Apollo House Rijksmonument Apollolaan 15, Amsterdam Project: Renovatie Apollo House t.b.v. Allen & Overy LLP Type gebouw: Kantoorgebouw Apollo House van Dirk Roosenburg uit 1938 (Rijksmonument, voormalige Rijks Verzekerings Bank). Oppervlakte: 17.800m2 bvo, 14.400m2 vvo Hoogwaardige renovatie in Rijksmonument Bijzonderheden: Dit markante jonge monument in Oud-Zuid, is zeer hoogwaardig en verfijnd gerenoveerd waarbij de oorspronkelijke monumentale waarden zoals het staalskelet, de stalen ramen en de structuur van het gebouw zijn behouden, terwijl er tevens een tijdloos en bijzondere kantooromgeving is gemaakt. Het gebouw heeft na deze renovatie een Energielabel A gekregen. All images Arjan Bronkhorst Photography - All rights reserved. Fokkema & Partners Architecten BV T +31 15 215 8281 ir. Laura Atsma Phoenixstraat 49 B info@fokkema-partners.nl ir. Diederik Fokkema 2611 AL Delft www.fokkema-partners.nl ir. Marieke van Schaaijk
Voor het advocaten kantoor Allen & Overy heeft Fokkema & Partners Architecten in de periode van december 2009 t/m maart 2011 een complete renovatie en nieuw interieurontwerp voor hun monumentale kantoorpand, het Apollo House te Amsterdam, uitgevoerd. De renovatie besloeg vrijwel het gehele pand van entree, restaurant, vergadercentrum en de 450 werkplekken voor Allen & Overy van Voorontwerp, Definitief Ontwerp, Bestek & Bouwvoorbereiding tot en met de Uitvoering. Naast Fokkema & Partners als architect werd er een team samengesteld bestaande uit adviseurs op de gebieden van klimaat, bouwfysica, verlichting, elektrotechniek, ICT, akoestiek, duurzaamheid en constructie. De bouwdirectie werd gevormd door een projectmanagement bureau. Inleiding Allen & Overy LLP (Advocaten) selecteerde Fokkema & Partners Architecten voor de complete renovatie en herhuisvesting in het Apollo House te Amsterdam. Het Apollo House, totaal 17.800 m2 bvo, Rijksmonument (monumentennummer 527828), is in 1938 ontworpen door Dirk Roosenburg in opdracht van de Rijks Verzekeringsbank. De opgave was de revitalisatie van een naar binnen gekeerd en wat zwaar gematerialiseerd monument met een gedateerde functionaliteit naar een kwalitatief hoogwaardige, eigentijdse en effectieve kantoorhuisvesting waarin geconcentreerd werken, ontmoeten en kennis delen centraal staan. Alles met het doel om de monumentale waarden van het gebouw te behouden en bij voorkeur versterken Om dit te bereiken hebben we integraal concept ontwikkeld om, in de geest van Roosenburg, de ruimtelijke kwaliteiten van het Rijksmonument terug te brengen, een technisch innovatieve installatie te integreren en het aansluiten op het functionele programma van eisen van de opdrachtgever. De oorspronkelijke verdiepingshoogte, oude elementen als ronde gevelramen in het trappenhuis zijn in het ontwerp teruggebracht. Tevens is de sterke balk- en kolommenstructuur weer zichtbaar gemaakt. Verder is een toevoeging aan het gebouw gemaakt in de vorm van een serre aan het restaurant, die uitkomt in de binnentuin. In de achterbouw zijn binnen de structuur van het originele staalskelet nieuwe trappen en vides gemaakt die zo geplaatst dat er zichtlijnen en logische looproutes over meerdere verdiepingen zijn ontstaan. Zo wordt informeel contact tussen de werknemers bevorderd en zijn de afdelingen flexibel over meerdere vloeren te plaatsen. Energietechnisch is het gebouw van een G naar A-label gebracht. Nieuwe steektrappen in achterbouw met de constructieve strikjes
Integratie van de monumentale, technische en constructieve aspecten in het gebouw In het ontwerp voor de renovatie was het uitgangspunt om de plafondhoogte zowel in de kamers als in de gangzone zoveel mogelijk terug te brengen naar de maximale hoogte om lichte kantoorruimten te maken en de technische installatie uit het zicht op te lossen en de oorspronkelijke waarde van het monument te herstellen. Bij het maken van de doorbraken voor vides met de verbindingstrappen tussen de verdiepingen werd de oorspronkelijke monumentale hoofd draagstructuur van staal, gecombineerd met een stevig betonnen basement, zichtbaar gemaakt door middel van de zgn. strikjes. De oorspronkelijke knooppunten of strikjes zijn onderdeel geworden van het ontwerp van de vides en laten de structuur van het pand helder zien. Tevens is in het ontwerp de sterke balk- en kolommenstructuur van het monument zichtbaar gemaakt. In het ontwerp zijn de noodzakelijke vluchttrappen geen obstakel meer maar ruimtelijke elementen die de diverse etages visueel met elkaar verbinden. Daarnaast zijn de spiltrappen uit de achterbouw verwijderd en vervangen door comfortabele steektrappen, zodanig geplaatst dat men vanaf sommige punten tot wel 4 etages kan zien. Deze ingreep in het gebouw zorgt voor een verbinding en voor een zichtbare relatie tussen verdiepingen. Door het nieuwe indelingsconcept van de plattegrond zijn ten opzichte van de bestaande situatie niet alleen extra kamers toegevoegd, ook zijn er een aantal doorbraken gemaakt in de gesloten gangen met doorzichten naar buiten. De gangen die in basis alleen als verkeersruimten werden gebruikt zijn in het ontwerp benut voor informeel overleg met loungeplekken en zitjes, pantry en facilitaire voorzieningen en als toevoeging de verticale verbinding en doorzichten over de verdiepingen. Op basis van de huidige techniek en hun wens om met het gebouw, een rijksmonument, een gebouwlabel A of B te halen is Allen & Overy het traject ingegaan. Het programma van eisen voorzag in een gebouw voornamelijk 1 of 2 persoonskamers, ook aan de zuidgevel. Het ontwerpuitgangspunt was een zo hoog mogelijk plafond en een strakke borstwering. Beiden bleken haalbaar te zijn door de toepassing van klimaatplafonds en klimaatgevel. Het Apollo House is hiermee weer een kantoor van deze tijd met een warme, maar vooral ook functionele uitstraling, die goed aansluit op de identiteit van Allen & Overy, met behoud en verbetering van de monumentaliteit. In de materiaalexpressie is terug gegaan naar veel staal en glas, in combinatie met eenvoudige witte stucwerk wanden. Nieuwe steektrappen achterbouw 2e etage achterbouw met strikjes
Plafondhoogte hersteld in kantoren Oorspronkelijke doorsnede van Roosenburg met voorloper van het klimaatplafond Doorsnede voorbouw voor de renovatie Doorsnede voorbouw na de renovatie De plafonds in de kamers waren bij de verbouwing in 1991 ten behoeve van nieuwe installaties verlaagd van 4,5 meter naar 2,9 meter. Omdat de ramen wel tot 4,5 meter gaan ontstond een behoorlijk koof voor de hoge ramen. Tijdens de renovatie is een klimaatplafond aangebracht op een hoogte van 4 meter. De gevel is aan de binnenzijde eveneens geactiveerd, door middel van warm en koud water leidingen opgenomen in het stucwerk die kunnen verwarmen en koelen. Bijkomend voordeel is dat er in de kamers geen radiatoren of convectoren meer nodig zijn. De klimaatgevel en plafonds worden grotendeels gevoed met warmte en koude uit de nieuwe WKO bronnen die er rond het gebouw op ca. 200 meter diepte zijn gemaakt. Kantoorkamer in 1939 Kantoorkamer in 2009 Kantoorkamer na de renovatie
Trappenhuis voorbouw In de renovatie van 1991 was er een vluchttrap in de voorbouw toegevoegd vanwege de brandveiligheid. Indertijd was het een enorme klus geweest om deze trap te maken, zowel constructief in het staal skelet als hoe deze moest aansluiten op de buitenruimte. Deze trap voldeed indertijd aan de gestelde eisen, maar Allen & Overy vond de trap, omhuld met donker brandwerend glas, inmiddels een obstakel en qua uitstraling gedateerd. Fokkema & Partners heeft de trap gestript tot op het casco, dwz de boom en de treden, en is vanaf dat punt de trap weer gaan opbouwen. Om het vluchttrappenhuis ook de functie te geven in de interne routing, de communicatie tussen de verschillende vloeren en de zichtlijnen te verbeteren is de brandwerende schil scheiding verlegd en volledig transparant gemaakt. De trap is daardoor een zelfstandig element in een ca. 18 meter hoge ruimte geworden. breakout bar/lounge closing congres boardroom Om deze zelfstandige vorm van de trap nog sterker te maken heeft Fokkema & Partners de trap een nieuwe gesloten balustrade gegeven die meegaat in de kromming van de ovalen spiltrap. De balustrade is geheel in stucwerk uitgevoerd en aan de bovenzijde afgewerkt met een dubbel gekromde stalen leuning. Om de grote congresruimte op laag 8 te kunnen realiseren is de oude spiltrap 1e etage ingekort. Daarnaast is er tussen laag 7 en 8 een nieuwe steektrap toegevoegd om de relatie en zichtlijnen tussen de 2 etages van het vergadercentrum te versterken. Vluchttrappenhuis voor renovatie Vluchttrappenhuis na renovatie Vluchttrap voorbouw voor renovatie Vluchttrap voorbouw na renovatie Vluchttrap voorbouw na renovatie
Vergadercentrum Naast het kantoorprogramma was er de wens voor een vergadercentrum in het gebouw dat geheel onafhankelijk van de kantoorvloeren kan functioneren. Dit hebben we bereikt door het vergadercentrum boven in het gebouw te leggen. Bijkomend voordeel hiervan was dat het vergadercentrum daardoor de beschikking kreeg over veel verschillende soorten ruimtes, zowel in afmeting als in hoogte. Daarnaast is het vergadercentrum voorzien van aanvullende functies zoals een receptieruimte, een lounge, een bar, een keuken, een regieruimte en touch down werkplekken voor bezoekers en voor secretaresses om de vergadering te ondersteunen. In de afwerking van het vergadercentrum is gezocht naar ingetogenheid, maar wel een zeer hoogwaardige afwerking. Zo is er in alle ruimtes een waterlijn op 3,15m, die dan wel een schilderijlijst kan herbergen, dan wel de bovenkant van een nis of de onderkant van een koof is. Deze lijn takt tevens op de horizontale belijning van de raamkozijnen in de gevel. Tevens is in alle ruimtes een lambrisering aangebracht tot een hoogte van 1,00 meter. Deze heeft een relatie met de hoogte van de vensterbank. Deze lambrisering gaat in detaillering naadloos over in de buffetten van de vergaderzalen, waarin ook koelkasten en de audio visuele voorzieningen zijn opgenomen. Waar op de overige etages veel met door en door gekleurd zwart MDF wordt gewerkt, een materiaal dat bijna natuursteen lijkt, wordt er in het vergadercentrum met kerngerookt eiken gewerkt. Een materiaal dat de associatie met ebbenhout op roept. Dit eiken komt voor in de vloerafwerking, maar ook als bladafwerking in de nissen van de vergaderzalen. De stalen deuren die door het hele pand zijn toegepast zijn een knipoog naar de oorspronkelijke stalen deuren van Roosenburg Plattegrond Voorbouw laag 7 Vergaderzalen 7e etage voorbouw met lambrisering en ingebouwde buffetten
Vergadercentrum Plattegrond vergadercentrum 8e etage Vergaderzaal 8e etage voorbouw Zitje vergadercentrum 7e etage Gangzone 8e etage achterbouw Boardroom 7e etage Trap van 7e naar 8e etage
Middenhal Tijdens de renovatie van 1991 hadden de middenhallen van het Apollo House een ingrijpende verandering doorgemaakt. Alle doorgangen, zowel naar de etages als naar de liften hadden zware natuurstenen kaders gekregen. Centraal in de hallen waren ovalen vides gemaakt en de vensters naar de tussenverdiepingen waren dicht gezet. Tijdens de renovatie zijn de vensters naar de tussenverdiepingen weer geopend, waardoor de entresol weer visueel contact heeft gekregen met de middenhal en het hoofdtrappenhuis. De ronde ramen die in de gevelrenovatie van 1967 waren verdwenen, zijn weer terug gebracht in de zuidgevel. Een grote verrassing was de aanwezigheid van de ronde ramen boven de liftdeuren, achter alle voorzetwanden en natuursteen afwerking. Het lag al in de bedoeling om deze ramen terug te brengen, maar dat het zo eenvoudig zou zijn had niemand gedacht. Lopend van de hoofdtrap kan men door het raam boven de liftdeuren het Rijksmuseum zien liggen. Middenhal en hoofdtrap 1938 Middenhal en hoofdtrap 1991-2010 Liften in middenhal Middenhal en hoofdtrap 2012
Restauratieve voorzieningen In het Apollo House zijn verschillende restauratieve voorzieningen gemaakt. De externe bar op laag 8 heeft een hoog afwerkingniveau met de kerngerookt eiken vloer, de gietsteen lambrisering en de stucwerk golfjeswand. De belijning in de kunststeen fronten van de pantry s van laag 3 t/m 7 sluiten met hun vormgeving aan op de lambrisering en paneel verdelingen van de kantooretages. Deze pantry s bevinden zich in het centrale gedeelte van het gebouw, daar waar Roosenburg over een strook van ca. 6 meter een tussenverdieping heeft gemaakt. Het restaurant voor de medewerkers is geplaatst in het souterrain, waar in de tijd van Roosenburg de service etage was met de stook ruimtes en een doorgang ten behoeve van de bevoorrading. Tussen het ring gebouw en de hoogbouw bevind zich de binnentuin. Aan de noordzijde van deze binnentuin is een serre toegevoegd. Deze serre is een toevoeging in ruimte voor het restaurant, maar tevens ook de mogelijkheid voor de medewerkers om op eenvoudige wijze in de binnentuin te komen. Iets dat voorheen moeilijk was. De tegelvloer afwerking van het restaurant is een verwijzing naar de oorspronkelijke tegelvloer van het souterrain. Vanwege de zware balken structuur in het plafond van het restaurant was niet niet mogelijk om de luchtbehandeling in het plafond op te nemen. De luchtkanalen lopen onder de souterrain vloer en komen via de gevel penanten omhoog. De interne bar is alleen voor medewerkers van Allen & Overy en heeft een informeler karakter dan de overige voorzieningen in het gebouw. De kersenhouten wand is een herinnering aan het oude interieur. Deze wand is nl. geheel samengesteld uit verzaagde delen van de gefineerde deuren die bij de sloop van het oude interieur vrij kwamen. De oude messing deurkrukken zijn op een aantal plekken op de wand aangebracht, als kapstok voor de tassen van de dames of de jasjes van de heren. Restaurant in Souterrain, met op de achtergrond doorkijk in nieuwe serre K Dit is een knipoog naar wat in de jaren 90 belangrijk was voor het interieur, met deze renovatie de kracht van Roosenburg willen ondersteunen naar een zeer hoogwaardige renovatie in een Rijksmonument Interne bar met wand gemaakt van deuren uit het oude interieur
Overzichtelijkheid en bewegwijzering De opdrachtgever wilde de overzichtelijkheid in het pand terugbrengen. Om dit te bereiken hebben we in het ontwerp ervoor gezorgd dat de oude symmetrische structuur van het gebouw weer zichtbaar is en daarmee dat vanuit ieder punt in het gebouw men contact heeft met buiten. Deze ruimtelijke beleving met veel daglicht en doorzichten zorgt voor een betere oriëntatie binnen het gebouw. Hiermee zijn de zichtlijnen verlengd en kan men niet alleen de weg maar ook elkaar makkelijker vinden en tegen komen in de gezamenlijke ontmoetingsplekken en overlegruimten. Het hoofdtrappenhuis heeft een belangrijke transformatie gekregen van een donkere ruimte naar een lichte en ruime toegang en verbinding tussen de verdiepingen. In de gevel zijn ronde ramen uit het oorspronkelijke ontwerp teruggebracht om deze route door het gebouw meer daglicht en uitzicht te geven. Het ontwerp van de bewegwijzering is mee ontwikkeld in de vormgeving van het gebouw en zorgt voor een heldere en overzichtelijke aanduiding van de route en ruimten. Middenhal op de etages met herstelde doorzichten naar tussenverdieping Entreehal Apollo House Fokkema & Partners Architecten BV T +31 15 215 8281 ir. Laura Atsma Phoenixstraat 49 B info@fokkema-partners.nl ir. Diederik Fokkema 2611 AL Delft www.fokkema-partners.nl ir. Marieke van Schaaijk