Algemeen Secretariaat Secrétariat Général Generalsekretariat Secretariat General Secretaría General Het Handvest van de Grondrechten Een historische stap naar een socialer Europa! Het jaar 2007 was een druk jaar voor Europa. Nog herstellende van het grondwettelijke drama in 2005 en de nasleep in 2006, zijn de Europeanen stilaan weer begonnen een beetje vooruit te kijken en trachten zij opnieuw enig perspectief te verwerven. De Europese burgers, of zij nu pro-europees zijn of eurosceptisch, worden vaak door hun nationale politici eraan herinnerd dat vandaag de dag Europa of Brussel verantwoordelijk is voor meer dan 80% van de regels die betrekking hebben op hun dagelijkse leven. Of je nu groenten koopt, vlees of speelgoed, een kleurtje gaat halen in het zonnebankcentrum, een plons gaat nemen in je plaatselijke openbaar zwembad of een glas gaat drinken in een drankgelegenheid of restaurant bij jou in de buurt, de Europese wetgeving is alomtegenwoordig! Deze wetgeving is er niet alleen om beperkingen op te leggen aan het dagelijkse gedrag van de Europese burgers of om de mensen te overstelpen met (ogenschijnlijk overbodige) regels, er is nog een andere, uiterst belangrijke kant aan de medaille. Terwijl de EU-wetten voorschrijven hoe bepaald speelgoed geproduceerd moet worden en welk etiket geplakt moet worden op welke soort ham en welke soort banaan, schrijven zij eveneens voor hoe Europese burgers, tot wie ook de Europese werknemers behoren, beschermd kunnen worden en hoe zij ten volle gebruik kunnen maken van de rechten die zij als Europese burgers hebben. De Europese integratie is tot nu toe een moeilijk en langzaam doch ook zeer vruchtbaar proces gebleken dat, het is reeds meerdere keren herhaald, ten minste een van zijn belangrijkste doelstellingen gerealiseerd heeft : het scheppen van een ruimte van vrede en welvaart in Europa. Toch dienen wij bij dit proces van de Europese integratie ook een kritische noot te plaatsen. Het is duidelijk dat dit proces vooral een proces van de economische integratie is geweest. De interne markt floreert en de euro staat sterk. Zodra het debat echter rond de sociopolitieke thema s draait, stellen wij vast dat een gemeenschappelijke basis moeilijk te vinden blijkt en de diversiteit die Europa zo uniek maakt, steeds duidelijker wordt. Het Verdrag van Rome echter wees reeds op de politieke ambities van Europa. De doelstellingen van dit Verdrag worden weliswaar in economische termen uitgedrukt ( de instelling van een gemeenschappelijke markt ), in de preambule echter wordt ook erop gewezen dat er een politieke bedoeling ligt achter deze doelstellingen. Met de ondertekening van het Verdrag van Maastricht (dat in 1993 in werking trad) werden de bevoegdheden op het gebied van het sociale beleid, het milieu en de sociale cohesie uitgebreid 1. Maar het is gewoonweg niet mogelijk om de politiek van de interne markt en de sociale politiek gescheiden te houden. Het zijn twee kanten van eenzelfde medaille en dit kwam duidelijk tot uiting in de discussie over de Richtlijn 2006/123/EG of de Dienstenrichtlijn. Hier kwamen Europese wetgeving, politiek van de interne markt en sociale thema s bijeen en ontstond er een verhit debat onder een groot aantal Europese stakeholders uit verschillende achtergronden, van bouwondernemingen tot vakbonden tot NGO s. Er zijn nog talloze andere Europese internemarktontwikkelingen die tegelijkertijd de kern zelf van de socialezekerheidssystemen van de Lidstaten beïnvloeden (denk bijvoorbeeld aan de vrijwaring van eerlijke arbeidsvoorwaarden bij de liberalisering van de postmarkten of de overdraagbaarheid van pensioenrechten). De Europese sociale partners, onder wie Eurofedop, blijven zich inspannen voor een sociaal sterker Europa, een Europa dat meer is dan enkel een gemeenschappelijke munt en een interne markt waar handel en winst overheersen. 1 Cini, M. (2003) European Union politics (Oxford University Press: Oxford). Europese Federatie van het Overheidspersoneel Fédération Européenne du Personnel des Services Publics Europäische Föderation der Öffentlich Bediensteten European Federation of Employees in Public Services Federación Europea del Personal de los Servicios Públicos Montoyerstraat 39, B-1000 Brussel, België Rue Montoyer 39, B-1000 Bruxelles, Belgique tel. + 32 (0)2 230 38 65 fax + 32 (0)2 231 14 72 info@infedop-eurofedop.com www.eurofedop.org
Het Handvest van de Grondrechten December 2007 2 Laten wij nu, in het licht van het voorafgaande, een blik werpen op datgene wat vorige week in Lissabon en Straatsburg plaatsvond. De Europese leiders hebben er een belangrijke stap gezet in de richting van een Unie die meer aandacht geeft aan het sociale. Een stap waar Eurofedop volledig achter staat. Op de vooravond van de ondertekening van het nieuw hervormde verdrag van Lissabon werd het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie ondertekend en plechtig afgekondigd door de Voorzitters van de Commissie, het Europees Parlement en de Raad in Straatsburg. Door de ondertekening van het Verdrag van Lissabon een dag later werd het Handvest een juridisch bindend EU-document dat geldt voor alle EU- Lidstaten wanneer zij het recht van de EU ten uitvoer brengen. Alle lidstaten behalve Polen en het VK. Na lange besprekingen en periodes van reflectie in de afgelopen paar maanden besloten beide landen niet akkoord te gaan met de verwijzing naar het juridisch bindende karakter van het Handvest. Zij ondertekenden het document maar verkregen opt-outs op de verwijzing naar het Handvest van de Grondrechten, wat betekent dat dit document voor deze twee Lidstaten niet juridisch bindend is. De opt-out voor het VK komt helemaal niet over als een verrassing, want dit is het mechanisme dat dit land traditioneel pleegt toe te passen in zijn roep om een speciale behandeling. Zowel het VK als Polen (eveneens berucht om zijn eurosceptische houding) toonden zich bezorgd dat het Europees Hof van Justitie (EHJ) dit document zou kunnen gebruiken om bepaalde rechten aan hun landen op te leggen. En inderdaad, dit zou het geval kunnen zijn, maar waarom zou dat zo slecht zijn? Als we de dramatische toestand van vakbondsrechten in de justitiesector in het VK bekijken, zou het zelfs wenselijk zijn dat er Europese instrumenten en procedures bestaan waarmee de Britse overheid op de vingers kan worden getikt. Iedere Lidstaat koestert natuurlijk zijn eigen onafhankelijkheid en soevereiniteit. Het Handvest geeft de EU nochtans helemaal geen nieuwe bevoegdheden, wat trouwens in de tekst zelf wordt vermeld. In de preambule wordt het respect voor het subsidiariteitsbeginsel benadrukt. De wens om over een opt-out te kunnen beschikken vindt zijn oorsprong in de vrees voor meer en meer EU-invloed, bijvoorbeeld op het vlak van werknemersrechten, arbeidszaken en het sociale beleid. Nogmaals, waarom zou dat zo slecht zijn? De kern van de sociale welvaartsstaat, de zeer unieke socialezekerheidssystemen die kenmerkend zijn voor de verschillende landen, blijven volledig in handen van de Lidstaten. Wat er ook van zij, het Handvest zal een belangrijke bron zijn voor het EHJ, want het weerspiegelt de principes waarop de EU is gebouwd, zoals aangegeven in artikel 6 van het Verdrag 1. In het nieuwe Verdrag van Lissabon zal artikel 6 (1) als volgt worden gewijzigd : De Unie erkent de rechten, vrijheden en beginselen die zijn vastgesteld in het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie van 7 december 2000, als aangepast op 12 december 2007 te Straatsburg, dat dezelfde rechtskracht als de Verdragen heeft. De bepalingen van het Handvest houden geenszins een verruiming in van de bevoegdheden van de Unie zoals bepaald bij de Verdragen. De rechten, vrijheden en beginselen van het Handvest worden uitgelegd overeenkomstig de algemene bepalingen van titel VII van het Handvest betreffende de uitlegging en toepassíng ervan, waarbij de in het Handvest bedoelde toelichtingen, waarin de bronnen van deze bepalingen vermeld zijn, terdege in acht 1 Art. 6 (VEU) 1. De Unie is gegrondvest op de beginselen van vrijheid, democratie, eerbiediging van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, en van de rechtsstaat, welke beginselen de lidstaten gemeen hebben. 2. De Unie eerbiedigt de grondrechten, zoals die worden gewaarborgd door het op 4 november 1950 te Rome ondertekende Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden en zoals zij uit de gemeenschappelijke constitutionele tradities van de lidstaten voortvloeien, als algemene beginselen van het Gemeenschapsrecht. 3. De Unie eerbiedigt de nationale identiteit van haar lidstaten. 4. De Unie voorziet zich van de middelen die nodig zijn om haar doelstellingen te verwezenlijken en haar beleid ten uitvoer te leggen.
Het Handvest van de Grondrechten December 2007 3 genomen worden 1. De impact van het Handvest op de jurisprudentie van het EHJ mag wellicht niet worden onderschat. Zodra het Verdrag van Lissabon door alle Lidstaten zal zijn ondertekend, zal het EHJ belast zijn met de verzekering van de naleving van het Handvest in alle handelingen van de Europese Unie, door de Lidstaten alsook door de instellingen en organen van de EU. 27 min 2 : Een echte gemeenschap van waarden? Alhoewel het te betreuren valt dat het Handvest niet in de tekst van het Verdrag is opgenomen, is het feit dat het document door de verwijzing ernaar kracht van wet krijgt, een uiterst belangrijke stap naar een meer sociaal geïntegreerde Unie. Datgene waar Eurofedop altijd naar gestreefd heeft, wordt nu door de Unie officieel erkend en zal van toepassing zijn op de instellingen van de EU, haar Lidstaten en haar burgers. Een juridisch bindend Handvest van de Grondrechten houdt duidelijk in dat de EU meer is dan enkel een interne markt. Tegelijkertijd stellen wij echter ook vast dat er onder de Lidstaten grondige meningsverschillen bestaan met betrekking tot de opvatting over de Europese integratie en de rol van de EU als zodanig. In de eerste plaats is er het compromis om het handvest niet ten volle in de tekst van het Verdrag van Lissabon op te nemen. In de tweede plaats zal het Handvest voor alle Lidstaten gelden, behalve voor Polen en het VK; dit is duidelijk een verzwakking van de (symbolische) betekenis van het Handvest. De wijze waarop het Handvest in het Europees Parlement in Straatsbrug werd ontvangen, toont ook aan dat de politieke wil voor verdere integratie in Europa niet vanzelfsprekend is. Het Verdrag van Lissabon moet nog door de nationale parlementen geratificeerd worden en zal naar verluidt in werking treden in 2009. Alleen Ierland zal een referendum houden (Nederland en Frankrijk hebben alles gedaan om een referendum te vermijden). Experts beweren echter dat dit geen probleem zal vormen, want Ierland dankt een groot deel van zijn huidige succes aan de EU (regionale fondsen). Deze opvatting over de rol van de EU en de mate van EU-integratie worden niet opgelost door simpelweg een nieuw Verdrag te ondertekenen. Van succesverhaal tot zondebok; hoe kunnen de verschillende gevoelens die er in de 27 Lidstaten bestaan met elkaar verzoend worden? Het Handvest biedt weliswaar geen antwoord op deze complexiteit, maar bevat de gemeenschappelijke waarden waarop het Europese project gebouwd zou moeten zijn. Het is daarom jammer dat het niet door iedere afzonderlijke Lidstaat ten volle erkend wordt. In het Europa van vandaag is het nauwelijks mogelijk laat staan wenselijk om zichzelf kritisch te evalueren. 1 Art. 6 (1) van het Ontwerp-verdrag tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en van het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap 2007.
Het Handvest van de Grondrechten December 2007 4 Wat zegt het Handvest? Het Handvest van de Grondrechten bestaat uit zes categorieën, meer bepaald 1) waardigheid, 2) vrijheden, 3) gelijkheid, 4) solidariteit, 5) burgerschap en 6) rechtspleging. Deze zes categorieën beschrijven de basisrechten van de burgers van de EU. Het document werd reeds op de top van Nice in 2000 ondertekend, maar toen ging het om een politieke verbintenis en had het document nog geen juridisch bindende kracht. Naast een bevestiging van de rechten van de mens zoals deze ook door het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens worden gegarandeerd, bevat het Handvest ook een aantal economische en sociale rechten waaronder het recht op behoorlijk bestuur en werknemersrechten. Hierna geven wij een overzicht van de artikels die relevant zijn voor de werknemersrechten en vakbonden in de EU.
Het Handvest van de Grondrechten December 2007 5 Artikel 12 (1) : De vrijheid van vergadering en vereniging Eenieder heeft op alle niveaus, met name op politiek, vakverenigings- en maatschappelijk gebied, het recht op vrijheid van vreedzame vergadering en op vrijheid van vereniging, hetgeen mede omvat eenieders recht, ter bescherming van zijn belangen samen met anderen vakverenigingen op te richten of zich daarbij aan te sluiten. Artikel 27 : Het recht op informatie en raadpleging van de werknemers binnen de onderneming Werknemers en hun vertegenwoordigers moeten in de gevallen en onder de voorwaarden waarin het recht van de Unie en de nationale wetgevingen en praktijken voorzien, de zekerheid hebben, dat zij op passende niveaus tijdig worden geïnformeerd en geraadpleegd. Artikel 28 : Het recht op collectieve onderhandelingen en op collectieve actie Werkgevers en werknemers of hun respectieve organisaties hebben overeenkomstig het recht van de Unie en de nationale wetgevingen en praktijken het recht, op passende niveaus collectief te onderhandelen en collectieve arbeidsovereenkomsten te sluiten, alsmede, in geval van belangenconflicten, collectieve actie te ondernemen ter verdediging van hun belangen, met inbegrip van staking. Artikel 31 : Rechtvaardige en billijke arbeidsomstandigheden en voorwaarden 1. Iedere werknemer heeft recht op gezonde, veilige en waardige arbeidsomstandigheden. 2. Iedere werknemer heeft recht op een beperking van de maximumarbeidsduur en op dagelijkse en wekelijkse rusttijden, alsmede op een jaarlijkse vakantie met behoud van loon. Artikel 33 (2) : Het beroeps- en gezinsleven Teneinde beroeps- en gezinsleven te kunnen combineren, heeft eenieder recht op bescherming tegen ontslag om een reden die verband houdt met moederschap, alsmede recht op betaald moederschapsverlof en recht op ouderschapsverlof na de geboorte of de adoptie van een kind. Artikel 34 : Sociale zekerheid en sociale bijstand 1. De Unie erkent en eerbiedigt onder de door het recht van de Unie en de nationale wetgevingen en praktijken gestelde voorwaarden het recht op toegang tot socialezekerheidsvoorzieningen en sociale diensten die bescherming bieden in omstandigheden zoals moederschap, ziekte, arbeidsongevallen, afhankelijkheid of ouderdom, alsmede bij verlies van arbeid. 2. Eenieder die legaal in de Unie verblijft en zich daar legaal verplaatst, heeft recht op socialezekerheidsvoorzieningen en sociale voordelen overeenkomstig het recht van de Unie en de nationale wetgevingen en praktijken. 3. Om sociale uitsluiting en armoede te bestrijden, erkent en eerbiedigt de Unie het recht op sociale bijstand en op bijstand voor huisvesting, teneinde eenieder die niet over voldoende middelen beschikt, onder de door het recht van de Unie en de nationale wetgevingen en praktijken gestelde voorwaarden een waardig bestaan te verzekeren.
Het Handvest van de Grondrechten December 2007 6 Artikel 35 : De gezondheidszorg Eenieder heeft recht op toegang tot preventieve gezondheidszorg en op medische verzorging onder de door de nationale wetgevingen en praktijken gestelde voorwaarden. Bij de bepaling en de uitvoering van het beleid en het optreden van de Unie wordt een hoog niveau van bescherming van de menselijke gezondheid verzekerd. Artikel 36 : De toegang tot diensten van algemeen economisch belang De Europese Unie erkent en eerbiedigt overeenkomstig de Verdragen de toegang tot diensten van algemeen economisch belang die in de nationale wetgevingen en praktijken is geregeld, teneinde de sociale en territoriale samenhang van de Unie te bevorderen. Artikel 41 (3) : Recht op behoorlijk bestuur Eenieder heeft recht op vergoeding door de Unie van de schade die door haar instellingen of door haar personeelsleden in de uitoefening van hun functies is veroorzaakt, overeenkomstig de algemene beginselen die de rechtsstelsels der lidstaten gemeen hebben. Artikel 45 : Vrijheid van verkeer en van verblijf 1. Iedere burger van de Unie heeft het recht zich vrij op het grondgebied van de lidstaten te verplaatsen en er vrij te verblijven. 2. De vrijheid van verkeer en van verblijf kan overeenkomstig de Verdragen worden toegekend aan onderdanen van derde landen die legaal op het grondgebied van een lidstaat verblijven. ALGEMENE BEPALINGEN BETREFFENDE DE UITLEGGING EN DE TOEPASSING VAN HET HANDVEST Toepassingsgebied 1. De bepalingen van dit Handvest zijn gericht tot de instellingen, organen en instanties van de Unie met inachtneming van het subsidiariteitsbeginsel, alsmede, uitsluitend wanneer zij het recht van de Unie ten uitvoer brengen, tot de lidstaten. Derhalve eerbiedigen zij de rechten, leven zij de beginselen na en bevorderen zij de toepassing ervan overeenkomstig hun respectieve bevoegdheden en met inachtneming van de grenzen van de bevoegdheden zoals deze in de Verdragen aan de Unie zijn toegedeeld.
Het Handvest van de Grondrechten December 2007 7 Besluit Dit pakket, dat nu juridisch bindend is voor alle Lidstaten behalve Polen en het Verenigd Koninkrijk, heeft het potentieel om oplossingen te bieden voor conflicten met betrekking tot de werknemers- en vakbondsrechten. Recente uitspraken van het EHJ tonen aan dat het Hof wel degelijk het recht om vakbondsacties te ondernemen au sérieux neemt. Alhoewel de verwoording bij momenten eerder vaag is, wordt steeds duidelijker dat het EHJ het recht om te staken als een fundamenteel recht beschouwt, dat integraal deel uitmaakt van het Gemeenschapsrecht. Dit wordt nu door het Handvest versterkt, waar het recht om te staken eveneens expliciet vermeld wordt. Ook al is het Handvest enkel bindend voor de Lidstaten wanneer zij de wetgeving van de Unie toepassen, dit geeft aan welke richting Europa met deze principes uitgaat. Het aanhangig maken van een arbeidsconflict voor de rechtbank, zoals vorig jaar in het VK gebeurde, wordt hierdoor nog meer onaanvaardbaar. Betwistingen of conflicten moeten opgelost worden in het kader van een gestructureerde dialoog tussen werkgevers en vakbonden, met het voeren van onderhandelingen en het afsluiten van akkoorden. Geen rechter zou over deze zaken mogen oordelen. De verwijzing naar het Handvest van de Grondrechten is een echt hoogtepunt in 2007. Op de drempel van het nieuwe jaar dat zich aankondigt met heel wat uitdagingen op sociaal vlak, is Eurofedop bijzonder verheugd dit te mogen vaststellen. De vakbondsrechten zullen een thema zijn waaraan wij veel aandacht zullen besteden in 2008. Wij voelen ons in onze zaak gesterkt, nu wij over een concreet en juridisch bindend document beschikken waar wij naar kunnen verwijzen wanneer wij deze zaken bespreken. De rechten zoals opgesomd in artikel 12 (1) in verband met het recht om vakverenigingen op te richten en zich daarbij aan te sluiten (zie hierboven), zijn jammer genoeg echter niet in alle EU-Lidstaten vanzelfsprekend. Zo zal het ook interessant zijn om na te gaan in welke mate instellingen van de EU zoals de Europese Commissie de rechten en vrijheden die in het handvest vermeld worden, naleven. Nooit voorheen werden vakbondsrechten en vakbondspluralisme zo duidelijk verordend in een juridisch bindend document van de EU.90