijk en om het aandacht van dieren te krijgen gebruiken we een specifiek tussenwerpsel voor elk dier, bijvoorbeeld čiči om katten te roepen. Tot deze groep behoren ook woorden die we gebruiken om het contact binnen een gesprek te bevestigen of te versterken. Als voorbeeld kan het tussenwerpsel panečku genoemd worden. Verder gebruiken we deze tussenwerpsels als we iemand op iets attent willen maken of iemand willen vragen om iets te doen: pozor, kupředu. Specifiek zijn tussenwerpsels die gebruikt werden om het contact met kinderen te houden. 2.3 Samenvatting De tussenwerpsels worden in de ANS en de Regels van het Nederlands: Grammatica voor anderstaligen volgens meerdere criteria beschouwd semantische, morfologische en syntactische. In de Tsjechische grammatica's wordt vooral de betekenis van de tussenwerpsels behandeld. In mijn scriptie zal ik gebruik maken van de indeling in groepen volgens de ANS, ik vind de indeling van de tussenwerpsels daar nauwkeuriger dan in de Tsjechische grammatica's omdat er meer categorieën 10
bestaat waarin de tussenwerpsels ingedeeld zijn. De omvang van woorden die ik als tussenwerpsels zal beschouwen zal kleiner zijn dan het in het Nederlands is. Ik zal me in dit opzicht meer aan de Tsjechische regels houden en ik zal de Tsjechische 'partikels' en formules voor begroeting en afscheid nemen niet als tussenwerpsels beschouwen. 11
3 De rol van de interjectie in het stripverhaal De interjecties komen zowel in de gesproken als in de geschreven taal voor. Ik ben van mening dat ze in de gesproken taal vooral hun communicatieve functie vervullen omdat de mens in de communicatie middelen nodig heeft om iemand anders te roepen of attent te maken op iets net zoals het nodig is een reactie op verscheidene belevenissen uit te drukken. Binnen de gesproken taal worden dan volgens mijn ervaringen vooral de betekenisdragende tussenwerpsels gebruikt. In de geschreven taal moeten de interjecties vooral de geluiden nadoen die in de werkelijke situaties ontstaan en die de schrijver in de tekst moet nabootsen als hij of zij verhalen over die gebeurtenissen wil schrijven. In dit opzicht beweegt volgens mij de taal van de stripverhalen zich tussen de gesproken en geschreven taal. In de stripboeken wordt de werkelijke situatie met het beeld en met de directe rede in de tekstballonnen beschreven. De directe rede staat in plaats van de gesproken taal. Het beeld staat in plaats van de geschreven taal. Ik denk dat de beelden de narratieve functie in de stripboeken vervullen. Ze kunnen alleen een ogenblik uitdrukken. Daarom moeten bij de beelden nog de tussenwerpsels komen die meer tot de dynamiek van het beeld kunnen bijdragen. Bijvoorbeeld door het geluid na te doen die de snelheid of de geluidssterkte kan uitdrukken. Met andere woorden maakt het beeld als een narratief element nog gebruik van klanknabootsende tussenwerpsels. Er zijn hier twee plaatsen waar we de tussenwerpsels binnen de stripverhalen kunnen vinden. De eerste zijn te vinden binnen de tekstballonnen waar de gesproken taal wordt nagedaan en soms ook gewone narratieve tekst. De tweede zijn daarbuiten te vinden waar het verhaal zich afspeelt als deel van de tekeningen. Er is hier nog een ander soort van tekstballonnen waar een plaats is voor woorden van de verteller. Deze bevinden zich in het bovendeel van het beeld een hebben de form van een kadertje. Hier komen volgens mijn ervaringen de tussenwerpsels niet voor omdat de verteller daarvan gebruik maakt om de handeling in de tijd ergens anders te plaatsen of de handeling naar een ander plaats te verplaatsen. Hij beschrijft dus neutraal wat er in een zekere tijdbestek is gebeurd. Maar ik denk dat het gebruik van de tussenwerpsels in de kadertjes niet uitgesloten is. De verteller kan met het gebruik daarvan de tekst dynamischer maken net zoals in de volgende zin die ik als een voorbeeld zelf heb verzonnen: Vroem reed de auto langs de bank, vroem reed de auto langs de park, iiii is de auto voor het huis van Kiekeboe geremd. 3.1 Tussenwerpsels binnen de tekstballonnen De tussenwerpsels die zich buiten het beeld bevinden, kan de lezer in de tekstballonnen of in de kadertjes vinden. De tekst in de tekstballonnen beschouw ik als directe rede en daarom beschouw ik de tussenwerpsels die daarin voorkomen als tussenwerpsels met een communicatieve functie - die gewoonlijk in gesproken taal voorkomen. In de stripboeken zijn het dus het vaakst de betekenisdragende of ook niet-klanknabootsende tussenwerpsels zoals ze in de ANS benoemd zijn. Deze gebruikt men binnen de communicatie met andere mensen maar ook om zijn reactie op lichamelijke belevenissen te kunnen uitdrukken. Ik moet ook opmerken dat het volgens mij niet 12
uitgesloten is om binnen de tekstballonnen ook andere soorten van tussenwerpsels te gebruiken. Als een figuur in sprake een geluid wil nabootsen dan gebruikt hij wel de klanknabootsende tussenwerpsels of andere die nodig zijn. Bijvoorbeeld als een figuur lacht dan moet de auteur de klanknabootsende tussenwerpsels in de tekstballon gebruiken. 3.2 Tussenwerpsels buiten de tekstballonnen Zoals ik al vermeldde, staan volgens mij buiten de tekstballonnen de klanknabootsende tussenwerpsels. Ik denk dat de tussenwerpsels met een communicatieve functie hier niet gebruikt kunnen worden omdat ze nauwelijks buiten het gesprek kunnen staan en omdat ze in de stripverhalen altijd door een figuur zijn uitgesproken. Voor de gesprekken van de figuren is dan in de standaardgevallen alleen plaats binnen de tekstballonnen. Enkele van de klanknabootsende tussenwerpsels dragen zelf een betekenis, bijvoorbeeld hatsjie of miauw. Het gaat volgens de ANS vooral om de interjecties die vaak gebruikt worden en daardoor en conventionele vorm hebben gekregen. Als voorbeeld daarvan kan ik de nabootsingen van geluiden van dieren noemen die binnen een taal altijd dezelfde vorm hebben. Andere klanknabootsende tussenwerpsels krijgen hun betekenis pas met de context. Als context wordt in de geschreven taal de rest van de tekst beschouwd en in de gesproken taal de werkelijke situatie. Volgens mijn mening staat in dit opzicht het stripverhaal weer tussen de gesproken en de geschreven taal. De context wordt hier door de tekening uitgemaakt. Die kan de werkelijke situatie evengoed beschrijven als de tekst maar een enig beeld kan alleen één ogenblik uitdrukken. De hulp van tussenwerpsels is dan handig om de beweging of de geluiden in het beeld te kunnen zetten. Die helpen het beeld de werkelijke situatie beter benaderen. De interjecties buiten de tekstballonnen staan vlakbij het voorwerp dat het geluid voortbrengt of dat zich beweegt. Ze doen zelfs met hun grafische verwerking de richting van de beweging of het geluid na. 13
4 Betekenisdragende tussenwerpsels in de stripboeken De groep van de betekenisdragende tussenwerpsels wordt volgens de Algemene Nederlandse spraakkunst in twee grote groepen ingedeeld: noodzakelijk emotionele tussenwerpsels aan de ene kant en niet-noodzakelijke tussenwerpsels aan de andere kant. In de stripboeken die ik heb gekozen voor een onderzoek zijn er talrijke voorbeelden van beide groepen. Daarom ga ik die twee groepen in dit hoofdstuk apart behandelen. Elk tussenwerpsel zal ik tot een bepaalde groep rangschikken en kort doornemen. De vertaling van tussenwerpsels is een ingewikkeld proces. Er zijn tussenwerpsels die makkelijk te vertalen zijn, het zijn vooral diegene, die gelexicaliseerd zijn en conventioneel gebruikt. Het zijn bijvoorbeeld woorden als miauw of godverdomme. De vertaling wordt moeilijker met zulke tussenwerpsels die geen vaste vorm behouden. Zoals iiiii [K36, p. 5] of whouououou [SW207, p. 29]. Die kunnen ook conventioneel gebruikt worden maar ze veranderen heel vaak van vorm en de vorm daarvan kiest vaak de auteur zelf. Daarom denk ik, dat de eigen fantasie van de vertaler ook een grote rol speelt bij de vertaling van zulke tussenwerpsels. Elk tussenwerpsel kan op diverse manieren vertaald worden. Door de beperkt toegelaten omvang van mijn scriptie, kan ik niet alle mogelijkheden van de vertaling van elke tussenwerpsel ter sprake brengen. Daarom voeg ik altijd de vertaling toe, die volgens mij het beste past. 4.1 Noodzakelijk emotionele tussenwerpsels in de stripboeken Tussenwerpsels die een reactie op pijn uitdrukken ai is de meest gebruikelijke vorm die ik in mijn onderzoeksmateriaal tegenkwam. Als versterking van de betekenis van dit tussenwerpsel worden aiiiie of aiai en kai kai gebruikt. Als een uitroep van pijn wordt ook au beschouwd, dit woordje vond ik in de vorm auw en aauw. Het is ook mogelijk om de reactie op pijn met oei of aaa uit te drukken die niet zo typerend voor deze betekenis zijn en die ook een andere betekenis kunnen dragen volgens de situatie of de context. [K48, p.3] Ai! [K48, p.3] wordt uitgesproken op het moment wanneer de figuur tegen iets hard in het 14
donker bootst, de figuur reageert dus volgens mijn opinie op een korte, sterke pijn. In dit geval kies ik daarom voor jau! in het Tsjechisch. In het geval van Auw! [SW207, p.30] vind ik het Tsjechische au passend. In het geval van de versterking Aaauw!! [SW207, p.41] moet volgens mij in het Tsjechisch de laatste letter vermeerderd woorden Auuuu!! - in plaats van de eerste in het Nederlands. Tussenwerpsels die koude uitdrukken de interjectie in de zin Brr!... Wat een temperatuur, het is zeker twintig onder nul! [SW207, p.29] heeft in het Tsjechisch dezelfde vorm. In beide talen wordt het tussenwerpsel brr volgens de vroeger behandelde grammatica's conventioneel gebruikt in deze gevallen. Tussenwerpsels die genot uitdrukken mmmm en mm, mmm drukken het genot van een goed eten uit. Het is moeilijk te beslissen of mmm al een versterking van de betekenis is. Terwijl voor de Algemene Nederlandse spraakkunst de neutrale vorm mm is, kent het Groot woordenboek van de Nederlandse taal alleen mmm als de grondvorm. In het voorbeeld Mmmm... Dat doet deugd, een gloeiend heet soepje. Je bent een keukenprinses, Wiske. [SW207, p. 28] is de mogelijke vertaling van het tussenwerpsel mňam, mňam maar aangezien dit door een oude man wordt uitgesproken, is voor mij een betere oplossing om ook in het Tsjechisch Mmmm... dobrá polévka, co zahřeje. Jsi královna kuchyně, Wiske te gebruiken. [SW207, p. 28] In andere twee gevallen Kip aan het spit!.. Mm! Karbonaadjes!.. Mmm! [SW11, p.26] lijkt me de vertaling Kuře na rožni!.. Mňam! Kotletky!.. Mňam! de beste oplossing. [SW11, p.26] 15
Tussenwerpsels die verlichting uitdrukken Het tussenwerpsel oef staat in de ANS op de eerste plaats onder de voorbeelden van tussenwerpsels die verlichting uitdrukken. In mijn onderzoeksmateriaal wordt het dan ook het vaakst gebruikt. Bijzonder vind ik het gebruik van phoe in de situatie waar de verlichting sterk is, het wordt gebruikt na het vermijden van een levensgevaarlijke situatie bij een autorit. Dit woordje beschouw ik dus als een onregelmatige versterking van oef. In Phoe... nog zoiets en ik ga te voet naar huis! [SW207, p.27] zou ik als versterking van Tsjechische uf het woordje uuuff kiezen, voor de hand ligt ook de vertaling Fujtajbl... ještě něco takového a jdu radši pěšky domů! als een mogelijke oplossing. [SW207, p.27] Tussenwerpsels die verbazing, verwondering of verrassing uitdrukken het tussenwerpsel He! Een stukje houtskool! [K36, p.40] draagt volgens mij in zijn betekenis niet alleen het aspect van verbazing maar ook van de verrassing omdat de houtskool op een plaats ligt waar het niemand zou verwachten. K36, p. 40 Een ander tussenwerpsel van deze groep is Verhip, dat mormel heeft een doorgang ontdekt! [SW207, p.40] het Nederlands Tsjechisch woordenboek vertaalt dit met sakra!, k čertu!, hergot! In de situatie van mijn voorbeeld was het gewenst om een doorgang te vinden en tegelijkertijd verwachte de figuur helemaal niet dat het mormel en doorgang ga vinden. Ik kies dus voor een vertaling met Jejdamane, ta potvora objevila průchod! Andere voorbeelden van deze groep zijn de tussenwerpsels Ai! Ze roepen me! [K48, p.13] en 16
He! Wat krijgt die vent? [SW207, p.25] die als jé naar het Tsjechisch vertaald kunnen worden, dus Jé! Volají mě! en Jé! Co to toho chlápka popadlo? [K48, p.13] Het woordje Eek! draagt in zijn betekenis niet alleen verbazing maar ook afschuw zoals het in de volgende zin te zien is: Eek! Ze hebben mijn verdwijning ontdekt! [SW207, p.50]. Daarom kies ik hier voor een woordje dat volgens mij een versterkte vorm van jé is, namelijk voor Jéé! Už přišli na to, že jsem utekla! [SW207, p.50] Met het woordje jéé is het mogelijk het tussenwerpsel in het volgende voorbeeld vertalen Oei! Ik kreeg hier een rimpel! [SW11, p.2] Maar hier denk ik dat in het Tsjechisch het equivalent Jejda! Tady mám novou vrásku! passend is. Met Jéje! vertaal ik het tussenwerpsel Hola! [K48, p.32] dat gezegd wordt door een figuur in het moment wanneer hij merkt dat hij een grote gevaarlijke heuvel moet afrijden. 17
[K48, p. 32] [K48, p. 33] Het tussenwerpsel zo dat in de zin Zo! Heeft Goegebuer onze broodrooster hersteld? [K48, p. 46] verrassing uitdrukt, vertaal ik als Áha! Goedenbuer spravil náš topinkovač? Amai in?... Slik! Amai m'n voeten! [SW207, p. 45] is volgens het Groot woordenboek van de Nederlandse taal een conventionele uitroep bij verbazing en structureel een vervorming van ai en mij. De hele uitroep zou ik met?... Polk! Panenko Marjá! vertalen. [SW207, p. 45] Hoezo dat volgens het Groot woordenboek van de Nederlandse taal ook een tussenwerpsel is, vertaal ik in Hoezo? Geen auto's... Fietsen? [K48, p. 27] met een uitroep Jak to? Žádná auta... Kola? 18
[K48, p. 27] [K48, p. 28] Door het gebruik van de interjectie in de zin Hahaa! Daar heb je meneer dan eindelijk! [K48, p.6] duidt de figuur verwondering aan op het moment wanneer haar echtgenoot na twee dagen thuis is gekomen. In het Tsjechisch vond ik voor dit woordje de vertaling Haháá! Tak se pán konečně vrátil! Verwondering kan volgens het net genoemde woordenboek ook met hulp van het tussenwerpsel wel worden uitgedrukt. Dat is te zien in het voorbeeld Wel, dat is een verrassing!!! [K48, p. 25], hier zou ik het woordje wel met hle vertalen Hle, to je ale překvapení! [K48, p. 25] Een versterking daarvan is volgens mij te zien in het voorbeeld Wel, wel! Wie we daar hebben! [K48, p. 43]. Ik zou die met Heleďme se, koho tady máme! vertalen. 19
[K48, p. 43] Wow! [K36, p. 11] is dan een voorbeeld van het Engelse tussenwerpsel van deze groep dat vaak in het Nederlands gebruikt wordt en dat ook in het Tsjechisch overgenomen wordt bijvoorbeeld in - Wau, krásná fotka!6 Daarom laat ik het in het Tsjechisch onvertaald. Tussenwerpsels die herkenning en vervulling van een verwachting uitdrukken in mijn onderzoeksmateriaal vond ik dezelfde tussenwerpsels die de ANS als voorbeelden noemt ha en aha. Van de zin waar ik de versterking van aha ga vertalen is af te leiden dat de Tsjechische equivalenten voor deze tussenwerpsels dezelfde zijn als de Nederlandse. Ahaa! Daar zijn ze! Goeie reis gehad? Prachtig land hé!... [SW207, p. 21] kan volgens mij het best vertaald worden als de vorm dezelfde blijft - Aháá! Támhle jste! Jaká byla cesta? Je to krásná země, že ano! [SW207, p. 21] Tussenwerpsels die vreugde uitdrukken hoera en joepie die ik in mijn materiaal vond zijn ook dezelfde woordjes die de ANS als voorbeelden aangeeft van deze groep. De vertaling naar het Tsjechisch is makkelijk omdat de woorden in beide talen qua uitspraak gelijk zijn. Het verschil bestaat alleen in de wijze waarop de twee talen de fonemen noteren. Daarom wordt in het Nederlands joepie gebruikt: Hij wil toch spelen... Joepie! [SW207, p.46]. Het Tsjechische woordje is A přece si chce hrát... Jupí! Tussenwerpsels die spot en ironie uitdrukken als voorbeeld voor deze groep staat in de ANS 6 http://cinema-bizarre.blog.cz/0803/wau-krasna-fotka 20
het woordje pf dat ook ook in mijn corpus voorkomt. Bij de vertaling naar het Tsjechisch behoudt dit woordje volgens mij weer dezelfde vorm. Waugh! Water!.. Pf! Ben alleen geïnteresseerd in petroleum! [SW11, p. 32], het tussenwerpsel is in het Tsjechisch ook Pf! Waugh! Voda!.. Pf! Zajímám se jen o ropu! [SW11, p. 32] Tussenwerpsels die medelijden uitdrukken ach en ocharme zijn voorbeelden van woordjes die volgens de ANS tot deze groep behoren. Daar komt ook het voorbeeld van mijn onderzoeksmateriaal mee overeen: Wat je zegt, ocharme toch. [SW207, p.35]. Het Groot woordenboek van de Nederlandse taal kent alleen de vormen ocharmen en ocharm. De andere mogelijkheid zijn de woorden Och arme! die zowel in het Nederlands Tsjechisch woordenboek als in mijn onderzoeksmateriaal staan: Och arme, het is toch maar een oude stakker he, Suske! [SW11, p. 21]. Voor beide deze vormen kies ik de vertaling chudáček/chudák. De vertaling van de eerste zin is dus Co tomu říkáš? Chudáček. De vertaling van de tweede zin is Chudák, je to už přece jen starý kmet, že Suske! [SW11, p. 21] Voor ach van de tekening hierboven is het niet nodig een ander woord te zoeken: Ach, ja, Wiske! Kom we brengen hem naar zijn bed! [SW11, p.21] blijft ook in het Tsjechisch ach Ach ano, Wiske! Pojď, odneseme ho do postele. Tussenwerpsels die verdriet en zorg uitdrukken voor deze groep vond ik één voorbeeld in de zin Ach, 't mag geen naam hebben maar, ja dat ben ik. [SW207, p. 11] In dit geval vind ik de zorg als een als een vorm van beleefdheid, het tussenwerpsel laat ik ook in het Tsjechisch in dezelfde vorm 21
Ach, to není podstatné, ale ano, jsem to já. [SW207, p. 11] Tussenwerpsels die afkeer en tegenzin uitdrukken binnen deze groep wordt onder andere het woordje boak of boaak gebruikt. In Boak! Die vent stinkt naar de drank! [K48, p. 13] denk ik dat de juiste vertaling is: Ble! Z toho chlápka to táhne! Het is ook mogelijk om fuj te gebruiken, ik denk dat het in het Tsjechisch op deze plaats ook juist is. Als ik dit woordje niet zou willen gebruiken, kan ik ook voor fííha als een mogelijke oplossing bij de vertaling kiezen. [K48, p. 13] In Poeaa!!! Jij stinkt naar de look! [K36, p. 32] vond ik een vertaling Tfuj! voor het tussenwerpsel. De hele zin kan ik dan vertalen met: Tfuj! Jsi cítit česnekem! 22
[K36, p. 32] Ander woordje om tegenzin uit te drukken is bah. Dat noemt ook de ANS als voorbeeld. In Bah, het water is al ijskoud! [SW207, p.29] zou ik ook hetzelfde woordje in het Tsjechisch gebruiken, de vertaling is dus Bah, ta voda už je ledová! [SW207, p.29] In een ander voorbeeld van het gebruik van dit woord is het mogelijk om de vertaling pche te gebruiken: Bah Sidonia! Ze lijkt op een gehaargolfd, rood, blauw en zwart gekalkt graaf en weet niet dat het einde nadert. [SW11, p. 13] Pche Sidonie! Vypadá jako naondulovaný, modro-červeno-černě ovápněný náhrobní kámen a neví, že se blíží její konec. [SW11, p. 13] 23
Brr is een van de woordjes dat in verschillende contexten verscheidene betekenissen draagt. 7 Hier drukt brr afkeur in plaats van koude uit hoe het in een van de voorafgaande stukjes was. Dezelfde situatie is in het Tsjechisch. In Brr... Wat griezelig! Met al die vleermuizen! [K36, p. 20] vertaal ik het tussenwerpsel weer als brr Brr... To nahání hrůzu! Těch netopýrů! O kan onder andere ook afkeur uitdrukken. In mijn voorbeeld versterkt het de afkeur die met nee aangeduid wordt. De figuur op links wil heel veel een meisje het hof maken. Door het gebruik van O door de figuur op rechts wil ze een afkeur aanduiden van de mogelijkheid dat het meisje verloofd is. Als antwoord op vraag Ze is toch niet verloofd of zo? komt O nee! [SW207, p. 35]. In het Tsjechisch wordt deze vertaald met Není přece zasnoubená nebo tak? Ó, néé!8 [SW207, p. 35] Verder hoort het woordje pf bij deze groep met het voorbeeld: Pf! Zonder zout en mayonaise lust ik het toch niet. [SW11, p.52] Bij de vertaling gaat dit tussenwerpsel weer niet van de vorm veranderen: Pf! Stejně je neslané a bez majonézy nejím! Krachttermen ze beelden ook een groep van Noodzakelijk emotionele tussenwerpsels uit en ik kon daarvan talrijke voorbeelden in mijn onderzoeksmateriaal vinden. Ze hebben een weinig gespecialiseerde functie en welke emotie bedoeld wordt, moet uit de context blijken. Uit de voorbeelden van de ANS valt af te leiden dat er veel variatie mogelijk is wat ook blijkt uit de woordjes die ik heb gevonden. Heel vaak komt het tussenwerpsel hemel of hemeltje voor. In Hemel! Is dat gevaarlijk Jakke? [SW11, p. 5] kies ik voor de vertaling Panebože! Je to nebezpečné, Jakke? In het geval van Hemeltje, wat een lawaai! [K36, p. 16] vind ik de vertaling Nebesa! Tady se nedá spát! passend. [K36, p. 16] Een andere krachtterm die vaak voorkomt is allemachtig. Het wordt door een figuur gezegd 7 http://www.dbnl.org/tekst/vooy001nede01/vooy001nede01_0004.htm, p.40 8 O kan nee net zoals ja versterken: O ja! Ik weet het weer! [K48, p.20] 24
als er plotseling een groot schip wordt ontdekt, die hij daarvoor door de grote mist alleen kon horen en daardoor al bang was. Deze krachtterm vertaal ik in dit geval met Panebože! Támhle je.. Uvízla na mělčině.. Vypadá to jako letadlová loď!, Allemachtig! Daar is het... Vastgelopen op een zandbak.. Het lijkt wel een vliegdekschip! [SW11, p. 11]. [SW11, p. 11] Volgende krachtterm jakkes in Jakkes! De radar signaleert onraad! [SW11, p.22] vertaal ik als Br! Radar ukazuje na nebezpečí! wat ook met de vertaling van dit woordje in het Nederlands Tsjechisch woordenboek mee overeenkomt. Voor de volgende krachtterm Verduiveld, ik moet erbij zijn, je kunt nooit weten... Vrouwen zijn onberekenbaar! [SW207, p. 56] is Hergot, musím u toho být, člověk nikdy neví... Ženské jsou nevypočitatelné! een mogelijke vertaling. [SW207, p. 56] Een bijzonder geval is het woordje miljaar dat ik drie keer in mijn onderzoeksmateriaal kon vinden. Dit woordje kent noch het Groot woordenboek van de Nederlandse taal noch het Woordenboek der Nederlandsche taal niet. In mijn materiaal wordt het als tussenwerpsel gebruikt, om precies te zijn moet ik toevoegen dat het volgens mij als een krachtterm gebruikt wordt. Daarom besloot ik dit woordje tot deze groep rangschikken en het in het volgende voorbeeld: Miljaar! Mijn voet zit nog tussen de deur, juffrau! [SW207, p. 11] als Prokrista! Mám nohu ještě ve dveřích, slečno! vertalen. Voor deze vertaling koos ik na de bestudering van de situatie waar het gebruikt word, ik heb 25
het dus met de hulp van de context gevonden. [SW207, p. 11] Bastaardvloeken heel vaak komen ook bastaardvloeken voor in de stripboeken die ik raadpleeg. In de situatie wanneer het niet gewenst was dat iemand komt, wordt volgende gebruikt: Verdorie! Dat is mijn vader met onze buurvrouw! [K36, p. 37] dat vertaal ik met K čertu! To je můj táta s naší sousedkou! Een mogelijke variante van dit tussenwerpsel is Potverdorie, het wordt hier steil! [SW207, p. 26] dit tussenwerpsel is in het Nederlands volgens het Groot woordenboek van de Nederlandse taal een verbastering van godverdomme. Ik vertaal het met Krucinál, ten kopec je moc strmý! [SW207, p. 26] Verzachtende verbastering van verdomd is volgens het net genoemde woordenboek het tussenwerpsel verdraaid. In Verdraaid! Hij volgt me!!! [K48, p. 32] vertaal ik het tussenwerpsel met het Tsjechische Zatraceně! Pronásleduje mě!!! 26
[K48, p. 32] Voor de interjectie in het voorbeeld Goeide genade een beer![sw207, p.38], waar de figuur onverwacht een gevaarlijke beer ontmoet, vond ik de vertaling Bože můj! Medvěd! passend. Verwensingen met deze term worden volgens de ANS louter emotionele uitroepen bedoeld. Ik kon één voorbeeld vinden in de zin: Verrek! Waar is hij nu? [K48, p. 21] waar hij wordt achtervolgd. Het tussenwerpsel is dan volgens mij met Krucinál! mogelijk te vertalen Krucinál! Kam zmizel?. [K48, p. 21] Met de hulp van de categorieën volgens de ANS kon ik niet alle tussenwerpsels tot groepen rangschikken die ik in het onderzoeksmateriaal heb gevonden. Daarom voeg ik nog een categorie van tussenwerpsels die het nadenken uitdrukken, een categorie van tussenwerpsels die angst uitdrukken en een categorie van tussenwerpsels die bewondering uitdrukken toe. Tussenwerpsels die het nadenken uitdrukken tot deze groep horen volgens mij de tussenwerpsels die ik in mijn corpus kon vinden namelijk: hm of een versterking daarvan hmmm. In het volgende voorbeeld Hm, grote sporen.. Zeker iemand die op grote voet leeft..[sw11, p. 53] gebruik ik bij de vertaling naar het Tsjechisch hetzelfde woord dat in het Nederlands voorkomt Hm, velké stopy.. Určitě někdo kdo žije na vysoké noze! 27
[SW11, p. 53] Verder wil ik tot deze groep het woordje heu rangschikken. Dit woord kent noch het Groot woordenboek van de Nederlandse taal noch het Etymologisch woordenboek. Toch wordt dit woordje in mijn onderzoeksmateriaal heel vaak gebruikt in de situaties wanneer een figuur nadenkt wat gaat ze antwoorden. Ik vermoed dat het dus een woordje is dat pauzen invult wanneer niet gesproken wordt maar een andere figuur wacht op wederwoord. In het voorbeeld Heu... Kiekeboe.. Nooit van gehoord... [K48, p. 29] ga ik dus dit woordje als ehm vertalen Ehm.. Kiekeboe.. O tom jsem nikdy neslyšela. [K48, p. 29] Ik moet nog opmerken dat dit woordje wel te vinden is in het Woordenboek der Nederlandsche taal waar het als tussenwerpsel staat dat foei! of wel! betekent of een klanknabootsing van een kindergeluid is. Deze uitleg komt helemaal niet met de voorbeelden overeen die ik in mijn onderzoeksmateriaal kon vinden. Tussenwerpsels die angst uitdrukken leden van deze groep zijn ooh! en aaah! Het eerste tussenwerpsel Ooh!! [SW207, p. 7] roept de figuur als ze op ski's oncontroleerbaar de heuvel afstroomt, hier vind ik de vertaling Óóóóó! passend. 28
[SW207, p. 7] Aaah! [SW207, p. 38] roept de figuur wanneer voor haar plotseling een grote woedende beer opduikt. Whoea! [SW207, p. 23] roept ze dan als ze voor die beer wegloopt. Naar het Tsjechisch vertaal ik in beide gevallen zulke schreeuw met Áááá! [SW207, p. 23] [SW207, p. 38] Tussenwerpsels die bewondering uitdrukken - in deze gevallen wordt het tussenwerpsel o heel veel gebruikt. Het gaat om een tussenwerpsel dat volgens C. G. N. de Vooys 9 heel natuurlijk wordt gebruikt omdat de lippen van de spreker bij verrassing of verwondering vanzelfsprekend naar de vorm van de klank o komen, en het ligt dan voor de hand de klank o uit te spreken. Dat alles kan volgens mij ook het feit bewijzen dat hetzelfde woordje in het Tsjechisch bij bewondering wordt gebruikt O, Jerommeke wat ben je sterk. Bij zo'n man zou ik me altijd veilig voelen! [SW207, p.50] Ó Jerome, jak jsi silný. S takovým mužem jako jsi ty, bych se vždycky cítila bezpečně! tegenover Ó, jak jsi krásná.10 9 http://www.dbnl.org/tekst/vooy001nede01/vooy001nede01_0004.htm 10 http://vikend.ihned.cz/c4-10054240-14395260-v00000_d-o-jak-jsi-krasna-pritelkyne-ma 29
[SW207, p.50] Naast o komt in de stripboeken waarmee ik werk ook de variante och voor. 4.2 Niet-noodzakelijk emotionele tussenwerpsels in de stripboeken Mededelingen tot deze groep behoren onder andere ook tussenwerpsels die op een uiting van de spreker reageren. Ze kunnen volgens de ANS twijfel uitdrukken met het gebruik van tja. De zin Tja, tegen die kerel is niets te beginnen! [SW11, p. 23] vertaal ik met Inu, s tím chlapíkem si není radno začínat! [SW11, p. 23] De tussenwerpsels die dienen om een afspraak te bevestigen vormen een andere groep binnen Mededelingen. Als voorbeelden kon ik in mijn corpus O.K. en okee vinden. Ik denk dat een passende vertaling van Okee, zal met gelijke wapens vechten! [SW207, p. 53] is: Oukej, budume bojovat se stejnými zbraněmi! Bevelen, aanmaningen en aansporingen - de grootste groep in deze categorie vormen volgens de ANS de tussenwerpsels die gebruikt worden om de aandacht te verkrijgen. Dat vermoed ik omdat ik deze woordjes het vaakst in mijn onderzoeksmateriaal gevonden heb. Verder bespreek ik dus de tussenwerpsels die gebruikt woorden om een aandacht te verkrijgen, hoewel ik denk dat ze tot deze groep niet behoren en zouden beter een aparte groep moeten vormen. Bij de meest gebruikelijke hoort Hela! De vertaling daarvan zocht ik in de zin Hela! Wat doe je daar! [K48, p. 31]. Ik koos hier voor het Tsjechische Hej! Co to tam děláš! 30
[K48, p. 31] Opvallend is dat de ANS als voorbeeld alleen de vorm héla geeft, terwijl alle voorbeelden die ik heb gevonden hela zijn en ook het Groot woordenboek van de Nederlandse taal alleen deze vorm van het woord kent. Een andere mogelijkheid om de aandacht van andere mensen te trekken is om hola te gebruiken. Dit komt in mijn onderzoeksmateriaal ook heel vaak voor. De mogelijke vertaling daarvan is hej of hola net zoals in de zin Hola.. Momentje, hé baasje. [SW207, p. 37] waar beide vertalingen volgens mij mogelijk zijn al denk ik dat hej in het Tsjechisch gebruikelijker is Hej... Moment šéfe. [SW207, p. 37] Met het gebruik van joehoe is het ook mogelijk de aandacht van een luisteraar te lokken. Uit mijn voorbeelden blijkt dat dit woord voorkomt als de spreker de aandacht van iemand wil krijgen die hem helemaal niet ziet. De zin Joehoe! Hier ben ik! [K36, p. 35] vertaal ik met: Hej, hola! Tady jsem! 31
[K36, p. 35] Ook he en hé worden op dezelfde manier als joehoe gebruikt. He, meneer! [K48, p. 10] vertaal ik met Haló! Pane! In het geval van Hé! Zoek jij hout voor een vuur, Suske en... [SW207, p. 28] kies ik liever voor de vertaling Hej! Najdi dřevo na oheň, Suske a... [SW207, p. 28] Versterkingen van dit tussenwerpsel zijn hei!! en hee! In het Tsjechisch kies ik in het geval van Hei! [SW207, p. 7] voor de vertaling Hééj! [SW207, p. 7] 32
Het volgende voorbeeld is Tjonge, tjonge! Gisteren zaten we midden in een mistbank op zee en wat zie ik? [SW11, p. 3]. Deze zin vertaal ik met Člověče! Včera jsme stáli v mlze na moři a co to nevidím! De herhaling van het tussenwerpsel zou volgens mij in het Tsjechisch niet tot deze situatie passen. [SW11, p. 3] Ziezo is een ander tussenwerpsel om de aandacht van de luisteraar te krijgen. Het kan met Tak a je to! Ty jsou pryč! Zatímco budou hrát stopovanou, můžeme jít na kliniku! in de volgende zin vertaald worden: Ziezo! Die zijn weg! Terwijl ze padvindertje spelen, gaan we naar de kliniek! [K36, p. 36]. [K36, p. 36] Met het gebruik van het tussenwerpsel Whouaa! [SW207, p. 31] wil het personage de aandacht van de andere figuren krijgen omdat hij besefte dat hij levend boven het vuur gehangen wordt. Daarom denk ik dat dit tussenwerpsel in zijn betekenis ook pijn en verrassing draagt. De pijn is vooral aangeduid met de laatste letters -aa. Naar het Tsjechisch vertaal ik dit tussenwerpsel met Hůůááá! Op dit voorbeeld is volgens mij te zien hoe belangrijk de context is bij het zoeken van de betekenis van sommige tussenwerpsels. 33
[SW207, p. 32] [SW207, p. 31] Het woordje Alarm! De vlessetende planten vallen in massa aan! [SW11, p. 42] is volgens het Groot woordenboek van de Nederlandse taal ook een tussenwerpsel. Dit wil de aandacht van andere figuren krijgen om te zeggen dat hier een zekere gevaar is. Naar het Tsjechisch vertaal ik deze met: Poplach! Masožravé kytky hromadně útočí! De interjectie hoor komt volgens de ANS altijd aan het eind van de zin voor en eventueel kan nog een uitloop daarop volgen. Dit tussenwerpsel heeft een zekere versterkende waarde. Zo is het ook in mijn onderzoeksmateriaal. De mogelijke vertaling van het voorbeeld Toch wel, hoor! [SW11, p. 18] is No ano, přece! Het is ook mogelijk dit woordje in de vertaling weg te laten omdat het in het Tsjechisch volgens mij niet zo vaak wordt gebruikt. Een andere groep die binnen de categorie Bevelen, aanmaningen en aansporingen voorkomt is een groep van tussenwerpsels die bevel te stoppen genoemd wordt. Een lid van deze groep is het tussenwerpsel halt. Voor het voorbeeld Halt! Heb voorstel! [SW207, p. 52] past volgens mij de vertaling: Stop! Mám návrh! Bevel te stoppen kon de figuur ook met het gebruik van ho geven in: Ho nee, he! Twee duizend jaar weduwen maken! Maar hier niet hoor![sw11, p. 32]. Ik vertaal deze zin met: Houhouhou! Dva tisíce let jste z nás dělali vdovy! Ale tady ne! [SW11, p. 32] Tot de andere groep binnen deze categorie horen tussenwerpsels die algemene aansporingen geven. Het enige voorbeeld dat ik in mijn onderzoeksmateriaal vond, is het tussenwerpsel toe. Dit woordje in Toe, hoe heet dat nu weer... [SW11, p. 11] ga ik met no tak vertalen No tak, jak se tomu 34