Doorkijkjes W&T in de Pabo Driestar hogeschool maart 2016 Algemeen De Driestar hogeschool heeft een voltijd opleiding, een deeltijd pabo opleiding, een duale variant en in samenwerking met de Open Universiteit een academische pabo. In totaal verzorgt de Driestar hogeschool onderwijs voor 818 studenten. De hogeschool biedt nog verschillende andere opleidingen aan zoals een opleiding pedagogiek en een drietal master opleidingen in het educatieve gebied (Master SEN, Master Leren & Innoveren, Master Educational Leadership) en een aantal post HBO opleidingen. W&T was in de Driestar pabo al ruim vertegenwoordigd bij de start van het pabo project W&T. Desondanks zag men in het W&T project ook nieuwe kansen om het W&T programma te optimaliseren. Opbouw van het curriculum De Driestar is een pabo die onderwijs vorm geeft op basis van haar christelijke kernopdracht. Dat betekent dat onderwijs en opvoeding gebaseerd zijn op richtlijnen die hun grondslag vinden in de Bijbel en uitgewerkt zijn op een reformatorische en protestants-christelijke wijze. De Driestar geeft het onderwijsprogramma vorm langs drie hoofdlijnen. De eerste leerlijn betreft het ontwikkelen van een goede beroepshouding: niet het lesgeven, maar de eigen ontwikkeling staat centraal. De tweede leerlijn richt zich op de beroepsvorming en is nauw verbonden met de stage. Binnen de leerlijn beroepsvorming staan zeven pedagogische thema s centraal: relatie, gezag, leeromgeving, organisatie, ontwikkeling, uniciteit en verantwoordelijkheid. Er wordt gewerkt aan de leerhouding en de algemene pedagogisch/didactische kennis. De derde leerlijn richt zich op de diverse schoolvakken waaronder natuuronderwijs en techniek. Er wordt gewerkt aan de verdieping van eigen kennis en vaardigheden enerzijds en aan de vakdidactiek anderzijds. Voorop staat de praktijk-nabijheid hetgeen inhoudt dat de werkvormen en de lesstof die docenten aan de orde stellen zo te gebruiken zijn in de basisschool. W&T en N&T in het curriculum W&T of N&T zitten ruim verankerd in het programma van de Driestar. Het basisprogramma jaar 1 en 2 bevat een aantal specifieke modules natuur en techniekonderwijs in de vakgerichte leerlijn (leerlijn 3). Daarnaast is zowel in beroepshouding als beroepsvorming (leerlijn 1 en leerlijn 2) natuuronderwijs en techniek aan te treffen in combinatie met andere vakken als grotere eenheden en regelmatig als voertuig voor de generieke doelen van leerlijn 1 en 2. 1
Modules die voor de voltijd genoemd worden in leerlijn 1 en 2 zijn: Ontwikkeling en uniciteit 1 en 2, Terra incognita. Modules in leerlijn 3 zijn: Binnen en buiten de natuur beleven 1 en 2, Buitenste binnen en binnenste buiten en Uitvinden leuker dan je denkt. In leerjaar 3 jongen en oudere kind zijn er keuzemodules voor leerlijn 1 waaronder Natuurwetenschappen het boek der natuur, Natuurwetenschappen, Charles Darwin schepping of evolutie. in leerlijn 2 zit natuuronderwijs en techniek gekoppeld bij het periode thema Exemplarisch onderwijs en bij het periode thema Ontwikkelingsgericht onderwijs. In leerlijn3 is er een zaakvak specialisatie voor drie periodes Natuuronderwijs op ontdekkingstocht. Ook is er een zaakvakken geïntegreerde module Zoek het dicht bij huis. Daarnaast zijn er drie periode thema s in het kader van de specialisatie namelijk: Er op uit, Ik zou wel eens willen weten en de fascinerende proef. In leerjaar 4 zien we in leerlijn 1 de keuze module Bouwen aan de toren van Babel. In de andere opleidingsvarianten zien we ook aandacht voor W&T en N&T maar in inhouden en omvang aangepast aan de specifieke variant. Verwondering en schoonheid als basis van W&T op een illustratieve wijze gedemonstreerd Op de Driestar beschouwt men wetenschap en technologie als een thematiek die mensen overal in hun leven tegenkomen maar waarvoor je ze ook in vuur en vlam moet steken, met andere woorden interesseren voor. Tijdens de start van het werkbezoek werd dit op een technisch wetenschappelijke wijze gesymboliseerd door het daadwerkelijk ontsteken van een groot vuur. Een groot vuur in een klas is een probleem maar wanneer je weet wat je doet kan dit met sterk verdunde spiritus op een veilige en controleerbare wijze. Het vuur vraagt aandacht voor het thema van W&T, het boeit en fascineert, het laat je licht zien, maakt je warm voor, en laat je nadenken over het hoe en waarom van de dingen. Tegelijkertijd werd geïllustreerd hoe je met studenten op een bevragende manier kunt nadenken over de werking van verschijnselen in de natuur. Kun je het spiritusvuur blussen met water en wat is nodig voor branden? Een brandstof, zuurstof en hoge temperatuur zorgen voor verbranding en water verlaagt de temperatuur en zorgt voor een deken waterdamp die de zuurstof afsluit waardoor het vuur geblust wordt. De Driestar wil in de basis bij het toepassen van wetenschap en technologie uitgaan van de verwondering en de schoonheid en het bijzondere van alles wat gegeven is binnen de schepping. Men verwijst naar mensen die prachtige taal gebruiken om te duiden wat het onderwerp van wetenschap en techniek eigenlijk inhoudt. 2
Wetenschap en technologie weerspiegelt de scheppings-werkelijkheid, waarover we ons blijvend verbazen en verwonderen. Via het voorlezen van het gedicht Kosmos van Ida Gerhardt wordt deze opvatting kracht bijgezet. Wetenschap en technologie is tevens een gave die je gekregen hebt om niet te blijven bij wat er was maar ook om verder te ontwikkelen en nieuwe inzichten te verwerven en ontdekkingen te doen. Wat er al was en hoe verder is gegaan Bij de start van het project had men al veel gerealiseerd; de zoektocht was wat de vervolgstappen zoude worden. De verdieping en verbreding is gevonden door te werken aan een meer integratieve benadering. Daarvoor ontwikkelt men een didactisch hulpmiddel in de vorm van de publicatie van een handboekje bedoeld voor studenten en leerkrachten. Binnen de Driestar heeft men de opvatting dat ontwikkelingen die met subsidie in gang gezet worden, verankerd moeten worden binnen het geheel van de organisatie en daarmee uiteindelijk subsidie onafhankelijk zijn. Was voorheen de benadering van wetenschap en technologie nog sterk vakmatig, gedurende het project heeft men steeds meer ingezet op zoeken naar versterking door integratie van vakken en samenwerking. Dit was al het geval via de verbinding van natuur en techniek onderwijs met beeldende vorming. Men is verder op zoek gegaan naar integratie momenten zoals natuur en techniek in combinatie met aardrijkskunde, geschiedenis, Nederlands, enzovoorts. Dit heeft geleid tot een groep docenten die gezamenlijk aan onderwerpen werken en de deelprojecten in gezamenlijkheid uitvoeren. Er kan gezegd worden dat W&T in combinatie met N&T in alle fases van de opleiding verankerd is zowel in aparte disciplines als in geïntegreerde benaderingen. Naast deze ontwikkelingen binnen het project heeft men andere bestaande good practices doorgezet of aangepast. Combistages heeft men ook na afloop van VTB georganiseerd in de vorm van samenwerking met technische opleidingen van Windesheim. Dat heeft geleid tot projectjes waarin pabostudenten didactiek ontwikkelden bij software en hardware die door Windesheim studenten zelf voor onderwijs toepassing waren gemaakt. Omdat dergelijke hard- en software in de praktijk minder betrouwbaar was is dit doorontwikkeld in de richting van werken met stabielere materialen zoals de Lego Mindstorms. Ook is er een project geweest om W&T in de rekenmethode te integreren. Binnen dat kader is door de rekenvakgroep aan pabo 3 studenten gevraagd een rekenles te geven aan de hand van een W&T context. De vakgroep heeft ook zelf rekenpractica ontwikkeld met techniek onderdelen. Er was ook al het thema exemplarisch onderwijs uitgewerkt waarbinnen sterk gefocusseerd wordt op onderzoekend leren als onderwijsconcept. Waar men nu in het kader van het project op doorwerkt past bij de eerdere ontwikkelingen: het sterker integreren van onderzoekend en ontwerpend leren binnen het gehele curriculum. Men is nagegaan bij welke vakken elementen van O&O leren aanvullend nog een sterkere toevoeging kunnen betekenen. Dit heeft uitgepakt in versterking of aanpassingen van het volgende programma. Pabo 1: Onderzoekend en Ontwerpend leren is verankerd in een module Beleef de natuur! (bloemen; planten; zintuigen; geluid ; licht). Pabo 2: Onderzoeken in de natuur ( Binnenste buiten en buitenste binnen : veldwerk sloot; natuurpad en bomen) en in de modules Menselijk lichaam en Onderzoeken en ontwerpen zit in Vormgeving & techniek: Uitvinden leuker dan je denkt (3 credits). 3
Deze laatste is een combinatie van de vakken beeldende vorming en natuur & techniek onderwijs. Deze module is in gezamenlijkheid door docenten beeldende vorming en docenten natuur en techniek ontwikkeld en wordt ook samen uitgevoerd. Men ervaart dat voor studenten zulke vormen van samenwerking eyeopeners zijn. Men nodigt ook Professor Marc de Vries uit die studenten wijst op het gegeven dat techniek overal zit en heel dichtbij is. Tegelijkertijd stelt hij ook ethische aspecten aan de orde. In het kader van deze module wordt ook een bezoek aan NEMO gebracht. Pabo 3: Hier krijgt onderzoekend leren een plek in de module omgevingsonderwijs die voor alle studenten is bedoeld. Daarnaast zijn er drie keuzemodulen specialisatie natuur & techniek onderwijs voor Oudere Kind en Jongere Kind. Er is aandacht van W&T in andere vakken (pilot rekenen en Nederlands; exemplarisch onderwijs). Ook zijn er twee keuzemodulen natuurwetenschappen (Boek der natuur de 17e eeuw; Darwin: Schepping of evolutie de 19e eeuw; W&T in de 21e eeuw de digitalisering). Daarbij is er aandacht voor de filosofie, geschiedenis en ethiek van de natuurwetenschappen. Pabo 4: biedt de Minor exemplarisch onderwijs met Onderzoekend en Ontwerpend leren, de keuzemodule Natuurwetenschappen (W&T in de 21e eeuw : o.a. biotechnologie; gezondheidszorg en digitalisering/robotica). Binnen dit programma werkt men verder aan visievorming rond W&T en de eigen christelijke identiteit. Er wordt een bezoek gebracht aan musea en science-centra, er zijn lezingen rondom schepping en evolutie, er wordt samengewerkt met wetenschapsknooppunt Delft. Professionalisering en implementatie, projectgroep en ontwikkeling van het handboekje Men heeft gekozen voor een vorm van professionalisering die meteen leidt tot implementatie en verduurzaming binnen het eigen curriculum. Daarvoor is er een werkgroep gevormd met een of twee deelnemers vanuit alle disciplines die met elkaar nagaan hoe Wetenschap en Technologie en Onderzoekend en Ontwerpend leren binnen de eigen vakken een plek kan krijgen. Het heeft geleid tot een intensieve en diepgaande discussie en intervisie over richting, aanpak en uitwerking van wat W&T en onderzoekend en ontwerpend is. Ook over wat is dan de gemeenschappelijke noemer en definiëring. Er is door deze aanpak een gevoel van eigenaarschap ontstaan dat een intensief leer- en ontwikkelproces en gemeenschappelijk denken heeft opgeleverd voor de docenten uit de werkgroep. Zelf ontwikkelen beschouwt men als de sleutel tot professionalisering. Wat nu ontwikkeld wordt moet de komende jaren zijn beslag krijgen in het curriculum. Daarvoor heeft men besloten een eigen handboekje te maken voor de pabo en voor het primair onderwijs. Bedoeling is dat wetenschap en technologie hier in een kader wordt geplaatst dat passend is bij de eigen identiteit. Dit betekent dat men zich gebogen heeft over: W&T vanuit christelijk perspectief, het belang van W&T in het PO, een didactisch kader bij de lessen, sleutels om W&T te ontsluiten in de klas, voorbeeldlessen op hoofdthema s. Zo heeft de werkgroep bijvoorbeeld bij de stappen van de onderzoeks- en ontwerpcyclus vanuit de eigen identiteit betekenisvolle begrippen geformuleerd die zowel passen bij ontwerpen als bij onderzoeken: ontmoeten, verkennen, bedenken, uitvoeren, evalueren, presenteren en verdiepen. Men heeft ook een aantal criteria geformuleerd waaraan de lesthema s - die aan de orde komen - moeten voldoen. Criteria zijn: kiezen voor mensheidsthema s relevant vroeger én nu, kenmerkend thema s voor het vakgebied, thema s die innovatief, uitdagend en boeiend zijn en geschikt zijn voor po en pabo curriculum. 4
Thema s bij vakken kunnen bijvoorbeeld zijn: Aardrijkskunde en drones, Rekenen en navigatie en GPS, handvaardigheid en verf maken, natuuronderwijs en techniek in de ruimte, enzovoorts. Er is hiervoor een scala aan rijke, innovatieve lesideeën ontwikkeld. In het boekje krijgen de lessen vorm langs een vast format en de pabo gaat ook bij bepaalde lessen leskisten beschikbaar maken. De lessen moeten tevens uitnodigen tot nadenken over consequenties van wetenschap en techniek. Het gaat nu om lessen voor groep 6 t/m 8 met een plan tot koppelen van een website en in een latere fase het maken van een boekje voor groep 1 tot en met 5. Professionalisering van docententeam is er in de vorm van een studiemiddag over de combinatie van ICT en Wetenschap en Techniek met de lector Dr. Steef de Bruin. Dr. Remke Klapwijk gaat een lezing en workshop geven over Creativiteit en OOL. Daarnaast organiseert men in september 2016 zelf een symposium W&T vanuit de werkgroep voor het eigen werkveld. Daar gaat men workshops geven en het eigen boekje met resultaten vanuit de werkgroep presenteren. Samenwerking met het werkveld De Driestar werkt nauw samen met partners uit het werkveld. Er zal een W&T café georganiseerd worden waarvoor regionale basisscholen en de eigen achterban vanuit het gehele land worden uitgenodigd. Daarnaast worden op de locatie van de pabo regelmatig basisscholen uitgenodigd waaraan studenten lesgeven (vakdidactische ateliers = vda s) om complexere specifieke onderdelen uit te proberen als voorbeeldmatig voor de eigen stage. Men denkt dat lessen uit het boekje ook een plekje in de vda s kunnen krijgen. Presentatie van enkele good practices Aandacht voor innovatieve robotica past volgens de Driestar goed bij de hedendaagse opvattingen en doelstellingen met betrekking tot het leren van W&T en ICT door studenten en leerlingen. Lego Mindstorms vind men daar geschikt voor maar er wordt tevens gesignaleerd dat er twee stevige drempels zijn: de kosten en wat kinderen moeten kunnen. De pabo vindt het desondanks belangrijk basisscholen te stimuleren méér met zulke vormen van moderne technologie te doen. Daarvoor heeft men vanuit de pabo een wedstrijd bedacht om leerlingen een robotica toepassing te laten maken waarin sensoren en motoren zijn verwerkt. Om scholen en leerlingen daarbij te ondersteunen heeft men ook enkele geïnteresseerde pabo studenten een korte introductie gegeven op het gebied van robotica constructies maken en het programmeren ervan. De studenten hebben zich via zelfstudie verder bekwaamd maar hebben ook ontdekt dat het zelf achterhalen van een aantal zaken tijdrovend is. De studenten geven aan dat het wel zeer motiverend is als het je lukt een werkend model te realiseren. De studenten hebben in hun tweede en derde studiejaar aan dit project gewerkt. Ze hebben in hun tweede studiejaar leerkrachten en leerlingen van een basisschool geholpen en ondersteund. In het derde studiejaar zijn extra studenten gerekruteerd en hebben ze gewerkt aan het ontwikkelen van de uitdaging, het organiseren van de wedstrijd en het ondersteunen van leerkrachten en leerlingen. De leerlingen van verschillende basisscholen zijn naar de pabo komen voor de officiële wedstrijd. De pabo studenten geven aan dat leerlingen snel leren en creatief zijn maar dat ze - wanneer het gaat om de denkstappen te bepalen en het complexer programmeren - nog veel hulp nodig hebben. 5
De studenten maken duidelijk dat ze met het inzetten van robotica opdrachten ook kansen zien voor een vak-integratieve aanpak. De studenten hebben dan ook suggesties gedaan voor het optimaliseren van deze module. Rekenen en W&T is een ander integratiegebied waar binnen de Driestar op ingezet wordt. Men heeft ervaren dat de vijf principes van goed reken- en wiskundeonderwijs heel goed passen bij de insteek van W&T onderwijs en omgekeerd. Men probeert daarom bewust een verbinding te leggen tussen deze vakken maar het blijkt dat die samenhang vaak al van nature aanwezig is. Er wordt in de rekenmodules aandacht besteedt aan: het benadrukken van het belang van contexten, rekenproblemen uit de realiteit, het geleid heruitvinden, vanuit een concrete situatie een model en berekening laten ontstaan, bij beperkt begrip modellen of concrete situaties gebruiken, meten en werken met meetinstrumenten, een methode-les verrijken met W&T. Binnen het project heeft men deskundigheid ontwikkeld; de opvatting is dat het integreren goed mogelijk is wanneer je de doelen van rekenenwiskunde en techniek goed in de gaten houdt en reflecteert op het bereiken van deze doelen. Zo kun je bijvoorbeeld in een rekenles over geld kinderen nep geld en echt geld laten vergelijken en technische ontwerp karakteristieken achterhalen die van belang zijn voor echt geld. Men nodigt de studenten uit zelf ideeën te ontwikkelen hetgeen al in een hele set met ideeën heeft geresulteerd. Studenten wordt geleerd dat ze de integratie kunnen toepassen in methodelessen maar ook in speciaal ontwikkelde practicum lessen. Zo een speciale practicum les op het gebied van navigatie wordt ontwikkeld om op te nemen in de publicatie. Dit wordt gekoppeld aan meten en plaatsbepaling. Studenten worden geïntroduceerd in verschillende onderwijsconcepten. Exemplarisch onderwijs is een belangrijk onderwijsconcept dat binnen de Driestar aan de studenten wordt meegegeven. Het concept komt voort uit het werk van Martin Wagenschein (studeerde onder meer wiskunde en natuurkunde); hij heeft nagedacht over representatieve kernthema s die te benutten zijn om een vakgebied te ontsluiten. Er wordt binnen natuur en techniekonderwijs gewerkt met concrete vragen of fenomenen. Bij exemplarisch onderwijs gaan theorie en praktijk heel nauw samen. Het gaat niet om overdragen van kennis maar om te focussen op het onderzoeken en achterhalen van de betekenis van de objecten en fenomenen uit de wetenschap en cultuur. Zo een onderwijs moet dicht bij het kind komen, dus spannend en actief. Niet gebaseerd zijn op consumeren maar op produceren. Dit onderwijs laat zich prima toepassen via de didactiek en inhouden van Wetenschap en Technologie, het onderzoekend leren en de ontwerpende houding en nieuwsgierigheid. Een ander concept dat wordt aangeboden is het Ontwikkelingsgericht Onderwijs. 6
Studenten krijgen hierover eerst een aantal theoretische inzichten aangeboden. Daarna wordt het via een vakdidactisch atelier op een concrete manier ingevuld bijvoorbeeld met behulp van inhouden van natuur en techniek. Er wordt aangesloten bij een kernbegrip uit het OGO namelijk het uitgaan van constructieve activiteiten. De studenten krijgen een authentieke opdracht: De zeespiegel stijgt; ga een stad op het water maken. De studenten maken gebruik van de ontwerpcyclus en volgen stappen: probleem stellen en vervolgens onderzoeken, ontwerpen en maken. Met allerlei concrete materialen worden maquettes gemaakt. De studenten bouwen in groepjes onderdelen van de stad en stemmen met elkaar af. Tijdens de les denken ze na over het ontwerp alvorens het uit te proberen. Daarna ontdekken ze hoe het zit met drijfvermogen, stabiliteit, enz. Met elkaar presenteren en reflecteren ze hoe ze aan de slag zijn geweest met techniek, wetenschap, talentontwikkeling, creativiteit en esthetica. De uiteindelijke bedoeling is dat ze vergelijkbare activiteiten op de eigen basisschool toepassen. Beeldende vorming en W&T wordt op verschillende manieren uitgewerkt. Zo is er een les waar pabo 1 studenten korte stop-motionfilmpjes leren maken. Ze bedenken een verhaal en plot en gaan dat uitwerken. Door op creatieve manier aan de slag te gaan ontdekken ze de verschillende technische mogelijkheden door deze te onderzoeken en uit te werken. Een tweede les heeft te maken met vormgeving en techniek. Deze les brengt cultuur en wetenschap & techniek bij elkaar. Studenten ervaren hoe constructieve aspecten en architectonische aspecten samen komen in gebouwen. Gebouwen worden bekeken op basis van ontwerp eisen, materialen gebruik, constructie principes, verbindingen, enzovoorts. Daarna worden ontwerpprincipes zelf toegepast door met materialen een constructie te maken die sterk, stijf en stabiel is. Conclusie De pabo Driestar heeft W&T stevig doordacht en vanuit de eigen christelijke identiteit verankerd in het curriculum. De Driestar studenten zijn ambassadeurs voor de opleiding. Ze presenteerden enthousiast en met diepgang wat ze binnen het eigen onderwijsprogramma ten aanzien van W&T en N&T hebben geleerd en hoe ze zelf steeds bekwamer worden kinderen de ruimte te geven tot zelfstandig onderzoeken en ontwerpen. De Driestar toont zich ook als een innovatieve opleiding en heeft oog voor de eigen achterban door vernieuwende lesmaterialen te ontwikkelen die bedoeld zijn als handreiking voor de praktijk van eigen studenten en leerkrachten primair onderwijs. 7