FEESTEN EN RITUELEN. Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

FEESTEN EN RITUELEN Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

COLOFON Tekst: Kees-Jaap Klijn, Harry de Ridder, Erik Schothuis, Giel Hekkens en Olav Jansen Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Unicef, Picasaweb, Geocities. De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl. Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl U kunt op de website http://www.cmo.nl terecht voor aanvullende informatie bij dit scriptiepakket. U vindt daar onder meer voor gebruik in de klas: een onderzoeksopdracht gebaseerd op de inhoud van het scriptiepakket met een overzicht van de competenties die daarbij worden aangesproken. De gebruikersnaam is: feesten Het wachtwoord is: project013 De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2009 II

INHOUD Inleiding pag. 1 Feesten pag. 3 Een verjaardag of een naamdag pag. 3 Vasten en feesten pag. 4 Ramadan pag. 4 Carnaval pag. 5 Wie kent ze niet: Sinterklaas en Zwarte Piet? pag. 7 De bisschop van Myra: Nikolaos pag. 8 Santa Claus pag. 9 Overgangsriten in verschillende culturen pag. 10 Geboorte pag. 10 Puberteit pag. 13 Rituelen voor meisjes pag. 14 Besnijdenis tijdens de puberteit pag. 16 Huwelijk pag. 16 De legende van Imilchil pag. 19 Dood pag. 21 Angst of liefde pag. 23 Op zoek naar nieuwe rituelen pag. 24 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27 III

IV

INLEIDING Feesten en rituelen hebben veel met elkaar te maken. Een feest is volgens het woordenboek: een bijeenkomst en samenzijn ter viering van een heuglijk feit, ofwel een plechtige viering van een belangrijke gebeurtenis. Een ritueel is volgens het woordenboek een traditioneel gebruik; een plechtige, meestal godsdienstige handeling die altijd op dezelfde manier wordt uitgevoerd. Een verjaardagsfeestje Een feest is of eenmalig, zoals een feestje voor je slagen; een eindexamenfeest, of een feest is een steeds terugkerende gebeurtenis zoals Pasen of je verjaardag. De steeds terugkerende feesten kunnen op een vast tijdstip zijn zoals het sinterklaasfeest of variabel, afhankelijk van de maanstand in een bepaalde periode van het jaar zoals Pasen of de Ramadan. Pasen valt altijd op de eerste zondag na de eerste volle maan in de lente (die altijd begint op 21 maart). De Ramadan hangt ook af van de maanstand. Tijdens de negende maand van het islamitische jaar kijken twee daartoe aangewezen moslims naar het moment waarop ze de nieuwe maan waarnemen. Rituelen zie je het duidelijkst in de godshuizen van de verschillende godsdiensten. Christenen die naar een kerk gaan, weten van tevoren hoe de kerkdienst zal verlopen en weten welke vaste onderdelen er in zo n dienst zitten. Ook moslims die een moskee bezoeken en joden die de synagoge bezoeken kennen de vaste handelingen, de rituelen. Een kenmerk van deze rituelen is dat ze op een vast tijdstip plaatsvinden. Christenen vereren hun god op de zondag, joden doen dat iedere zaterdag en moslims vereren iedere vrijdag gezamenlijk hun god. Daarnaast moeten deze gelovigen iedere dag hun god op rituele wijze vereren. Christenen bidden vaak bij iedere maaltijd. 1

Moslims bidden vijf keer per dag op vaste tijdstippen met hun hoofd naar Mekka. Deze rituelen worden niet meer door iedereen stipt nagevolgd. Je kunt je best christen voelen zonder bij elke maaltijd te bidden, of moslim zonder vijf keer per dag te bidden. Hetzelfde geldt voor religieuze feestdagen. Alle christenen vieren Kerstmis. Maar niet elke christen gaat naar de nachtmis (een ritueel dat bij het kerstfeest hoort). Andere rituelen blijven wel gehandhaafd: de meesten zetten een kerstboom in hun huiskamer en eten wat luxueuzer dan normaal. In ieder geval hebben de meeste mensen vrij. Het zal nu duidelijk zijn wat feesten en rituelen met elkaar te maken hebben. De meeste feesten kennen een vaste opbouw met vaste activiteiten, of met andere woorden: de meeste feesten kennen rituele handelingen. Veel feesten zijn verbonden met een godsdienst; andere niet. Vaak zie je ook een combinatie van godsdienstige en niet godsdienstige elementen op een feest. Een kerstbal in een kerstboom Veel christenen die trouwen geven elkaar het ja-woord in het stadhuis (een nietgodsdienstig ritueel) om enige tijd later nog eens ja tegen elkaar te zeggen in de kerk (een godsdienstig ritueel). Het huwelijk is een goed voorbeeld van een ritueel dat in alle godsdiensten en alle culturen is terug te vinden, maar steeds op verschillende manier. Het huwelijk is ook een goed voorbeeld van een ritueel dat te maken heeft met veranderingen in iemands leven. In ieders leven kun je verschillende fasen onderscheiden. We worden allemaal geboren, we groeien op, we worden volwassen en gaan uiteindelijk dood. De overgangen tussen de verschillende fasen in je leven gaan geleidelijk. Toch vinden we het belangrijk om bij de verschillende fasen in het leven stil te staan. Rituelen die te maken hebben met de overgang van de ene levensfase naar de andere worden overgangsriten genoemd. 2

FEESTEN In een feestje heeft iedereen wel eens zin. In de inleiding op pagina 1 en 2 hebben we al gekeken naar de relatie tussen feesten en rituelen. In dit hoofdstuk zullen we kijken naar enkele feesten in Nederland die iedereen kent, maar die door verschillende groepen in Nederland en in andere landen heel verschillend gevierd worden, of met andere woorden: met hele andere rituelen gepaard gaan. Een verjaardagstaart Een verjaardag of een naamdag Verjaardag is een feest. Je wordt een jaartje ouder, je krijgt cadeaus en je trakteert. De dag, of beter de datum, waarop je geboren bent wordt dan gevierd. Een feest voor de hele familie, vrienden en kennissenkring met taart en kaarsjes. Op de Antillen worden verjaardagen wel elk jaar gevierd, maar er wordt pas echt een groot feest van gemaakt wanneer kinderen 5, 10, 12 of 15 jaar oud worden. Al naar gelang de mogelijkheden die de ouders hebben, wordt zo n dag al dagen van tevoren voorbereid. Met name worden er grote hoeveelheden eten ingekocht. De hele familie, en ook vrienden en kennissen, zijn bij deze speciale verjaardagen aanwezig. Voor de kinderen is het hoogtepunt op dit feest het kapot slaan van de piñata. Dit is een versierde vorm, bijvoorbeeld een dier of een auto, die vol zit met snoep en cadeautjes. De jarige wordt geblinddoekt en mag met een stok de piñata kapot slaan. Tijdens het feest worden de gasten op allerlei lekkers getrakteerd. Er wordt meestal erg veel geld aan uitgegeven. Het is de gewoonte om de cadeaus pas na het feest uit te pakken. Het is immers niet beleefd dat anderen zouden zien dat je hun cadeau niet leuk vindt, mocht dat het geval zijn. Piñata stukslaan Soms vieren mensen naast hun verjaardag ook een naamdag. Vooral in katholieke families krijgen de kinderen een naam die verwijst naar een heilige. Die heilige heeft zijn eigen dag waarop hij of zij vereerd wordt. Heet je bijvoorbeeld Maarten en ben je op 17 januari geboren, dan kun je op 17 januari je verjaardag vieren en op 11 november je naamdag (Sint-Maarten). 3

Vasten en feesten Een van de grootste feesten in Zuid-Nederland, het Nederland beneden de grote rivieren zoals ze zeggen, is carnaval. Carnaval is van oorsprong een katholiek feest, dat gebaseerd is op godsdienstige rituelen. Niet alleen het katholicisme, maar ook andere godsdiensten kunnen de gelovigen door middel van rituelen op de proef stellen. Een veelvoorkomende manier is dat zij hun aanhangers vragen zich een bepaalde tijd te onthouden van voedsel. In het katholicisme en de islam moeten de gelovigen het ieder jaar een lange periode overdag zonder eten stellen. In de islam is de maand ramadan de vastenmaand. In het katholicisme moeten de gelovigen de veertig dagen na het carnavalsfeest vasten. In de islam vast men voordat men feest. De ramadan eindigt in Turkije met een feest gedurende de eerste vier dagen van de maand savval: het suikerfeest. Ramadan De ramadan is de negende maand van de islamitische kalender. In deze maand is de koran, het heilige boek van de islam aan de profeet Mohammed geopenbaard. Door te vasten willen moslims Allah danken voor de gift van de koran. Het is heel zwaar om een hele dag niet te eten. Kinderen en zieken hoeven daarom niet mee te doen. Vooral als de ramadan in de zomer valt en de dagen lang duren (het islamitisch jaar is korter dan het christelijk jaar en daarom verschuiven feesten elk jaar elf dagen naar voren) is het niet makkelijk om het vasten vol te houden. s Avonds gaan velen naar familie om gezamenlijk te eten. Deze maaltijden zijn een feest. Iedereen hangt met zijn lepel boven zijn bord in de aanslag te wachten tot het teken klinkt dat de maaltijd kan beginnen. Anderen wijden zich juist aan het bestuderen van de koran. Na de eerste maaltijd na zonsondergang bezoekt iedereen de moskee. Suikerfeest De eerste dag na de ramadan is er feest. In Turkije heet dit feest Ramadan Bayram of Seker Bayram (Suikerfeest) omdat er snoepgoed wordt uitgedeeld aan kinderen. In Marokko heet het feest dat aan het einde van de ramadan wordt gevierd de Aidel-fitr, het feest van het verbreken van het vasten. 4

Carnaval Het katholieke carnavalsfeest staat aan het begin van een veertig dagen durende vastentijd. Oorspronkelijk bestaan er door heel Europa verschillende feesten en andere rituele gebruiken op Vastenavond, de avond voor Aswoensdag. Aswoensdag is de dag waarop het vasten begint. Deze gebruiken zijn in de loop van de tijd verdwenen ten gunste van het Carnaval. De eerste carnavalsfeesten zijn feesten van de elite van Venetië en Rome. Zij onderscheiden zich van het gewone volk door op Vastenavond een gemaskerd bal te houden. Dit feest maakte zich al snel los van de vastenperiode. Via Zuid-Frankrijk komt het feest naar het Duitse Rijnland en Limburg. In plaats van een feest op één avond is het nu een feest dat drie tot vier dagen duurt. Op een enkele uitzondering na zijn alle vroegere vastenavondgebruiken vervangen door het carnaval. Er bestaan bijna geen carnavalsvierders meer die na het vieren van carnaval nog vasten. Carnaval in Rio de Janeiro, Brazilië Carnaval heeft zich uiteindelijk over de hele katholieke wereld verspreid. Het meest beroemd is het carnaval van Rio de Janeiro. In Nederland is de organisatie van het carnaval in handen van verenigingen. In Rio de Janeiro vormen de sambascholen de basis van het feest. De parades van de sambascholen op de zondag en maandag voor Aswoensdag vormen het hoogtepunt. De achttien belangrijkste scholen paraderen op de maandag. Gezamenlijk brengen zij zo n 60.000 dansers op de been. Een grote dansgroep kan wel uit 6000 dansers bestaan. Het duurt zo n twaalf uur voordat alle dansers voorbij zijn getrokken. Net als in Zuid-Nederland zijn praalwagens een belangrijk onderdeel van de optochten. Bij de voorbereiding bedenkt de school of vereniging een thema of onderwerp. Dit is waar de optocht over moet gaan. Meestal is het iets dat in het afgelopen jaar het nieuws heeft beheerst. Tijdens de parade geven juryleden punten aan de groepen. Die punten zijn heel belangrijk want de dansgroepen die de minste punten krijgen moeten het volgende jaar optreden in een optocht op een andere dag samen met minder grote groepen. 5

Er is net als bij het voetbal een soort eredivisie en een eerste divisie. Meteen na de optocht beginnen de dansgroepen al weer aan de voorbereiding van de optocht van volgend jaar. Eén van de meest opvallende kenmerken van het carnaval in Nederland is de omkering van de wereld. Mensen veranderen; mannen kleden zich als vrouwen. De naam van de stad verandert, zoals bijvoorbeeld Den Bosch in Oeteldonk. De macht over de stad komt in handen van een nar met een narrenkap op, maar het is wel een prins. De belangrijkste taal is niet meer de standaardtaal, maar het dialect van het dorp of de stad. En het getal elf (het gekkengetal) is het maatgevende getal. In Nederland is het carnaval waarschijnlijk een feest vanaf 1839. In dat jaar richten welgestelde burgers van Maastricht de carnavalsvereniging Momus op. Al meteen speelt het getal elf een grote rol. Carnavalsvereniging Momus heeft elf artikelen, de leden mogen niet meer dan elf flessen drank opdrinken en het momuskanon kondigt met elf schoten de vastenavond aan. De tempel van de vereniging op het Vrijthof is elf meter breed en elf meter diep. In 1842 heet de president van de raad van elf van de vereniging Flappinus den XI (=elf). De vereniging bestaat inmiddels niet meer, maar het momuskanon speelt nog altijd een grote rol tijdens het carnaval. Momus kan wel model staan voor eigentijdse verenigingen. Tegenwoordig zijn de Tempeleers de belangrijkste carnavalsvereniging van Maastricht. De burgemeester van Maastricht is de beschermheer. Behalve allemaal commissies met elk elf leden heeft de vereniging ook een eigen orkest: de Kachelpiepers. Prins Carnaval Praalwagen In het zuiden van Nederland is carnaval een groot feest. Tegenwoordig wordt het ook in het noorden gevierd. In het noorden is het alleen een reden om feest te vieren en heeft het, de noordelijke katholieke plaatsen uitgezonderd, weinig met het katholieke geloof te maken. Het is daar dan ook geen feest waar iedereen aan meedoet zoals in Maastricht of Den Bosch. 6

Aankomst van Sinterklaas en Zwarte Pieten met de Stoomboot Historische prent van Sinterklaas op Amerigo het paard en een Zwarte Piet Sinterklaas en zijn Pietermannen Wie kent ze niet: Sinterklaas en Zwarte Piet? De wijze oude bisschop komt met een stoomboot uit Spanje om hier zijn verjaardag te vieren. Elk jaar weer. We kennen allemaal de beelden van zijn intocht. Het Sinterklaasfeest is een jaarlijks terugkerend ritueel. Eind november wordt zijn intocht voorbereid. Etalages worden aangekleed, winkelstraten versierd. Op school worden de klaslokalen behangen met tekeningen. Dan komt de intocht. Als je er niet bij kunt zijn, dan kun je het live volgen op de tv. Als de Sint eenmaal in het land is, dan kunnen we de schoen voor de kachel zetten. De Zwarte Pieten, waarvan je nooit weet of ze man of vrouw zijn, zorgen dat er wat snoepgoed of een klein cadeautje in wordt gestopt. De echte cadeaus komen op Sinterklaasavond, vijf december, de avond voor zijn verjaardag. Ze worden in de verhalen altijd afgeleverd door de schoorsteen. De Sint kan zelfs met zijn schimmel op de daken rijden. De oude bisschop heeft geen last van zijn leeftijd. Zijn geboortejaar ligt rond het jaar 270 en hij moet dus al meer dan 1700 jaar oud zijn. Sinterklaas wordt in de verhalen en liedjes voorgesteld als een echte kindervriend, al hebben stoute kinderen niet veel goeds te verwachten. Dat maakt het sinterklaasfeest ook heel spannend: wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe. Uit een ander liedje: Vol verwachting klopt ons hart, wie de koek krijgt, wie de gard (een gard of garde is net als een roe een bosje rijshout, bedoeld om iemand een afstraffing te geven). Sinterklaas weet alles, hoort alles en ziet alles en dat staat allemaal in zijn grote boek. Zijn Pieten hebben meestal in de ene hand een zak met strooigoed en in de andere de takkenbos. Een roe in de schoen krijgen in plaats van snoep is al erg, er met de roe van langs krijgen nog erger. En in het ergste geval, zo wil het verhaal, gaat de deugniet mee in de zak naar Spanje. De zak van Sinterklaas, oh jongens, jongens, het is zo n baas. Sinterklaas bestaat echt voor de kleintjes. Al is zijn baard nog zo scheef geplakt, al lijkt hij in de verste verte niet op de Sint van gisteren, of die van de tv, het geloof van kinderen is onwrikbaar. Als kinderen zo n jaar of acht zijn komt de twijfel en smoesjes van hulpsinterklazen werken opeens niet meer. 7

Het geheim van Sinterklaas blijft gek genoeg wel bestaan. Kinderen, die erachter komen dat niet de Sint de cadeautjes koopt, maar hun ouders, bewaren dat geheim voor de jongere kinderen. En als er thuis niemand meer gelooft in de Sint, dan vieren we toch elk jaar zijn verjaardag. Nu met surprises en gedichten, waarin je die dingen kunt schrijven die je anders voor je zou houden. Sinterklaasavond is ineens een gelegenheid waarop je anderen eens lekker te pakken kunt nemen. De bisschop van Myra: Nikolaos De Sint is in grote delen van de wereld bekend als Sint Nicolaas, bisschop van Myra in de vierde eeuw van onze jaartelling. Myra was een plaats in wat tegenwoordig Turkije is. Wat wij vieren als zijn verjaardag is vermoedelijk zijn sterfdag geweest: 6 december 342. Er zijn verschillende legenden rond Nicolaas. Zo zou hij een drietal schipbreukelingen hebben gered. In een ander verhaal heeft hij drie vermoorde kinderen weer tot leven gewekt en in weer een andere versie ging het om drie meisjes, die goud van hem zouden hebben gekregen voor hun bruidsschat. De werkelijkheid is niet te achterhalen. Veel in de Sint Nicolaas-legende is onduidelijk. Nikolaos, bisschop van Myra Lege graftombe in Myra Nadat in Myra de Nikolaos-kerk door de Turken was verwoest, is zijn graf in 1087 overgebracht naar Bari in Italië. Niemand weet hoe onze Sint in Spanje is terechtgekomen. En dan de Pieten. Zijn zij zwart omdat het Spanje van de Sint eeuwen is overheerst door de Moren of waren het toch middeleeuwse Italiaanse schoorsteenvegers? Hoe het ook zij, Nicolaas wordt al eeuwen vereerd. Hij is de beschermheilige van de zeelieden, van Rusland, van de stad Amsterdam, van de bakkers, van gevangenen en van huwbare maagden. Ons huidige pakjesfeest is waarschijnlijk ontstaan op kloosterscholen, waar een leraar of kloosterling zich als de bisschop van Myra verkleedde om de brave kinderen te prijzen en de vervelende te straffen. Van de 13e tot de 15e eeuw heeft dit gebruik zich over heel West en Midden-Europa verspreid. Zwarte Piet op trompet 8

In Nederland lezen we voor het eerst over een Sinterklaasfeest in 1360. Na de Reformatie (de hervorming van de kerk in de 16e eeuw: verschillende protestantse kerken zijn toen van de Rooms-Katholieke kerk afgesplitst) is de Nicolaasverering in de andere protestantse landen van West-Europa weer verdwenen. Santa Claus Rudolph en arrenslee Santa Claus Nederlandse kolonisten hebben Sint Nicolaas in de 17e eeuw meegenomen naar Nieuw- Amsterdam, het huidige New York. De Engelssprekende meerderheid heeft hem daar als Santa Claus geadopteerd. De legende is vermengd met oude Scandinavische volksverhalen over een tovenaar, die stoute kinderen strafte en de goede beloonde. De uiteindelijke figuur van Santa Claus, met zijn rendier Rudolph en zijn arrenslee kreeg zijn huidige vorm in de 19e eeuw. Sindsdien is hij de beschermheer van de kerstgeschenken. In die gedaante is hij zelfs weer teruggekeerd naar Europa. In Duitsland bijvoorbeeld legt de Kerstman de pakjes onder de boom. In Engeland staat hij bekend als Father Christmas. Ook in Nederland woedt de laatste jaren een stevige strijd tussen de Sint en de Kerstman. Voorlopig lijkt de Sint nog niet verslagen door zijn eigen vervolg; de Kerstman. 9

OVERGANGSRITEN IN VERSCHILLENDE CULTUREN Rituelen die te maken hebben met de overgang van de ene levensfase naar de andere worden overgangsriten genoemd. Geboorte, puberteit, huwelijk en dood worden in dit hoofdstuk behandeld. Geboorte Er zijn veel verschillende manieren waarop je geboren kunt worden. Op een ziekenhuisbed met je vader, een arts en een verpleegster erbij. Of thuis in het bed van je ouders met de hulp van een vroedvrouw. Je kunt ook geboren worden op een aarden vloer met twaalf vrouwen uit het dorp, zonder dat je vader aanwezig mag zijn. Het een is niet beter dan het ander, maar wordt bepaald door de tradities van het volk waarin je geboren wordt. Het geslacht van de baby heeft vaak invloed op de rest van het leven. Bij sommige culturen is een meisje niet even welkom als een jongen. Een jongen is in die gevallen een soort ouderdomsverzekering: hij wordt geacht later voor zijn ouders te zorgen; een meisje kost vaak alleen maar geld; zij moet als ze gaat trouwen een bruidsschat meekrijgen en daar moeten veel ouders hard voor werken. De geboorte is in ieder geval een belangrijke gebeurtenis die in alle culturen op de een of andere manier met rituelen gevierd wordt. Een geboorte Allereerst wordt de geboorte bekend gemaakt. Dat kan op veel verschillende manieren. In Nederland sturen we meestal geboortekaartjes rond. Je ziet ook wel als symbool een ooie vaar die met zijn snavel een (namaak)-baby in een draagdoek houdt. Er wordt getrakteerd op beschuit met muisjes. Witte en blauwe voor een jongen en voor een meisje witte en roze. Vroeger waren die muisjes altijd roze en wit. In veel culturen gebeurt de bekendmaking door een deur of hut te versieren. Op Bali, een Indonesisch eiland, wordt de ingang van het huis versierd met prachtige bloemenslingers. Bij de deur en in de tuin staan grote, prachtig versierde schalen met kleine offers, zoals rijstkorrels, wierookstokjes, en soms een vrucht. 10

Iedereen die dat ziet is welkom voor een groot feest. En iedereen weet dat er over 210 dagen nog een feest zal zijn als de baby voor het eerst met zijn voetjes de grond mag raken. In Lesotho, in Zuidelijk Afrika, mag de vader niet bij de geboorte aanwezig zijn. De geboorte van het eerste kind vindt plaats in het dorp van de moeder. Pas daarna gaat het hele gezin naar het dorp van de vader. Hij krijgt wel op heel bijzondere manier te horen of zijn kind een meisje of een jongen is. Als het een meisje is, dan wordt er water over hem heen gegoten. Als het een jongen is, dan krijgt hij een tik met een stok. De omstanders die dat zien weten meteen dat er een baby geboren is en ook van welk geslacht het is. Een katholieke doop in de jaren zestig In Nederland is het verplicht het kind te laten registreren als zoon of dochter van deze moeder en deze vader. Bij die aangifte heeft het kind officieel ook een naam gekregen. Bij sommige volken, waar de kindersterfte groot is, wacht men met het geven van een naam. De kans is immers aanwezig dat de baby het niet haalt. Als uiteindelijk wel een naam wordt gegeven, viert de hele familie en soms het hele dorp dit in een plechtig ritueel. De volgende stap is aanvaarding van een kind binnen het geloof. Bij de verschillende godsdiensten zijn daar verschillende rituelen voor. Bij de christenen worden kinderen na hun geboorte gedoopt. Dit betekent dat de dominee (protestantse christenen) of de pastoor (katholieke christenen) water over ze heen sprenkelt, met de woorden: Ik doop je in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige geest, Amen!. Na dit ritueel zijn ze deel van de gemeenschap van gelovigen. Bij sommige protestantse stromingen wordt iemand pas op latere leeftijd gedoopt, als ze oud genoeg zijn om er zelf voor te kiezen. 11

Bij hindoes vindt een ritueel plaats dat Muran wordt genoemd. Dit is het afscheren en in stromend water gooien van het hoofdhaar van de baby. Hindoes geloven dat het haar van een baby onrein is. Van tevoren wordt een hawan verricht: een vuuroffer. Het afgeschoren haar wordt in een deegklompje gedaan en met het stromend water van de rivier afgevoerd naar de verre zee. Naderhand komen alle familieleden bijeen voor een plechtigheid waarbij de zegen over het kind wordt uitgesproken. Hindoes hebben vele rituelen in de begintijd van een babyleven. Hindoepriesters winden een armband om de pols van de ouders en de baby als die elf dagen oud is. De vader geeft het kind wat honing en erkent, met het aanraken van de aarde als zijn getuige, het kind als van hem. In het joodse geloof worden jongens besneden op de achtste dag na hun geboorte. Bij de besnijdenis wordt de voorhuid van de penis weggesneden. Deze ingreep wordt uitgevoerd door een speciaal opgeleide besnijder, de moheel. De besnijder herinnert aan het verbond tussen God en de joden en spreekt tijdens de besnijdenis een zegenspreuk uit. Tegelijkertijd krijgt het kind zijn joodse naam. Voor meisjes is er een zegening in de synagoge. Gebrandschilderd raam met voorstelling van een besnijdenis Joodse besnijdenis Het eerste dat een moslimbaby te horen krijgt is, indien mogelijk, de oproep tot gebed die in beide oren wordt ingefluisterd. Alle jongens moeten besneden worden op een leeftijd die kan wisselen van zeven dagen tot vijftien jaar. Deze rituelen verschillen per land. In Turkije worden jongens van een jaar of zeven feestelijk gekleed en wordt de besnijdenis in familiekring gevierd. Sommige geboorterituelen zijn niet aan een godsdienst gebonden. Zo laten bijna alle Amerikanen hun zonen besnijden. Voor hen is dat een ritueel zonder godsdienstige betekenis. Islamitisch jongetje feestelijk gekleed voor een besnijdenis 12

Puberteit De periode waarin kinderen zich ontwikkelen tot volwassen man of vrouw wordt ook wel puberteit genoemd. Het vormsel is binnen het katholicisme een ritueel dat jongeren een aantal geloften laat doen dat van invloed is op de manier waarop zij hun godsdienst zullen beleven. Een joodse jongen wordt op zijn dertiende oud genoeg geacht om verantwoordelijkheid te dragen voor zijn eigen gedrag en om de wet na te leven. In religieuze zin is hij volwassen, een zoon van de goddelijke opdracht, bar mitswa in het Hebreeuws. Thora rollen tijdens een bar mitswa-viering Hij mag actief deelnemen aan de dienst in de synagoge. Hij heeft het voorrecht en de plicht om een passage uit het heilige boek, de Thora, voor te lezen. Wanneer hij dat voor de eerste keer doet, is dat een bijzondere gebeurtenis. Vrienden en familieleden komen om de jongen te horen voorlezen. In sommige joodse gemeenten vieren ook meisjes op hun dertiende hun godsdienstige volwassenheid met een bat mitswa (dochter van de opdracht). Met opdracht is steeds de opdracht om te leven volgens Gods geboden bedoeld. Het hindoeïsme kent voor jongens van dertien ook een overgangsrite. Als een jongen baardgroei krijgt wordt hij, na een bad, liefst in de rivier, geschoren en krijgt hij nieuwe kleding. Daarna gaat hij naar de pandit, de hindoepriester. Daar houden ze een vuuroffer. De jongen zet zijn voet op een steen. Hij moet net zo sterk worden als die steen. Met zijn nieuwe kleed, een gordel en een offersnoer maakt hij samen met de priester een ronde om het vuur, al zingend en biddend. Hij wordt daarna als volwassen beschouwd. 13

Rituelen voor meisjes Ook voor meisjes zijn er in verschillende culturen rituelen die te maken hebben met de overgang van puber naar volwassene. Een heel bekende is het Feest van de Vijftien Jaar, Le Fiesta de Quince Años, in diverse landen in Latijns-Amerika. Het meisje viert dan haar overgang van meisje naar vrouw. Het feest dat gevierd wordt is praktisch even belangrijk als haar bruiloft later. Ze is geen niña (kind) meer, maar een señorita (een jongedame). Ze mag vanaf nu zelf naar de bioscoop, naar een discotheek en mag vanaf nu een novio (vriendje) hebben. Het feest begint met een bezoek aan de kerk. Na de kerk gaat het hele gezelschap uitgebreid ontbijten. De hele dag door wordt er overvloedig gegeten en gedronken, ook al zou de familie dat amper kunnen betalen. Dat hoort gewoon zo. Een voor een druppelen dan de andere gasten binnen, allemaal met een mooi cadeautje. Het Feest van de Vijftien Jaar, Le Fiesta de Quince Años Na het eten wordt er gedanst. De vijftienjarige danst de Weense Wals met haar vader, haar ooms, haar broers en iedereen die dat wil. Ze mag niemand weigeren, zelfs de grootste dronkelap niet. Door te dansen laat ze zien dat ze uit de voeten kan in de wereld van volwassenen. Bij de Apachen, indianen uit het zuidwesten van de Verenigde Staten, is er een vierdaags ritueel voor meisjes in de puberteit. Tijdens het ritueel wordt de meisjes het juiste vrouwelijke gedrag geleerd. Een oudere vrouw kneed haar als het ware in de juiste vrouwelijke vormen. Na het kneden wordt ze niet meer als meisje gezien, maar als een volwassen vrouw. Het meisje stelt tijdens het ritueel de Wit Beschilderde Vrouw voor uit een oud verhaal van de Apachen. 14

Liggend Apache meisje Het lopen in één van de vier windrichtingen Het ritueel omvat nogal wat organisatie. Zo moeten er speciale kleren gemaakt worden op de juiste manier, ook moeten er muzikanten en dansers zijn, en moet er iemand zijn die het ritueel leidt. Als dit alles geregeld is, kan het ritueel beginnen. Het ritueel duurt vier dagen en houdt op de ochtend van de vijfde dag op. Aan het begin van het ritueel houdt het meisje een versierde stok in haar handen, die zij zal gebruiken op haar oude dag. Samen met een jonge begeleider staat zij voor een paar op elkaar gestapelde dekens met daar bovenop een ongelooide huid. Deze jonge begeleider wordt op een gegeven moment vervangen door een volwassen vrouw. Zij bindt een schelp vast in het haar van het meisje, een teken van de Wit Beschilderde Vrouw. De vrouw danst bij het gezang van de medicijnman. Als het meisje gaat liggen met haar gezicht naar de grond, masseert de vrouw haar. Hierdoor zal zij later voldoende kracht hebben om als volwassene haar taak te vervullen. Dan moet zij in elk van de vier windrichtingen lopen. Zo krijgt zij snelheid en uithoudingsvermogen. Dan bestrooien de ouders haar met stuifmeel. Ook de anderen die dat willen kunnen dat doen. Alle aanwezigen krijgen na het ritueel zoetigheid en fruit. 15

Besnijdenis tijdens de puberteit We hebben het al eerder gehad over besnijdenis. Ook op latere leeftijd vinden besnijdenissen plaats, in de puberteit, zowel bij jongens als bij meisjes. Vooral in Oost-Afrika is de besnijdenis van meisjes en vrouwen uitgegroeid tot een ernstig verminkende ingreep, die niet alleen heel pijnlijk is, maar soms ook maakt dat ze later niet meer kunnen genieten van vrijen. Tegen deze vorm van vrouwenbesnijdenis is veel protest, maar de meisjes en hun ouders hebben weinig keus. Een meisje dat niet besneden is, kan later simpelweg geen echtgenoot krijgen. Tijdens een besnijdenis of een ander puberteitsritueel sterven de jongeren als kind en worden ze als volwassenen herboren. Soms wordt dat ook letterlijk gezegd: Het kind is dood. De man of vrouw is herboren. Vaak worden allerlei symbolen gebruikt om aan te tonen dat het kind tijdens de puberteit ritueel gestorven is. Er worden bijvoorbeeld speelgoedjes of typische kindervoorwerpen vernietigd. Mesje voor een besnijdenis Huwelijk In het Westen trouwen we met iemand die we leuk of aardig vinden en van wie we houden. En die persoon kiezen we dan ook zelf. Dat lijkt heel vanzelfsprekend, maar dat is het ook in Nederland niet altijd geweest. Het zogenoemde verstandshuwelijk kwam vroeger veel voor. Mensen van adel trouwden met iemand van adel. Voor rijke boerenzonen zochten de ouders een geschikte kandidaat onder rijke boerendochters. Standsverschillen zijn tegenwoordig minder belangrijk. Je trouwt met degene van wie je houdt. Voor veel mensen in andere landen is een huwelijk uit liefde helemaal niet zo voor de hand liggend. Daar kiezen de ouders een partner voor hun kinderen. Huwelijk in een kerk Sahini, een Bengaals meisje, vindt het helemaal niet vreemd dat haar ouders voor haar een echtgenoot zullen uitkiezen: Zelf een man uitkiezen? Hoe zou ik daar goed over kunnen beslissen. Ik weet niets af van mannen en ook niet van het huwelijk. Mijn ouders zijn daar veel beter in thuis. Zij hebben er ervaring mee. En ze houden veel van mij. Ik ben er zeker van dat ze een geschikte man voor mij vinden. 16

Of je nu trouwt uit liefde of na bemiddeling door je ouders, een huwelijk is altijd een bijzondere gebeurtenis. Meestal gaan er maanden aan voorbereiding aan vooraf. Dat begint met het zoeken naar een geschikte locatie. Ook het menu van het diner wordt van tevoren vastgesteld. Je denkt zorgvuldig na over wie je wel en wie je niet zult uitnodigen. Een huwelijk kent ook diverse rituelen waarvan de betekenis niet meer iedereen even duidelijk is. Zo gaat de aanstaande bruid vaak met haar moeder een trouwjurk kopen. De aanstaande bruidegom mag die jurk pas op de dag van het huwelijk zien. De kleur van die jurk is vaak wit. Dat verwijst naar vroegere tijden toen de vrouw daarmee aan de buitenwereld wilde laten zien dat ze als maagd het huwelijk inging. Maar die rituele betekenis is allang verloren gegaan. Een bruid in een bruidsjurk Een trouwpaar verlaat net de kerk Er zijn meer rituelen waarvan niemand meer precies weet waarom ze zo worden uitgevoerd. Op het stadhuis bijvoorbeeld schuiven de kersverse man en vrouw na het jawoord bij elkaar een ring om de vinger. Waarom ringen? En wie in de kerk trouwt, krijgt wel eens bij het verlaten van de kerk een lading droge rijstkorrels over zich heen gestrooid. Wat is daarvan de betekenis? Een heel fraai voorbeeld komt uit Spanje. Op een gegeven moment geeft de bruidegom tijdens de katholieke mis enkele goudmunten aan zijn nieuwe bruid. Als je aan het echtpaar vraagt waarom dat is, moeten ze waarschijnlijk het antwoord schuldig blijven. Sommigen zeggen dat dit ritueel stamt uit de tijd dat de man een bruidsprijs moest betalen aan de familie van de vrouw, maar niemand weet dat zeker. Zo zie je maar dat de betekenis van veel rituelen niet meer bekend is, terwijl de rituelen zelf gewoon blijven bestaan. Het hoort nu eenmaal zo, zegt men dan. In andere culturen kent men weer heel andere rituelen bij een huwelijksplechtigheid. 17

Het huwelijk en het grootbrengen van kinderen vormen een belangrijk onderdeel van het joodse leven. Alvorens te trouwen wil men er eerst zeker van zijn dat man en vrouw goed bij elkaar passen. Vaak laat men de zoektocht naar een geschikte partner over aan een huwelijksmakelaar. De bruiloft kan plaatsvinden in een synagoge of in de openlucht. Het joodse huwelijk kent verschillende rituelen. De bruidegom schuift een gouden ring om de wijsvinger van de bruid. Daarna wordt het huwelijkscontract, de ketoeba, voorgelezen. De rabbijn (joods geestelijk leider) spreekt zeven zegenspreuken over het huwelijk uit. Tot slot vertrapt de bruidegom een wijnglas. De betekenis van dit laatste ritueel is niet helemaal duidelijk. Volgens sommigen wordt zo, zelfs op een vreugdevol moment, de gedachte aan de verwoesting van een belangrijke joodse tempel in Jeruzalem in 70 n. Chr., levend gehouden. In het hindoeïsme en de islam is het huwelijk geen overeenkomst tussen twee mensen, maar tussen twee families. De families zoeken een geschikte huwelijkskandidaat voor hun zoon of dochter uit. In het hindoeïsme zoeken de ouders in gesprek met elkaar een geschikte partner voor hun zoon of dochter of via een speciale advertentie in de krant. 18 Hindoestaans huwelijk

Als de families het eens zijn, vraagt men een astroloog (iemand die in de sterren kijkt) een geschikte datum te zoeken voor het huwelijk. Op de dag van het huwelijk worden de rechterhanden van het echtpaar aan elkaar gebonden en wordt het paar met water besprenkeld. Daarna loopt het paar driemaal rond een heilig vuur en offert het rijstkorrels. De inzegening is voltooid nadat het paar zeven passen heeft gezet, waarbij na elke pas een gelofte wordt uitgesproken. De zeven passen staan voor voedsel, kracht, voorspoed, welzijn, kinderen, gelukkige jaren en een goed huwelijk. In de islam worden huwelijk, het gezinsleven en het opvoeden van kinderen gezien als een voorziening van God voor de mensheid. De islamitische wet staat toe dat een man meer dan één vrouw trouwt (maximaal vier), maar alleen als hij ze allemaal kan onderhouden. Ofschoon de ouders een partner zoeken voor hun zoon of dochter, mag een meisje volgens islamitische regels niet tot een huwelijk gedwongen worden. Het meisje wordt dan ook betrokken bij de keuze van haar partner. In moderne gezinnen zie je tegenwoordig dat het meisje met een eigen kandidaat mag komen. Islamitisch huwelijk Een islamitisch huwelijk wordt uitvoerig gevierd, meestal gedurende verschillende dagen. De vrouwen komen samen om de bruid en zichzelf te versieren met henna, een kleurstof gemaakt van de gedroogde bladeren van de hennaplant. Hennaversieringen beschermen volgens de traditie tegen kwade invloeden. Op de eigenlijke trouwdag vieren de beide families het huwelijk met muziek, dans en een feestelijke maaltijd. Soms vieren de mannen en vrouwen apart feest. Na het huwelijk laat de vrouw door middel van sieraden aan de buitenwereld zien dat ze getrouwd is. De legende van Imilchil Lang geleden, zijn een jongen en een meisje uit Imilchil in Marokko verliefd op elkaar. De vader verbiedt de twee met elkaar te trouwen omdat hun families vijanden van elkaar zijn. Maar hun liefde is sterker en zij overtreden de islamitische wet dat alleen getrouwden geslachtsverkeer mogen hebben. Nadat dit is ontdekt, besluit de ouderraad dat beiden de doodstraf krijgen. Na de dood van het meisje wordt zij begraven. Op de plaats van haar graf ontspringt op wonderbaarlijke wijze een bron. De gelovige islamieten slaan geen acht op de bron. Verderop brengen zij de jongen om. Weer ontstaat er een bron. 19

De beide bronnen blijven water geven tot er twee meren zijn ontstaan. Deze twee meren bestaan nog steeds. Hierna besluit de raad van ouderen jonge mensen voortaan vrij te laten in hun keuze. Om de jongeren voortaan de kans te geven elkaar te leren kennen, stellen zij de huwelijksmarkt in. De markt vindt plaats in september wanneer de herders uit de bergen naar het dal komen. Ieder jaar komen de leden van de bergstam van de Ait Haddidou bij elkaar bij het grafmonument van Sidi Achmed Oulmghani bij Imilchil. Zij vieren een groot feest ter ere van deze heilige. Het feest is de grootste markt van het jaar. Zonder het aan de ouders te vragen kunnen mensen op de markt een levensgezel uitzoeken en trouwen. Weduwen en gescheiden vrouwen kunnen zonder begeleiding naar dit feest toegaan. Getrouwde vrouwen mogen er niet naartoe. Trouwlustigen vinden meestal niet zomaar iemand op de markt. Vaak hebben ze al eerder kennisgemaakt. In de zomer zijn er namelijk in ieder dorp iedere avond feesten waar wordt gezongen en gedanst. De jongens en meisjes, mannen en vrouwen kunnen elkaar daar leren kennen. De meisjes en vrouwen die graag willen trouwen hebben zich zwaar opgemaakt. Dat is niet alleen om er mooi uit te zien, maar ook en vooral om boze geesten af te weren. De vrouwen dragen bijvoorbeeld gele kettingen en hebben saffraan op hun neusvleugels geverfd. Saffraan is een gele kleurstof die wordt gemaakt van de saffraanplant, familie van de krokus. Geel is de kleur van de zon en beschermt tegen het kwaad. Met kool hebben ze de ogen zwart gemaakt. Zwart beschermt tegen verwensingen. Trouwlustige vrouwen in Imilchil Het opmaken van het huwelijkscontract Een huwelijk is gesloten nadat een kadi, een notaris, een huwelijkscontact heeft opgemaakt. Er is verder geen enkele plechtigheid. Vrouwen die op de markt trouwen, moeten minstens één jaar bij hun man blijven. Als de man eerder wil scheiden in de islam kan alleen de man een scheiding aanvragen is dat mogelijk. Hij is wel verplicht zijn ex-vrouw tot de volgende huwelijksmarkt te verzorgen. Daar kan zij een nieuwe partner uitzoeken. 20

Dood Hoe vervelend het ook is, iedereen heeft op een of andere manier wel eens met de dood te maken gehad. Een opa of oma die overleden is, een bericht in de krant of een uitzending op televisie. In 1997 keken honderden miljoenen mensen naar de plechtigheid rond de begrafenis van Lady Di op televisie. Haar begrafenis ging gepaard met tal van rituelen, zoals het slaan van een kruisje door mensen langs de kant van de weg toen de kist voorbij kwam, het luiden van de klokken en het zingen van liederen in de kerk. Overal in het land staken mensen kaarsjes voor haar aan. Vaste rituelen die duidelijk horen bij een christelijke plechtigheid. De begrafenis van Lady Diana De dood is de laatste overgang die een mens kan maken. Voor sommigen is de dood het definitieve einde. Maar mensen die een godsdienst aanhangen, zijn er vaak van overtuigd dat er op een of andere manier een leven na de dood is. In Nederland probeert men na de dood weer zo snel mogelijk over te gaan tot de orde van de dag. In andere landen kan een begrafenisritueel vele dagen duren. Wordt de dood bij ons zoveel mogelijk weggestopt, elders probeert men de dood juist een plaatsje in het dagelijks leven te geven. In Mexico wordt over de dood met een koosnaam gesproken: Muerito. Kinderen in dit land worden al vroeg met de dood vertrouwd gemaakt. Zo krijgen ze met Allerzielen (2 november, een dag waarop katholieken bidden voor de zielen van alle doden) doodskopjes van suikergoed. Maar ook beeldjes en andere prullaria van doden vind je overal in Mexico. s Avonds gaan ze met de hele familie naar het kerkhof om de doden te herdenken en om op hun graf broden te eten in de vorm van menselijke gebeenten. 21

In Madagaskar haalt men de doden zelfs letterlijk uit de graven, zodat ze een keer per jaar de duisternis van de aarde kunnen verlaten. Ter ere van de opgegraven doden wordt er dan een groot feest gevierd. De overleden voorouders kunnen zo ook kennismaken met aangetrouwde familieleden en nieuwgeboren kinderen. Sterven wordt in de meeste culturen gezien als een overgang van de wereld der levenden naar de wereld der doden. Christenen geloven dat hen het eeuwige leven in de hemel (een paradijselijk oord) is beloofd als ze zich tijdens hun aardse leven goed gedragen. Als ze zich misdragen hebben, kunnen ze in de hel (een afschuwelijk oord met eeuwige straffen) komen. Taj Mahal in India, een heilige graftombe voor moslims Ook moslims geloven in een paradijs en een hellevuur. Net als de christenen geloven de moslims in een dag des oordeels waarop alle doden worden opgewekt en beoordeeld. Degene bij wie het goede de overhand heeft op het kwade gaat naar het paradijs, de anderen naar het hellevuur. In tegenstelling tot bij de christenen is crematie (=verbranding) uit den boze vanwege de verwachte opstanding. Een begrafenis moet binnen 24 uur plaatsvinden. De dood wordt gezien als onderdeel van het goddelijk plan. Extreme rouw wordt ontraden. Immers, wie als goed moslim heeft geleefd, gaat naar het paradijs. Overdreven rouw wijst op gebrek aan vertrouwen in Gods liefde en genade. Ook joden geloven in de opstanding van de doden, maar er wordt verschillend gedacht over wat er met het lichaam gebeurt, en daarom wordt er ook verschillend gedacht over begrafenis en crematie. Het lichaam moet zo snel mogelijk na het overlijden (meestal binnen 24 uur) in joodse gewijde aarde worden begraven. De bijbehorende rituelen dienen om de nabestaanden te helpen bij hun verlies. Joodse begrafenis op de olijfberg, Jeruzalem 22

De eerste week na het overlijden zitten ze thuis. Ze dragen gescheurde kleren en nemen geen deel aan het gewone leven. Vrienden en familieleden hebben de plicht hen te bezoeken, hen eten te geven en bij te staan. De eerste elf maanden na het overlijden wordt dagelijks in de synagoge een gebed uitgesproken. Daarna wordt de sterfdag jaarlijks herdacht. Hindoes geloven in reïncarnatie, een wedergeboorte van de ziel. Mensen die tijdens hun leven hun godsdienstige plichten naleven en zich goed gedragen, zullen worden beloond met een wedergeboorte in een hogere kaste (bevolkingsgroep). Mensen die hun godsdienstige plichten niet nakomen en zich slecht gedragen, komen na hun dood opnieuw ter wereld in een lagere kaste. Een plaats waar gecremeerd wordt in Varanasi, India Het lichaam wordt gecremeerd, want alleen de ziel blijft voortbestaan. Die ziel komt na wedergeboorte in een ander wezen terug. Tijdens het ontsteken van de brandstapel worden rituele gebeden opgezegd om de ziel rust te schenken. Na de crematie worden as, bloemen en botten verzameld en uitgestrooid over een rivier of zee. Angst of liefde Zoals gezegd geloven veel mensen in een leven na de dood. Dit kan leiden tot twee houdingen tegenover gestorvenen: angst of liefde. Bij angst zijn de nabestaanden bang voor de geesten van de doden. Als een geest niet accepteert dat hij dood is, of als oude vetes nog niet zijn vereffend, kan hij gaan ronddolen en de levenden lastigvallen. Veel rituelen rond de dood zijn erop gericht om de geest duidelijk te maken dat hij nu tot een andere wereld behoort. Om de kans te vergroten dat de geest niet terugkomt, proberen de levenden de geest te verwarren. Ook in Nederland hebben we rituelen die ervoor bedoeld zijn om de geest te verwarren. Het luiden van de klokken was oorspronkelijk bedoeld om kwade geesten te verjagen. Ook het gebruik om de dode met de voeten eerst het huis uit te dragen, is bedoeld om de geest te verwarren. 23

Op Java (een Indonesisch eiland) maakt een begrafenisstoet vele omwegen om kwade geesten op een dwaalspoor te brengen. Om ervoor te zorgen dat de geesten niet doorhebben dat het om een begrafenis gaat, zorgen de nabestaanden ervoor dat ze druk praten en veel lachen. In Ghana danst men met de kist heen en weer, zodat de geest door de chaotische bewegingen de kluts kwijt raakt. Bij liefde gaat er een positieve invloed van de geesten uit. Vanuit de andere wereld hebben de geesten van dierbare overledenen de kracht om ons bij te staan. Via rituelen en voorouderverering worden contacten met de overledenen onderhouden. Dat zie je bijvoorbeeld heel sterk in China. Daar moeten de begrafenisrituelen correct worden uitgevoerd om de voorouders gunstig te stemmen. Tijdens het Ching Ming-feest worden de voorouders geëerd. Een Chinees aan een graf tijdens Ching Ming Rituelen die gebruikt worden zeggen ook iets over de overledene zelf. Dat kan naar voren komen in de keuze van de muziek. Maar dat kun je ook heel letterlijk nemen: in Ghana krijgen de doden zeer persoonlijke doodskisten in de vorm van iets wat in hun leven heel belangrijk is geweest. Een visser wordt begraven in een vissersboot of vis. Een non in een doodskist in de vorm van een kerk, en ga zo maar door. Op zoek naar nieuwe rituelen In Nederland worden rituelen die met de dood te maken hebben steeds persoonlijker. Nabestaanden beschilderen bijvoorbeeld zelf de kist. Familie en vrienden bepalen zelf hoe een rouwdienst er uit komt te zien. 24

AANTEKENINGEN 25

26

MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ook vind je daar een website met nuttige links die horen bij dit scriptiepakket. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl. 27

SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk en bij dit pakket is er een website met aanvullende informatie, nuttige links en voor de leerkrachten een (groeps-)opdracht voor in de klas. De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl Schoolmediatheken, (jeugd)bibliotheken en documentatiecentra kunnen een abonnement op de scriptieservice nemen en ontvangen dan per jaar vijf nieuwe titels.