ARBEID EN ZORG IN CAO S

Arbeidsinspectie Centraal Kantoor Afdeling Monitoring en Beleidsinformatie ARBEID EN ZORG IN CAO S 2000 Een update van de resultaten van het over 1999 uitgevoerde onderzoek mei 2002 M. Schaeps P.W. Feenstra

C. Klaassen INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING 1 1.1 Herhalingsonderzoek 1 1.2 De methodiek en rapportage 2 2 ONDERZOEKSRESULTATEN 4 2.1 Gehanteerde steekproef 4 2.2 Samenvatting van de onderzoeksgegevens 5 2.3 Tabellen 2000 13 2.4 Figuren 2000 15 2.5 Een vooruitblik op 2001 18 BIJLAGEN 1 Steekproef i 2 Totaaloverzicht naar onderwerp v 3 Overzicht verwijderde/toegevoegde CAO s x 4 CAO-afspraken in kernlijst xiv 5 Overzicht kerncao s 2000 xv

1 INLEIDING Het combineren van arbeid en zorgtaken heeft onverminderd de aandacht van de overheid en de sociale partners. In de afgelopen kabinetsperiode is een belangrijke doelstelling van beleid geweest om het combineren van arbeid en zorg te vergemakkelijken. Dit heeft onder meer geresulteerd in twee nieuwe wetten: de Wet aanpassing arbeidsduur (van kracht sinds 1 juli 2000) en de Wet arbeid en zorg (van kracht sinds 1 december 2001). De Wet arbeid en zorg (Wet A&Z) biedt werknemers nieuwe rechten waar het gaat om het opnemen van verlof in het kader van zorg en bundelt nieuwe en bestaande verlofregelingen in één kader. De Stichting van de Arbeid heeft aanbevelingen gedaan om te komen tot een regeling voor kinderopvang dan wel in ondernemingen bestaande regelingen voor kinderopvang uit te breiden. Het kabinet zal naar verwachting binnenkort het wetsvoorstel basisvoorziening kinderopvang indienen bij de Tweede Kamer. De Wet aanpassing arbeidsduur (WAA), die op termijn wellicht wordt opgenomen in de Wet arbeid en zorg, blijft in dit onderzoek verder buiten beschouwing. Gezien de actualiteit van het onderwerp arbeid en zorg is het zinvol om het onderzoek zoals dat in de afgelopen jaren door de Arbeidsinspectie is uitgevoerd te herhalen voor 2000. 1.1 Herhalingsonderzoek In navolging van het over 1999 uitgevoerde onderzoek op het gebied van arbeid en zorg wordt met het uitgevoerde herhalingsonderzoek een totaalbeeld over 2000 geschetst. Centraal staan twee onderwerpen: 1. verlof 2. kinderopvang ad 1 Verlof Met betrekking tot het onderwerp verlof wordt aandacht besteed aan in CAO s gemaakte afspraken ten aanzien van aan arbeid en zorg gerelateerde vormen van verlof, sparen voor verlof en loopbaanonderbreking. Het gaat hierbij zowel om concrete als om intentionele afspraken met betrekking tot: zwangerschaps- en bevallingsverlof terugkeerregeling 1 1 Er is sprake van een terugkeerregeling wanneer een werknemer die het dienstverband beëindigt wegens zwangerschap of verzorging van een kind, de relatie met de werkgever en/of het arbeidsproces op de een of andere manier in stand kan houden om na verloop van tijd weer in dienst 1

adoptieverlof / verlof in het kader van pleegouderschap kraamverlof calamiteitenverlof zorgverlof ouderschapsverlof rouwverlof verlof ten behoeve van vrijwilligerswerk De aandacht gaat uit naar de duur van het verlof en de vraag in hoeverre het om betaald of onbetaald verlof gaat. Voor zover het gaat om een wettelijke regeling wordt onderzocht of in CAO s daarnaast aanvullende afspraken zijn gemaakt. Daarnaast is er aandacht voor afspraken over sparen voor verlof. Hierbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen het verlofsparen via het tijd-voor-tijd principe en verlofsparen via het tijd-voor-geld principe. Verder wordt nagegaan in welke mate bepalingen zijn opgenomen over de mogelijkheid om de loopbaan te onderbreken voor langdurig betaald of onbetaald verlof. ad 2 Kinderopvang Met betrekking tot kinderopvang wordt nagegaan in hoeveel CAO s afspraken zijn gemaakt en op welke wijze uitvoering wordt gegeven aan onderstaande aspecten: toegankelijkheid voor de werknemers leeftijdscategorieën kinderen vorm van de opvang (kinderdagverblijven, gastouderopvang, buitenschoolse opvang) uitvoering: een werkgeversregeling of het uitbesteden ervan financieringsstructuur ouderbijdrage budget kinderopvangregeling als à la carte regeling regeling voor kostendeling tussen de werkgevers van de ouders 1.2 De methodiek en rapportage Op basis van het onderzoek zal in de rapportage de stand van zaken voor 2000 worden geschetst. Dit betekent dat uitgegaan wordt van die CAO s, waarvan de expiratiedatum na 31 december 2000 valt 2. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de door de Arbeidsinspectie gehanteerde, jaarlijks vast te stellen, standaard steekproef 3, bestaande uit 125 CAO s in de 2 3 te treden. Bij de CAO s die vóór 31 december 2000 zijn geëxpireerd, maar nog niet vernieuwd zijn, wordt verondersteld dat de afspraken ongewijzigd worden voortgezet. Deze steekproef kan afhankelijk van de ontwikkelingen in CAO s (nieuwe CAO s, afsplitsingen en samenvoegingen van bestaande CAO s) jaarlijks worden aangepast. 2

marktsector, de zorgsector en de overheidssector. Onder de standaard steekproef vallen alle bedrijfstakcao s met 10000 of meer werknemers en alle ondernemingscao s met 3000 of meer werknemers. Gezamenlijk zijn de CAO s van toepassing op ruim 4,9 miljoen werknemers: circa 80 procent van het totaalaantal werknemers onder een CAO. In deze rapportage worden de, aan het rapport Arbeid en zorg in CAO s 1999 ontleende: samenvatting van de onderzoeksgegevens, in het rapport opgenomen tabellen en figuren, en in de bijlage gepresenteerde overzichtstabel, op basis van het over 2000 uitgevoerde onderzoek, geactualiseerd. Voor het onderzoek wordt uitgegaan van de CAO s met een expiratiedatum na 31 december 2000. Op deze wijze is het mogelijk een beeld te schetsen van afspraken op het gebied van arbeid en zorg voor het jaar 2000. De dataverzameling heeft plaatsgevonden in november/december 2001. 3

2 ONDERZOEKSRESULTATEN In dit hoofdstuk wordt de stand van zaken voor het jaar 2000 weergegeven. Aan de orde komen allereerst de gehanteerde steekproef en de hierin aangebrachte wijzigingen ten opzichte van 1999. Vervolgens wordt een actualisering van de samenvatting van de onderzoeksgegevens en van de tabellen uit het rapport van vorig jaar gepresenteerd. In de Bijlagen wordt een overzicht van de in het onderzoek gehanteerde CAO s gepresenteerd evenals een, naar onderwerp uitgesplitst, totaalbeeld van de onderzoeksgegevens. 2.1 Gehanteerde steekproef De steekproef wordt jaarlijks door de Arbeidsinspectie vastgesteld. Hiervoor wordt een aantal criteria gehanteerd zoals een regelmatige aanmelding en het werknemersaantal. Op basis van de jaarlijkse aanpassing is de steekproef teruggebracht van 139 tot 125 CAO s. Daarbij is een aantal nieuwe CAO s aan de steekproef toegevoegd en een aantal geschrapt: een reductie van per saldo 14 CAO s. De in de steekproef opgenomen 125 CAO s zijn van toepassing op ruim 4,9 miljoen werknemers: circa 80% van het totaalaantal werknemers onder een CAO. In onderstaande tabel zijn per economische sector het totaalaantal CAO s en het daaronder vallende aantal werknemers weergegeven. Tabel 1: Indeling van steekproefcao's naar economische sector Economische sector Aantal CAO's Aantal werknemers Landbouw 4 89.570 Industrie 25 740.800 Bouwnijverheid 6 362.400 Handel en horeca 31 1.100.120 Transport en communicatie 17 344.470 Zakelijke dienstverlening 18 765.840 Overige dienstverlening (incl. overheidssector) 24 1.449.480 Totaal 125 4.852.680 4 Aanpassing steekproef in 2000 Er zijn, gegeven de gehanteerde criteria, niet alleen CAO s uit de steekproef verdwenen (33) maar andere CAO s zijn, door bijv. het uiteenvallen van de CAO in de banksector, nieuw in de steekproef opgenomen (19). Dit kan uiteindelijk gevolgen hebben voor het aantal CAO s met afspraken per onderwerp (verlof, kinderopvang) 5. 4 5 Van alle werknemers in Nederland valt circa 85% onder een CAO. Als gevolg van de steekproefwijziging kan het Totaaloverzicht 1999 niet simpelweg gecorrigeerd. 4

Voor de CAO s die uit de steekproef zijn verdwenen geldt dat in alle CAO s afspraken met betrekking tot een of meerdere verlofvormen waren opgenomen, en in 19 CAO s afspraken over kinderopvang waren gemaakt. Als gevolg van de wijzigingen in de steekproef bieden absolute aantallen CAO s geen goede basis om periodiek uitgevoerde onderzoeken te vergelijken. Voor de presentatie van de onderzoeksgegevens is dan ook gebruik gemaakt van percentages. In de volgende paragraaf wordt aangegeven in welk percentage CAO s bepaalde afspraken worden aangetroffen en op welk percentage werknemers deze van toepassing zijn. De op deze wijze gepresenteerde resultaten mogen als representatief worden beschouwd voor alle werknemers die onder een CAO vallen. Tabel 2: Mutaties in de steekproef naar economische sector Economische sector Geschrapte CAO's Nieuwe CAO s Landbouw 3 Industrie 11 Bouwnijverheid - Handel en horeca 5 3 Transport en communicatie 2 3 Zakelijke dienstverlening 5 8 Overige dienstverlening (incl. overheidssector) 7 5 Totaal 33 19 In de 19 nieuw opgenomen CAO s zijn op het terrein van verlofvormen in 16 CAO s afspraken gemaakt en op het terrein van de kinderopvang zijn in 12 CAO afspraken aangetroffen. 2.2 Samenvatting van de onderzoeksgegevens In 2001 is door de Arbeidsinspectie onderzoek gedaan naar afspraken in CAO s over het thema arbeid en zorg. De resultaten van het onderzoek hebben betrekking op 125 CAO s in de markt-, zorg- en overheidssectoren. Gezamenlijk zijn deze CAO s van toepassing op ruim 4,9 miljoen werknemers: circa 80% van alle werknemers onder een CAO. Het thema arbeid en zorg is onderverdeeld in twee deelthema s: verlof en kinderopvang. In deze paragraaf wordt de stand van zaken voor 2000 beschreven 6,7. 6 7 worden met het saldo van de arbeid en zorgafspraken in de uit de steekproef verwijderde CAO s en de nieuw opgenomen CAO s omdat daarnaast in de overige CAO s afspraken niet meer worden gecontinueerd dan wel nieuwe afspraken worden opgenomen. In de Bijlagen is een overzicht opgenomen van de CAO s (en de daarin voorkomende afspraken) die uit de steekproef zijn verwijderd en de CAO s die aan de steekproef zijn toegevoegd. De tekst gaat uit oogpunt van beknoptheid alleen in op het percentage CAO's met een afspraak. De bijbehorende grafieken geven evenwel niet alleen dit percentage CAO's weer, maar ook het percentage werknemers dat onder zo'n afspraak valt. In de Bijlagen wordt een overzicht gepresenteerd van de onderzoeksresultaten van de laatste drie onderzoeken waarbij voor alle drie de jaren gebruik is gemaakt van dezelfde CAO s. 5

Verlof in het kader van arbeid en zorg Zwangerschaps- en bevallingsverlof In 35% van de CAO s is een bepaling aangetroffen over zwangerschaps- en bevallingsverlof. In het merendeel van deze CAO s (77%) is de bepaling conform de wettelijke regeling of wordt daarnaar verwezen. % CAO's % werknemers 35% 39% 65% wel afspraken over zwangerschaps- en bevallingsverlof geen afspraken over zwangerschaps- en bevallingsverlof 61% wel afspraken over zwangerschaps- en bevallingsverlof geen afspraken over zwangerschaps- en bevallingsverlof In 23% van de CAO s met een bepaling over zwangerschaps- en bevallingsverlof zijn bovenwettelijke regelingen opgenomen. Het gaat om extra onbetaald verlof dat varieert van 2 weken tot 3 maanden, met uitzondering van de CAO voor de Horeca, waarin wordt vermeld dat het loon gedurende het extra verlof van 2 weken wordt doorbetaald. Terugkeerregeling In 8% van de CAO's is een zogenaamde terugkeerregeling opgenomen. Een dergelijke regeling houdt in dat de werknemer die het dienstverband beëindigt wegens de verzorging van een kind na verloop van tijd weer in dienst van de werkgever kan treden. De termijn waarbinnen terugkeer in dienst mogelijk is, varieert van 1 tot 4 jaar. Kraamverlof Het kraamverlof was, tot het van kracht worden van de wet A&Z, gebaseerd op artikel 7:629 van het Burgerlijk Wetboek. In CAO's kan een nadere invulling hieraan worden gegeven. 96% van de onderzochte CAO's bevat afspraken over kraamverlof. % CAO's % werknemers 4% 2% 96% wel afspraken over kraamverlof geen afspraken over kraamverlof 98% wel afspraken over kraamverlof geen afspraken over kraamverlof 6

In 97% van deze CAO's gaat het om betaald verlof. De duur van het verlof varieert van 1 tot 5 dagen. Het merendeel van de CAO's (64%) kent een verlofduur van 2 dagen, in 15% van de CAO s is de verlofduur langer dan 2 dagen. In de overige 3% wordt de mogelijkheid geboden om onbetaald verlof op te nemen. Adoptieverlof In 54% van de CAO's is een bepaling met betrekking tot adoptieverlof opgenomen. % CAO's % werknemers 46% 54% 39% 61% wel afspraken over adoptieverlof geen afspraken over adoptieverlof wel afspraken over adoptieverlof geen afspraken over adoptieverlof In bijna al deze CAO s (95%) gaat het om betaald verlof. In 61% van de CAO s met een afspraak over adoptieverlof bedraagt de verlofduur 1 of 2 dagen. In 39% van de CAO s met een afspraak is voor buitenlandse adoptie een langere duur van het verlof vastgelegd. Deze varieert van 3 dagen tot 4 weken. Deze laatste verlofduur wordt in één CAO aangetroffen. Voor de overige 5% van de CAO s met een afspraak over adoptieverlof geldt dat in 1 CAO een bepaling over onbetaald verlof is opgenomen, en in 2 CAO s is niet aangegeven of het betaald of onbetaald verlof betreft. Ouderschapsverlof Afspraken over ouderschapsverlof zijn in 51% van de CAO s aangetroffen. % CAO's % werknemers 49% 51% 59% 41% wel afspraken over ouderschapsverlof geen afspraken over ouderschapsverlof wel afspraken over ouderschapsverlof geen afspraken over ouderschapsverlof 7

In bijna de helft van deze CAO s (45%) zijn de afspraken conform de wettelijke regeling of wordt naar de wet verwezen. In de overige CAO s (55%) wijken de regelingen op één of meerdere punten van de wet af. Het gaat dan om: doorbetaling van het loon, de duur van het verlof, de mogelijkheid van voltijd verlof en de leeftijdscategorie van de kinderen waarvoor het verlof kan worden opgenomen. In een CAO kunnen meerdere afwijkende bepalingen zijn opgenomen. In 8 CAO s is sprake van (gedeeltelijke) doorbetaling van 25 tot 75% van het loon. In 25 CAO s wordt de mogelijkheid geboden langer (dan de wettelijke duur) ouderschapsverlof op te nemen, variërend van 6 maanden tot 4 jaar. In 20 CAO's wordt de mogelijkheid van voltijd verlof geboden, waarbij het in de meeste van deze CAO's gaat om een combinatie van deeltijd verlof en voltijd verlof of een keuze daartussen. In 8 CAO's komen aanvullende bepalingen voor zoals buitengewoon verlof zonder behoud van loon aansluitend op het ouderschapsverlof of maakt de regeling ouderschapsverlof deel uit van een verlofspaarregeling. Op deze manier is het mogelijk om te sparen voor een langer durende verlofperiode of voor een inkomensvoorziening gedurende de periode dat ouderschapsverlof wordt genoten. Tenslotte is in 15 CAO's van de wet afgeweken op het punt van de leeftijdscategorie van de kinderen waarvoor het verlof kan worden opgenomen: in de meerderheid van deze CAO's is de leeftijdscategorie 0-4 jaar gehanteerd. Calamiteiten- en zorgverlof Calamiteitenverlof is bedoeld voor het treffen van de eerste noodmaatregelen in geval van onvoorziene situaties in de privé-sfeer. Het onderscheid tussen calamiteiten- en zorgverlof is niet altijd even helder. Daarom is ervoor gekozen om bij de weergave van de onderzoeksuitkomsten een driedeling te maken in (1) calamiteitenverlof, (2) zorgverlof en (3) niet-eenduidige bepalingen. In 32% van de CAO s is sprake van calamiteitenverlof dat duidelijk van zorgverlof is te onderscheiden. % CAO's % werknemers 32% 32% 68% 68% wel afspraken over calamiteitenverlof geen afspraken over calamiteitenverlof wel afspraken over calamiteitenverlof geen afspraken over calamiteitenverlof 8

In 75% van deze CAO s gaat het om betaald verlof, in 18% betreft het onbetaald verlof en in de overige CAO s wordt niet aangegeven of het om betaald of onbetaald verlof gaat. In 58% van de CAO s waarin calamiteitenverlof is opgenomen is de duur van het verlof nader gespecificeerd. De duur van het verlof in deze CAO's varieert van 1 dag tot 15 dagen. In een deel van de CAO's is aangegeven dat in geval van calamiteiten in overleg met de werkgever, gedurende een langere tijd, verlof kan worden genomen. In 39% van de CAO s komt zorgverlof voor. In iets meer dan de helft van deze CAO s (53%) gaat het om betaald verlof. In enkele CAO s (14%) betreft het een combinatie van betaald en onbetaald verlof of gedeeltelijk betaald verlof. In de overige CAO s (27%) gaat het om onbetaald verlof of is over de (door)betaling gedurende het verlof niets vastgelegd. % CAO's % werknemers 39% 41% 61% 59% wel afspraken over zorgverlof geen afspraken over zorgverlof wel afspraken over zorgverlof geen afspraken over zorgverlof De duur van het zorgverlof (betaald dan wel onbetaald) is in het merendeel van de CAO s niet bepaald en kan uiteenlopen van enkele dagen tot meerdere maanden. Het verlof duurt maximaal 3 (betaald verlof) tot 6 (onbetaald verlof) maanden. De zogenaamde niet-eenduidige bepalingen zijn in 22% van de CAO's gevonden. % CAO's % werknemers 22% 13% 78% 87% afspraken zonder duidelijk onderscheid tussen calamiteiten- en zorgverlof geen afspraken afspraken zonder duidelijk onderscheid tussen calamiteiten- en zorgverlof geen afspraken 9

In 56% van deze CAO s gaat het om betaald verlof. (In een kwart van deze CAO s (26%) is de duur van het verlof vastgesteld.) In 22% van de CAO's gaat het om onbetaald verlof en varieert de duur van het verlof van 3 tot maximaal 5 dagen. In de overige 22% van de CAO's is niets bepaald over de duur van het verlof en de doorbetaling van het loon. Loopbaanonderbreking In 35% van de CAO's zijn afspraken gemaakt over loopbaanonderbreking. In 23% van deze CAO's wordt specifiek verwezen naar de Wet Financiering Loopbaanonderbreking (Wet FinLo). % CAO's % werknemers 35% 36% 65% 64% wel afspraken over loopbaanonderbreking geen afspraken over loopbaanonderbreking wel afspraken over loopbaanonderbreking geen afspraken over loopbaanonderbreking Voor de overige CAO s (76%) geldt dat in 24% van deze CAO s sprake is van geheel of gedeeltelijk betaald verlof, in 44% is sprake van onbetaald verlof, en in de overige CAO s is hierover niets bepaald. In 61% van de CAO s zonder verwijzing naar de Wet FinLo maakt de afspraak over loopbaanonderbreking deel uit van een verlofspaarregeling of à la carte regeling. In 56% van de CAO s zonder verwijzing naar de Wet FinLo is de duur van het langdurig verlof gemaximeerd. De duur van de loopbaanonderbreking loopt uiteen van 1 maand tot 12 maanden. Het meest wordt een verlofperiode van 6 maanden aangetroffen. In 32% van de CAO s is zorgverlof als doel gespecificeerd van het langdurig verlof. Verlofsparen In 53% van de CAO's zijn afspraken aangetroffen met betrekking tot het sparen van verlof. In 74% van deze CAO s gaat het om een tijd-voor-tijd regeling, in één geval om een tijd-voorgeld regeling en in 24% komen beide regelingen voor. In driekwart van de CAO's met afspraken over verlofsparen is ook het doel aangegeven waarvoor kan worden gespaard. Het 10

gaat dan om vut of pré-pensioen, educatie, loopbaanonderbreking (sabbatical leave of opfrisverlof) en zorgverlof dan wel aanvullend ouderschapsverlof. % CAO's % werknemers 47% 53% 48% 52% wel afspraken over verlofsparen geen afspraken over verlofsparen wel afspraken over verlofsparen geen afspraken over verlofsparen Naast het sparen van verlof bevatten CAO s ook bepalingen om dagen te kopen of te verkopen. In 26% van de CAO's is het mogelijk dagen te kopen. In driekwart van deze CAO's is het aantal te kopen dagen bepaald. Dit aantal varieert van 2 tot 15 dagen. In 22% van de CAO's met een afspraak overloopbaanonderbreking is opgenomen dat er dagen kunnen worden verkocht. In bijna driekwart van deze CAO s is ook het aantal dagen dat men kan verkopen vastgelegd, variërend van minder dan één dag tot 18 dagen. Rouwverlof en verlof t.b.v. vrijwilligerswerk Met betrekking tot rouwverlof en verlof ten behoeve van vrijwilligerswerk is in CAO s niets aangetroffen Kinderopvang Afspraken over kinderopvang zijn in 68% van de CAO's aangetroffen: decentrale afspraken komen in 55% van de CAO s voor en decentrale afspraken in 13% van de CAO s. In 9% van de CAO s zijn bepalingen die intentioneel van aard zijn opgenomen 8. % CAO's % werknemers 32% 32% 8 68% 68% Bij concrete afspraken gaat het om regelingen waarvoor financiële middelen ter beschikking zijn gesteld; decentrale afspraken worden op bedrijfsniveau concreet wel uitgewerkt; afspraken over intentionele kinderopvang afspraken wel afspraken over kinderopvang betreffen afspraken waarin wordt aangegeven dat door de partijen geen onderzoek afspraken over wordt kinderopvang verricht naar de wenselijkheid geen afspraken de over haalbaarheid kinderopvang van een regeling. 11

Meestal wordt weergegeven op welke doelgroep de kinderopvangregeling van toepassing is. In 43% 9 van deze CAO's geldt de regeling alleen voor kinderen in de leeftijdscategorie 0-4 jaar; in 55% van de CAO's wordt de leeftijdscategorie 0-12 jaar genoemd; en in één CAO wordt de leeftijdscategorie 0-8 jaar gehanteerd. De vorm van opvang verschilt: een kinderdagverblijf of kinderopvangcentrum, gastouderopvang, of buitenschoolse opvang. In ruim de helft van de CAO s met een concrete/decentrale regeling is vermeld op welke soort kinderopvang de regeling betrekking heeft. In een CAO kunnen meerdere vormen van opvang worden genoemd. In 93% van de CAO's met een vermelding van de soort kinderopvang wordt een kinderdagverblijf genoemd, in 64% van de CAO s gastouderopvang en in 49% van de CAO's wordt buiten- of naschoolse opvang expliciet vermeld als vorm van kinderopvang die voor vergoeding in aanmerking komt. In 11% van de CAO's met een afspraak over kinderopvang is de regeling niet voor alle werknemers toegankelijk maar is deze bedoeld voor een specifieke groep werknemers, meestal vrouwen en/of alleenstaanden. In 32% van de CAO's met een afspraak over kinderopvang verloopt de uitvoering van de regeling via een fonds of een stichting, bijvoorbeeld Kintent. In 29% van de CAO s verloopt de uitvoering via de werkgever. In de overige CAO s is dit niet verder uitgewerkt In 61% van de CAO's met een afspraak over kinderopvang zijn afspraken gemaakt over de financieringsstructuur van de kinderopvangregeling. In ruim eenderde van deze CAO's (35%) vergoedt de werkgever een deel van de door de werknemer gemaakte kosten van de kinderopvang. In ruim de helft van deze CAO's (56%) verloopt de financiering via een fonds of stichting en draagt de werkgever en/of de werknemer daaraan de premie af. In de overige CAO's (9%) van deze CAO s wordt de financiering anders geregeld (bijv. een combinatie van een vergoeding door de werkgever en een bijdrage uit een fonds). In 48% van de CAO's met een afspraak over kinderopvang is een bepaling die de ouderbijdrage regelt opgenomen. Meestal wordt de ouderbijdrage vastgesteld aan de hand van de adviestabel van het Ministerie van VWS, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) dan wel de systematiek van Kintent. De omvang van het budget dat beschikbaar is voor de kinderopvangregeling is in 53% van de CAO s vastgelegd en wordt uitgedrukt als een percentage van de loonsom (71% van deze 9 De percentages op deze pagina zijn steeds gebaseerd op subgroepen van de onderzochte 125 steekproef-cao's. Daardoor wijken de percentages op deze pagina af van die in tabel 5.2 op pagina 15. Voorbeeld: in 11% van de CAO's met een afspraak over kinderopvang is de regeling niet voor alle werknemers toegankelijk. In tabel 5.2 is dit 8%. 12

CAO's), in een nominaal bedrag (20% van deze CAO's) of in een aantal kindplaatsen (9% van deze CAO's). 2.3 Tabellen 2000 Naast de samenvatting van de onderzoeksresultaten zoals die in de vorige paragraaf is gepresenteerd, worden in deze paragraaf de geactualiseerde tabellen uit het rapport Arbeid en zorg in CAO s 1999 gepresenteerd. Tabel 4.1 CAO s met bepalingen over kraamverlof. Betaald verlof Onbetaald verlof / vakantiedagen Totaal Aantal CAO s % CAO s Aantal CAO s % CAO s Aantal CAO s % CAO s 1 dag 23 18% 23 19% 2 dagen 66 53% 4 3% 70 56% meer dan 2 dagen 17 14% 17 14% duur niet bepaald 10 8% 10 8% Totaal 116 93% 4 3% 120 96% Tabel 4.2 CAO's met bepalingen over adoptieverlof. Betaald verlof Onbetaald verlof Totaal Aantal CAO s % CAO s Aantal CAO s % CAO s Aantal CAO s % CAO s 1 dag 10 8% 10 8% 2 dagen 31 25% 31 25% meer dan 2 dagen 23 18% 3 2% 26 20% Totaal 64 51% 3 2% 67 54% Tabel 4.3 Aantal CAO s waarin een afwijkende verlofduur voor adoptie uit het buitenland wordt genoemd. Duur verlof bij adoptie uit het buitenland Aantal CAO s minder dan 10 dagen 1 10 dagen 6 1 maand 1 meer dan 1 maand 7 Totaal 15 Tabel 4.4 Percentage van loondoorbetaling bij ouderschapsverlof. Percentage van het loon dat doorbetaald wordt Aantal CAO s 25% 3 50% 1 60% 1 75% 3 Totaal 8 13

Tabel 4.5 Overzicht van aantal CAO s met bepalingen over calamiteitenverlof. Duur Betaald Onbetaald Betaling onbekend Totaal 1 dag 3 3 2 dagen 8 8 3 t/m 5 dagen 9 9 Meer dan 5 dagen 1 2 3 Niet bepaald 9 5 3 17 Totaal 30 7 3 40 Tabel 4.6 Overzicht van aantal CAO s met bepalingen over zorgverlof. Duur Betaald Onbetaald Combinatie van betaald Betaling Totaal verlof verlof en onbetaald verlof onbekend Maximaal 14 dagen 12 4 16 Maximaal 1 maand 1 2 1 4 Meer dan 1 maand 3 2 5 10 Niet bepaald 10 5 1 3 19 Totaal 26 13 7 3 49 Tabel 4.7 CAO's met bepalingen die als calamiteiten- en als zorgverlof zijn te inter- preteren. Duur Betaald verlof Onbetaald verlof Betaling onbekend Totaal 2 dagen 1 1 3 dagen 2 2 5 dagen 4 4 Niet bepaald 14 6 20 Totaal 15 6 6 27 Tabel 5.1 Aantal CAO s met afspraken over kinderopvangregelingen onderverdeeld naar sector van economische activiteit. Aantal CAO s Economische sector concrete afspraak decentrale invulling intentioneel van aard totaal % CAO s % werknemers Landbouw 1 1 25% 14% Industrie 19 3 1 23 92% 97% Bouwnijverheid 6 6 100% 100% Handel en horeca 19 3 3 25 81% 85% Transport en communicatie 3 5 1 9 53% 37% Zakelijke dienstverlening 10 3 1 14 78% 55% Overige dienstverlening 12 2 4 18 75% 81% Totaal 69 16 11 96 77% 77% 14

Tabel 5.2 Ontwikkelingen in afspraken over kinderopvangregelingen op CAO-niveau. Bepalingen over kinderopvang - regelingen % CAO s 1990-1991 % CAO s 1996 % CAO s 1998 % CAO's 1999 % CAO's 2000 Algemeen intentioneel van aard decentrale invulling concrete afspraken 21% 21% 12% 44% 4% 8% 55% 8% 7% 56% 9% 13% 55% Leeftijdscategorie 0-4 jaar 0-12 jaar anders 16% 3% 2% 19% 18% 3% 19% 17% 3% 17% 24% 1% Toegankelijkheid alleen voor vrouwen voor vrouwen en alleenstaanden anders 1% 4% 5% 4% 1% 6% 2% <1% 5% 1% 1% 5% 2% Vormen van kinderopvang kinderdagverblijf gastouderopvang BSO 3% 25% 15% 4% 31% 24% 11% 29% 21% 9% 34% 23% 18% Financieringsstructuur kosten volledig voor rekening van de werknemer werkgever vergoedt een deel van de kosten fondsconstructie anders 8% Totaal aantal CAO s in de 168 124 132 139 125 steekproef 10 4% 28% 8% 17% 22% 2% 16% 22% 2% 14% 23% 4% Tabel 6.1 Verlofbepalingen in de vernieuwde akkoorden (inclusief intentionele bepalingen). Onderwerp Aantal CAO s met nieuwe of gewijzigde bepalingen Percentage CAO s met nieuwe of gewijzigde bepalingen Verlofvormen 19 15% Verlofsparen 13 15% Kinderopvang 20 16% 2.4 Figuren 2000 10 De gehanteerde steekproeven verschillen van jaar tot jaar qua omvang. Zie ook bijlage 4. 15

In deze paragraaf worden de geactualiseerde figuren uit het rapport Arbeid en zorg in CAO s 1999 gepresenteerd 11. 4.1 Ontwikkelingen in het percentage CAO's met afspraken over bovenwettelijk zwangerschaps- en bevallingsverlof 10% 8% 6% 4% 2% 0% 8% 8% 7% 6% 6% 5% 1990 1996 1997 1998 1999 2000 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 8% 4.2 Ontwikkelingen in het percentage CAO's met afspraken over een terugkeerregeling 11% 12% 11% 11% 1990 1996 1997 1998 1999 2000 8% 11 In enkele grafieken is het %-teken voor de leesbaarheid weggelaten. 16

4.3 Ontwikkelingen in het percentage CAO's met bepalingen over kraamverlof 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 95 94 91 91 93 96 60 61 57 56 56 59 30 22 22 20 19 18 17 11 12 14 14 5 1 dag 2 dagen meer dan 2 dagen totaal 1990 1996 1997 1998 1999 2000 4.4 Ontwikkelingen mbt adoptieverlof 60% 50% 40% 42% 42% 40% 47% 54% 30% 20% 21% 10% 0% 1990 1996 1997 1998 1999 2000 4.5 Ontwikkelingen in het percentage CAO's met afspraken over ouderschapsverlof 60 50 40 30 20 10 21 32 30 27 29 25 25 25 26 20 53 52 50 55 51 1990 1996 1997 1998 1999 2000 0 conform wet afwijkend van de wet totaal 17

40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 4.6 Ontwikkelingen in het percentage CAO's met afspraken over calamiteitenen zorgverlof 37% 25% 23% 32% 27% 39% 20% 21% 14% 14% 22% calamiteitenverlof zorgverlof niet-eenduidige bepalingen 22% 1997 1998 1999 2000 4.7 Ontwikkelingen met loopbaanonderbreking 35% 30% 29% 35% 25% 20% 18% 15% 10% 5% 0% 1998 1999 2000 60% 4.8 Ontwikkelingen in het percentage CAO's met afspraken over verlofsparen, kopen/verkopen van dagen 53% 50% 40% 38% 1997 30% 20% 17% 28% 13% 20% 22% 26% 17% 16% 18% 16% 1998 1999 2000 10% 0% verlofsparen kopen van dagen verkopen van dagen 18

2.5 Een vooruitblik op 2001 Ontwikkelingen in 2001 Sinds 1 januari 2001 zijn 69 akkoorden afgesloten. Aan de hand van notities is globaal geïnventariseerd in hoeverre de akkoorden nieuwe of gewijzigde afspraken bevatten op het terrein van arbeid en zorg. In 20 CAO's zijn nieuwe of gewijzigde afspraken aangetroffen met betrekking tot kinderopvang. Het gaat hierbij om onderzoek naar invoering van kinderopvang, uitbreiding van de bestaande regeling, of verandering in de financiering van de regeling. In 19 CAO's zijn nieuwe of gewijzigde afspraken opgenomen met betrekking tot verlof. De nieuwe afspraken hebben met name betrekking op zorgverlof, calamiteitenverlof en ouderschaps- en adoptieverlof. In 4 CAO s zijn afspraken met betrekking tot rouwverlof aangetroffen. Het gaat bij deze afspraken om een vastgesteld aantal dagen verlof voor werknemers (betaald en onbetaald), een tijdspaarregeling waarbij vakantie-uren worden gereserveerd voor rouwverlof dan wel het onderbrengen van rouwverlof onder bijzonder verlof. Voor wat betreft verlof voor vrijwilligerswerk is in één CAO, op experimentele basis, een regeling aangetroffen. In 13 CAO s ten slotte zijn nieuwe dan wel gewijzigde afspraken aangetroffen met betrekking tot verlofsparen, ten behoeve van langdurig verlof dan wel met het oog op vervroegde pensionering. Daarnaast bestaan afspraken om dagen te kopen en te verkopen. 19

BIJLAGEN

1 STEEKPROEF In onderstaande tabel is een opsomming gegeven van de CAO s in de steekproef. De CAO s zijn ingedeeld naar 7 economische sectoren. Vermeld zijn het aantal werknemers, de ingangsdatum en de expiratiedatum van de CAO. Het gaat hierbij om de gegevens zoals deze op het peilmoment bekend waren. Landbouw en visserij werknemers ingangsdatum expiratiedatum Landbouw 17 900 01-01-1998 01-01-2001 Tuinbouw 44 170 01-07-1998 01-01-2001 Hoveniersbedrijf 12 500 01-03-2000 01-03-2002 Landbouwwerktuigen exploiterende ondernemingen 15 000 01-03-1999 01-03-2001 Industrie Unilever 4 400 01-06-1999 01-03-2001 Bakkersbedrijf 41 500 01-07-2000 01-02-2002 Heineken Nederland Beheer BV 4 000 01-01-2000 01-01-2001 Textielindustrie 12 500 01-07-2000 01-07-2001 Confectie-industrie 12 000 01-07-2000 01-05-2002 Timmerfabrieken 12 500 01-01-2000 01-01-2001 Kartonnage- en flexibele verpakkingsbedrijf 10 000 01-01-2000 01-07-2002 Grafi-media 56 070 01-02-2000 01-02-2002 Akzo Nobel Chemicals 3 170 01-01-2000 01-04-2001 Akzo Nobel Nederland B.V. (HP) 4 010 01-01-2000 01-04-2001 DSM Limburg B.V. 7 800 01-04-2000 01-04-2001 Akzo Nobel Pharma bv 3 660 01-01-2000 01-04-2001 Acordis 1 3 030 01-01-2000 01-04-2001 Betonproduktenindustrie 11 500 01-03-2000 01-03-2001 Metaal- en elektrotechnische industrie 185 110 01-07-2000 01-07-2002 Metaal- en elektrotechnische industrie (HP) 19 890 01-07-2000 01-07-2002 Corus Staal B.V. 10 790 01-04-1999 01-02-2002 Metaalbewerking (Metaalnijverheid) 137 910 01-03-1999 01-03-2001 Oce Nederland B.V. 4 100 01-07-2000 01-07-2001 Philips (CAO A) 20 000 01-04-2000 01-01-2002 Philips (CAO B) 14 000 01-04-2000 01-01-2002 Carrosseriebedrijf (Metaalnijverheid) 19 020 01-03-1999 01-03-2001 Meubelindustrie en meubileringsbedrijven 24 840 01-04-1999 01-04-2001 Sociale werkvoorziening 90 000 01-12-2000 01-05-2002 Energie- en nutsbedrijven 29 000 01-01-2000 01-04-2001 i

Bouwnijverheid Bouwbedrijf 150 000 01-01-1999 01-01-2001 Bouwbedrijf UTA-personeel 42 000 01-03-1999 01-03-2001 Elektrotechnischbedrijf (Metaalnijverheid) 64 280 01-03-1999 01-03-2001 Loodgieters-, fitters- en c.v. bedrijven (Metaalnijverheid) 59 920 01-03-1999 01-03-2001 Schilders-, afwerkings- en glaszetbedrijf 33 790 01-05-1999 01-05-2001 Stukadoors-, afbouw- en terrazzobedrijf 12 410 01-01-2000 01-01-2002 Handel en horeca Motorvoertuigen en tweewielerbedrijven (Metaalnijverheid) 86 010 01-03-1999 01-03-2001 Bloemen en planten (groothandel) 22 000 01-10-1999 01-07-2001 Levensmiddelen en/of zoetwaren (groothandel) 14 800 01-06-1999 01-06-2001 Vleessector 10 950 01-04-2000 01-04-2001 Technische groothandel 49 260 01-04-2000 01-04-2003 Textielgoederen en aanverwante artikelen (groothandel) 10 130 01-04-2000 01-04-2002 Informatie-, communicatie- en kantoortechnologiebranche 44 000 01-04-2000 01-04-2001 Detailhandel (VAD) 67 170 01-06-2000 01-06-2001 Hema 10 000 01-02-2000 01-02-2001 Koninklijke Bijenkorf Beheer 5 000 01-02-2000 01-05-2001 Levensmiddelen (grootwinkelbedrijven) 120 000 01-04-2000 01-04-2001 Levensmiddelenbedrijf 82 000 01-04-2000 01-04-2001 Vroom en Dreesmann BV 15 000 01-02-2000 01-02-2001 Aardappelen groenten fruit (detailhandel) 12 000 01-04-1999 01-04-2001 Slagersbedrijf 15 000 01-04-2000 01-04-2002 Apotheken 16 020 01-04-1999 01-04-2001 Drogisterijbranche 17 000 01-04-2000 01-04-2002 Bloemendetailhandel 14 500 01-04-2000 01-04-2002 Boekhandel en kantoorvakhandel 20 000 01-04-1998 01-04-2000 Doe het zelf branche 16 400 01-04-2000 01-04-2001 Electrotechnische detailhandel 15 000 01-07-1999 01-07-2001 Gemengde- en speelgoedbranche 21 000 01-04-1999 01-10-2001 IKEA Nederland & IKEA Systems 2 500 01-04-2000 01-04-2001 Mode detailhandel 79 880 01-04-2000 01-04-2002 Schoenendetailhandel 12 500 01-01-1998 01-07-2000 Textiel (grootwinkelbedrijven) 20 000 01-04-2000 01-04-2002 Tuincentrumbranche 10 000 01-04-1999 01-04-2001 Wonen 30 000 01-04-2000 01-04-2001 Horeca- en aanverwant bedrijf 227 500 01-07-2000 01-07-2002 Verblijfsrecreatie 18 000 01-07-2000 01-07-2002 Contract-cateringbedrijf 16 500 01-03-1999 01-03-2001 Vervoer en opslag ii

Sociale eenheid NS 23 000 01-04-2000 01-04-2001 NS Reizigers 11 000 01-04-2000 01-04-2001 Beroepsgoederenvervoer over de weg (NOB) 110 000 01-01-1999 01-04-2001 Goederenvervoer Nederland (KNV) 20 000 01-01-1999 01-04-2001 Openbaar vervoer 14 050 01-01-2000 01-01-2002 Selectvracht B.V. 5 500 01-04-2000 01-04-2001 Taxivervoer 25 000 01-01-2000 01-01-2002 Van Gend en Loos B.V. 3 500 01-04-1999 01-04-2001 KLM-cabinepersoneel 6 720 01-09-2000 01-04-2002 KLM-grondpersoneel 16 530 01-09-2000 01-04-2002 ANWB 3 530 01-04-2000 01-04-2001 Reisorganisaties 10 000 01-04-1999 01-04-2001 Postkantoren 4 640 01-04-1999 01-04-2001 TNT Postgroep (TPG) 51 000 01-04-1999 01-04-2001 Zaterdagbestellers 13 000 01-04-1999 01-04-2001 KPN Callcenter Agents 4 000 01-01-2000 01-04-2001 KPN N.V. 34 000 01-04-2000 01-04-2001 Zakelijke dienstverlening ABN-AMRO 38 000 01-06-2000 01-06-2001 Fortis-bank 10 000 01-06-2000 01-06-2001 ING 33 900 01-06-2000 01-04-2002 RABO-bank 45 000 01-06-2000 01-06-2001 Achmea 7 430 01-01-1999 01-04-2001 ABP/USZO 4 000 01-04-1999 01-04-2001 SNS Reaal Groep 6 000 01-06-2000 01-06-2001 Verzekeringsbedrijf (binnendienst) 23 000 01-04-2000 01-04-2002 Woningcorporaties 22 210 01-01-2000 01-07-2001 Atos Origin 6 500 01-01-2000 01-05-2001 Pinkroccade 6 000 01-11-1999 01-04-2001 Arbeidsvoorzieningsorganisatie 9 000 01-07-2000 01-01-2002 Start 3 500 01-07-1998 01-07-1999 Uitzendbureaus; vaste medewerkers 18 000 01-04-2000 01-04-2001 Uitzendkrachten (ABU) 320 000 01-01-1999 01-01-2004 Uitzendkrachten (NBBU) 17 500 01-01-1999 01-01-2004 Beveiligingsorganisaties (particuliere) 25 800 01-04-2000 01-04-2002 Schoonmaak- en glazenwassersbedrijf 170 000 01-03-1999 01-01-2001 Overige dienstverlening Gemeente-ambtenaren 180 000 01-10-2000 01-02-2002 iii

Provinciepersoneel 14 000 01-01-2000 01-01-2002 Rijkspersoneel 116 000 01-08-2000 01-10-2001 Defensie-personeel 74 000 01-08-2000 01-10-2001 Politie-personeel 45 000 01-01-1999 01-01-2001 GAK groep 13 000 01-01-1998 01-01-2000 St. Sociaal fonds bouwnijverheid 3 230 01-01-1998 01-01-2000 Onderwijs en wetenschappen 205 000 01-03-2000 01-02-2003 Hoger beroepsonderwijs (HBO) 30 000 01-06-2000 01-06-2002 Universiteiten (bijzonder) 10 340 01-06-2000 01-06-2002 Universiteiten (openbaar) 42 070 01-06-2000 01-06-2002 Academische ziekenhuizen 30 000 01-05-2000 01-03-2002 Arbo Unie Nederland 3 000 01-07-1999 01-01-2001 Huisartsenzorg 10 500 01-05-1999 01-05-2001 Ziekenhuiswezen 95 750 01-04-1999 01-03-2001 Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) 60 000 01-04-1999 01-04-2001 Gehandicaptenzorg 100 000 01-04-2000 01-07-2001 Jeugdhulpverlening 14 600 01-04-2000 01-04-2002 Kinderopvang 30 000 01-01-2000 01-10-2001 Thuiszorg 114 500 01-04-1999 01-04-2001 Verpleeg- en verzorgingshuizen 193 000 01-04-1999 01-01-2001 Welzijnswerk 40 000 01-01-2000 01-01-2001 Holland Casino's 4 000 01-01-2000 01-04-2001 Kappersbedrijf 21 490 01-07-2000 01-07-2002 iv

2 TOTAALOVERZICHT NAAR ONDERWERP v

vi

vii

viii

ix

3 OVERZICHT VERWIJDERDE/TOEGEVOEGDE CAO'S x

xi

xii

xiii

4 CAO-AFSPRAKEN IN KERNLIJST Als gevolg van aanpassingen in de steekproef is een goede vergelijking van in CAO s gemaakte afspraken een lastige zaak. Om een goed beeld te geven van de ontwikkelingen in CAO s worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd aan de hand van die CAO s die in de afgelopen drie jaren tot de steekproef behoorden en daarmee tot de kern kunnen worden gerekend. In onderstaande tabel is voor de onderzoeken over de jaren 1998, 1999 en 2000 het percentage CAO s vermeld met daarin afspraken op de verschillende deelterreinen van arbeid en zorg. Uit deze tabel blijkt dat er sinds 1998 op elk terrein van arbeid en zorg sprake is van een positieve ontwikkeling. De grootste toename van het percentage CAO s met afspraken wordt aangetroffen op de terreinen van verlofsparen (+63%), loopbaanonderbreking (+48%) en adoptieverlof (+28%). Ook het percentage CAO s met afspraken op het gebied van calamiteitenverlof, zorgverlof en het kopen van dagen is sinds 1998 substantieel toegenomen. Percentage CAO s met afspraken op de verschillende deelterreinen van arbeid en zorg 12 1998 1999 2000 zwangerschaps/bevallingsverlof 34 36 38 kraamverlof 90 93 100 adoptieverlof 40 46 51 ouderschapsverlof 44 45 45 calamiteitenverlof 23 24 29 zorgverlof 18 22 33 niet-eenduidige bepalingen 23 24 26 loopbaanonderbreking 19 31 33 verlofsparen 30 37 49 kopen 18 20 23 verkopen 15 16 17 kinderopvang 13 64 66 67 12 13 Voor alle drie de jaren is gebruik gemaakt van dezelfde CAO s. Zie bijlage 5. Het cijfer is gebaseerd op aangetroffen concrete/decentrale afspraken. xiv

5 KERNOVERZICHT 2000 xv