Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding

Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding

Praktijkboek sociaalpsychiatrische begeleiding Methodisch werken met ernstige en langdurige problematiek Bauke Koekkoek Houten 2011

2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 9053 3 NUR 777 Ontwerp omslag: Boekhorst Design, Culemborg Ontwerp binnenwerk: TEFF (www.teff.nl) Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Woord vooraf 1 deel i begeleiding in de ggz 3 1 Sociaal-psychiatrische begeleiding: een plaatsbepaling 5 1.1 Inleiding 5 1.2 Terminologie 6 1.3 Professionals 7 1.4 Patiënten 7 1.5 Behandeling, begeleiding en zorg: verschillen en overeenkomsten 8 1.6 Langdurige sociaal-psychiatrische begeleiding: kwesties en kansen 13 1.7 Doel van sociaal-psychiatrische begeleiding 17 Aanbevolen literatuur 17 2 Bouwstenen voor sociaal-psychiatrische begeleiding 19 2.1 Inleiding 19 2.2 Indicatie 20 2.3 Route naar sociaal-psychiatrische begeleiding 20 2.4 Diagnostiek 23 2.5 Verantwoordelijkheid en samenwerking 27 2.6 Intervisie, supervisie en werkbegeleiding 32 Aanbevolen literatuur 3 4 3 Sociale psychiatrie, systeemgericht werken en de sociale context 35 3.1 Inleiding 35 3.2 Sociale psychiatrie 36

VI Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding 3.3 De dagelijkse praktijk: pragmatisme 3 7 3.4 Sociaal, systemisch en contextueel: een begripsbepaling 3 9 3.5 Werken met de sociale context 4 1 3.6 Enkele aandachtspunten 4 3 3.7 Hulpverleningscontext 4 8 Aanbevolen literatuur 4 8 deel ii het primaire proces 51 4 Fasering en structuur in sociaal-psychiatrische begeleiding 5 3 4.1 Inleiding 5 3 4.2 Model en fasering 5 4 4.3 Structuur in het contact 5 9 4.4 Gespreksmethoden 5 9 4.5 Gespreksmethode 1: relatiemanagement 6 7 4.6 Gespreksmethode 2: motiverende gespreksvoering 6 9 4.7 Gespreksmethode 3: oplossingsgerichte gespreksvoering 7 2 Aanbevolen literatuur 7 3 5 Professioneel contact maken en houden (fase 1) 7 5 5.1 Inleiding 7 5 5.2 Contact 7 6 5.3 Achtergrond 7 6 5.4 Contact maken 7 7 5.5 Verwachtingen expliciteren 8 1 5.6 Werkrelatie monitoren 9 4 5.7 Bijzondere situaties 9 5 Aanbevolen literatuur 9 6 6 Doelen opstellen en onderhandelen (fase 2) 9 9 6.1 Inleiding 9 9 6.2 Doelen in langdurige begeleiding 100 6.3 Zorgbehoeften, problemen, doelen en hun onderlinge verhouding 102 6.4 Van problemen naar doelen (zonder de problemen te negeren) 103 6.5 Stap 1: creëer toekomstperspectief 104 6.6 Stap 2: formuleer voorlopige werkdoelen 105

Inhoud VII 6.7 Stap 3: vul de CANSAS in 106 6.8 Stap 4: onderhandel over zorgbehoeften en doelen 108 6.9 Stap 5: formuleer concrete werkdoelen 110 Aanbevolen literatuur 112 7 Specifieke interventies uitvoeren (fase 3) 113 7.1 Inleiding 113 7.2 Monitoren voortgang doelen 114 7.3 Interventies 114 7.4 Gespreksmethode 4: gedragsanalyse 115 7.5 Gespreksmethode 5: clinical casemanagement 116 Aanbevolen literatuur 118 8 Voortzetten, verwijzen en afsluiten 121 8.1 Inleiding 121 8.2 Het beloop van sociaal-psychiatrische begeleiding 122 8.3 Afsluiten van langdurige behandeling: inhoudelijke afwegingen 122 8.4 Inschatten van de noodzaak van voortgezette begeleiding 123 8.5 Strategieën om het beëindigen van begeleiding te vergemakkelijken 124 8.6 Specifieke suggesties bij het afsluiten van een contact 127 Aanbevolen literatuur 128 deel iii achtergronden en onderbouwing 129 9 Theoretische en empirische onderbouwing van sociaal-psychiatrische begeleiding 131 9.1 Inleiding 131 9.2 Empirische studies naar sociaal-psychiatrische begeleiding 132 9.3 Effectiviteit van de hier beschreven vorm van sociaal-psychiatrische begeleiding 132 9.4 Onderbouwing (macroniveau) 133 9.5 Onderbouwing (mesoniveau) 135 9.6 Onderbouwing (microniveau) 137 Aanbevolen literatuur 1 3 8 Literatuur 141

VIII Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding Bijlage 1 Begeleidingsplan 149 Bijlage 2 ISPB-rapportageformulier professional 153 Bijlage 3 SRS cliënt 155 Bijlage 4 Camberwell Assessment of Need Short Appraisal Schedule (CANSAS) 157 Bijlage 5 ISPB-gedragsanalyse 159 Bijlage 6 Noodplan/crisisplan 161 Bijlage 7 Toelichting op de dvd 165

Woord vooraf Dit boek is bedoeld voor professionals die sociaal-psychiatrische begeleiding bieden aan mensen met langdurige en ernstige psychiatrische problematiek. Dat maakt de doelgroep nogal breed en dat is ook de bedoeling. De in dit boek beschreven concepten en methoden zijn tamelijk generiek en bruikbaar voor hulpverleners met verschillende achtergronden, in uiteenlopende zorgsettings, ten behoeve van een heterogene groep patiënten. Tegelijkertijd is het handig om kleur te bekennen: ondergetekende is sociaal-psychiatrisch verpleegkundige in de ggz en heeft vooral ervaring met patiënten met nietpsychotische langdurige problematiek. Er bestaan al veel goede boeken over begeleiding in de kliniek, over sociale psychiatrie, over casemanagement, over rehabilitatie en over de specialistische behandeling van niet-psychotische problematiek. Toch heb ik tijdens mijn opleiding en beroepsuitoefening nooit een boek gevonden dat het vak van ambulant begeleiden van mensen met ernstige psychiatrische problematiek echt handen en voeten gaf. Dit boek is daarom vooral een praktisch boek met veel voorbeelden en casuïstiek. Onvermijdelijk ontbreekt het daardoor aan een aantal zaken, zoals een instrument voor gedetailleerde assessment van patiënten of een uitgebreide toelichting van specifieke gespreksmethoden. De referenties en de aanbevolen literatuur (aan het eind van elk hoofdstuk) zullen de lezer hopelijk helpen om de weg te vinden naar deze meer gespecialiseerde bronnen. Ook het debat ontbreekt grotendeels in deze publicatie. In de geestelijke gezondheidszorg staan veel zaken constant ter discussie, zoals de validiteit van het huidige classificatiesysteem, de wisselwerking tussen biologische en sociale factoren bij het ontstaan van problemen en de steeds terugkerende territoriale strijd tussen disciplines over bekwaamheid en bevoegdheid. Over die kwesties heb ik weliswaar een mening, maar die is ondergeschikt aan de concrete beschrijving van sociaal-psychiatrische begeleiding. Dat vak is namelijk al complex genoeg en bestrijkt een zeer breed terrein van gesprekjes op straat met ernstig achterdochtige of verslaafde mensen tot beschaafde conversaties in keurige kantoren. Voor beide uitersten en alles daartussen beoogt dit boek een generieke basis te bieden waaraan iedere professional meer specifieke methoden kan toevoegen.

2 Praktijkboek sociaal-psychiatrische begeleiding De in dit boek beschreven aanpak van sociaal-psychiatrische begeleiding is gebaseerd op de tijdens mijn promotieonderzoek ontwikkelde interpersoonlijke sociaal-psychiatrische begeleiding. Tijdens dat traject kreeg ik feedback van veel mensen, maar vooral van de eerste groep gebruikers - de verpleegkundigen van team 6 van de Riagg Amersfoort - waarvoor mijn dank. Daarnaast leverden verschillende mensen waardevol commentaar op gedeelten van de tekst. Mijn dank gaat daarvoor uit naar Marlies van Bemmel, Gert Bosveld, Giel Hutschemaekers, Rob Keukens, Mark van Veen, Bea Tiemens en Téo Visser. Ten slotte ben ik ZonMw zeer erkentelijk voor de implementatiesubsidie die het schrijven en verspreiden van dit boek en de bijpassende training en supervisie mogelijk maakte. Delen van enkele hoofdstukken in dit boek werden eerder gepubliceerd in het Maandblad Geestelijke volksgezondheid (in 2006 en 2011) en PsychoPraxis (in 2007). Bauke Koekkoek Utrecht, augustus 2011 Leeswijzer In dit boek worden de termen patiënt en cliënt bewust door elkaar gebruikt. Mensen die hulp vragen hebben zo hun voorkeuren en hetzelfde geldt voor mensen die hulp geven; ieder kan dus een keuze maken. Desalniettemin keert de term patiënt in dit boek vaker terug, vooral omdat mensen met ernstige en psychiatrische problematiek vaak - maar niet altijd - minder te kiezen hebben dan de term cliënt suggereert. De afkorting ggz wordt in dit boek regelmatig gebruikt voor geestelijke gezondheidszorg. Omwille van de leesbaarheid is gekozen voor de mannelijke vorm, maar uiteraard kan zonodig ook zij en haar worden gelezen. Elk hoofdstuk besluit met een beknopt lijstje aanbevolen literatuur. Deze publicaties worden uitgebreider omschreven in de literatuurlijst achterin het boek.