ft Ri Ksdiensl voor de Usselmeerpold Smedinghuis, Lelystad ' 8)1 -LDtfcS r EWe r-kdocument 1985-16 Abw ing. E.F. Hagoort datum: januari 1985 De functie van de havens in IJsselmeergebied voor de recreatie, Nota ten behoeve van de havenstudie IJsselmeergebied. Deel 1; inventarisatie INHOUD biz. INLEIDING EN WERKWIJZE 1. HET IJSSELMEERGEBIED 1.1. Historisch overzicht 1.2. Geografische situatie. IJsselmeer en Markermeer. Randmeren 1.3. Waterdiepten 2. RECREATIEVORMEN IN HET IJSSELMEERGEBIED 2.1. Algemeen 2.2. Recreatie in onderdelen 2.2.1. Watersport 2.2.2. Bruine vloot 2.2.3. Sportvisserij 2.2.4. Landrecreatie 2.2.5. Toerisme 3. GEBRUIK WATEREN VAN IJSSELMEERGEBIED DOOR DE RECREATIE 3.1. Algemeen 3.2. Watersport 3.3. Bruine vloot 3.4. Sportvisserij 3.5. Toerisme cq. rondvaarten 4. GEBRUIK VAN HAVENS 4.1. Algemeen 4.2. Ligplaatsen in havens 4.3. Bezoek en verblijf in havens Percentages uitvarende boten ^ezettingsgraad iort boten (lengte) 1 7866 uine vloot jndvaarten uis invalspoorten 5 5 5 6 7 9 14 14 14 15 18 19 19 20 21 21 21 30 30 30 33 34 34 34 35 36 37 351.1 8 66 6s\ d imenten zijn als regel eerste versies van te schrijven rapporten (uittypen geschreven tekst) en daardoor uitsluitend bestemd voor intern gebruik. De verantwoordelijkheid voor de tekst berust bij de auteur.
5. BESCHRIJVING TYPERING HAVENS VOOR DE RECREATIE 39 5.1. Algemeen 39 5.2. Havens aan het IJsselmeer 39 5.3. Havens aan het Markermeer 47 5.4. Havens aan de Randmeren 56
Inleiding en werkwijze In het kader van de havenstudie IJsselmeergebied wordt in deze nota het functioneren van de verschillende havens in het IJsselmeergebied voor de recreatie beschreven. Het huidige functioneren van de havens voor de recreatie wordt beschreven aan de hand van de volgende elementen: - het ontstaan en de geografische situatie van de havens en het IJsselmeergebied; - het voorkomen van verschillende vormen van recreatie-activiteiten; - het gebruik van het gebied door de verschillende recreatievormen; - het gebruik van de havens door de verschillende recreatievormen; - beschrijving van de huidige situatie van de havens voor de recreatie. In hoofdstuk 1 "Het IJsselmeergebied" wordt informatie gegeven omtrent de historische achtergrond van het ontstaan van het IJsselmeergebied als geheel en de havens in het bijzonder. Aspecten zoals ligging en waterdiepte spelen hierbij een belangrijke rol. De huidige situatie van de havens is grotendeels ontstaan vanuit de voormalige functie van vissersen/of handelsplaats aan het open water van de Zuiderzee. Omdat het IJsselmeergebied ruimte en mogelijkheden biedt aan uiteenlopende vormen van recreatie, is de huidige functie van de havens mede bepaald door deze vorm van vrije-tijdsbesteding. Hoofdstuk 2 "Recreatievormen in het IJsselmeergebied" geeft een opsomming van de recreatie-activiteiten die in het IJsselmeergebied plaatsvinden en mogelijk relatie hebben met de havens. Daarom heeft de beschrijving voornamelijk betrekking op die activiteiten die plaatsvinden in en rond havens en/of daar invloed op uitoefenen. In hoofdstuk 3 "Gebruik wateren van IJsselmeergebied door de recreatie" wordt vanuit de recreatie het functioneren van de wateren aangegeven. In dit hoofdstuk worden de verschillende vormen van recreatie beschreven die (mede) bepalend zijn voor de huidige functie van de havens. In hoofdstuk 4 "Gebruik van de havens" worden de activiteiten van vooral de havengebruikers aangegeven. Het huidige functioneren van een haven wordt mede bepaald door: a. het gebruik van de haven zelf en b. het gebruik van het aanliggende gebied en het gedrag van de watersporter. Dit hoofdstuk geeft geen volledig beeld, omdat niet alle benodigde informatie beschikbaar is. Het geeft wel een indruk omtrent de voor de watersporter relevante havens in het IJsselmeergebied. Als laatste wordt in hoofdstuk 5 "Beschrijving typering van havens" de haven beschreven vanuit voornamelijk het functioneren ten behoeve van de watersport.
1. HET IJSSELMEERGEBIED 1.1. Beschrijving van het IJsselmeergebied - historisch overzicht In de Romeinse tijd is sprake van een van geringe diepte zijnd meer "Flevo" (zie kaart 1). Dit watergebied werd later Almere genoemd en naderhand Zuiderzee. Aanvankelijk ontstaan aan de oostkust van de Zuiderzee enige handelssteden zoals Staveren, Kampen en Harderwijk. In de 16e en 17e eeuw zijn het vooral de handelssteden aan de westkant die groeien, In het Zuiderzeegebied heeft de visserij altijd een voorname rol gespeeld. Het totale aantal vissersschepen dat omstreeks de eeuwwisseling geregeid op de Zuiderzee viste, wordt geschat op 1.400. Door stormvloeden en voedselschaarste is het plan Lely, namelijk afsluiting en gedeeltelijke drooglegging van de Zuiderzee, uitgevoerd. De naam Zuiderzee werd na het dichten van de Afsluitdijk in 1932 vervangen door IJsselmeer, waarna achtereenvolgens werden ingepolderd de Wieringermeer (1930), de Noordoostpolder (1941), Oostelijk Flevoland (1956) en Zuidelijk Flevoland (1967). Na de afsluiting van de Zuiderzee is zowel de visserij als de handel sterk achteruit gegaan. Daarentegen is vooral de laatste 20 jaar de recreatie sterk gegroeid. Onder invloed van deze sterke groei is in vele havenplaatsen het beeld veranderd. Havens met vissersboten en handelsschepen hebben plaats gemaakt voor zeiljachten en rondvaartboten. Hierdoor is uiteraard ook de functie van de haven veranderd. In het huidige IJsselmeergebied overheerst het beeld van havens met recreatieve functies. 1.2. Geografische situatie 1.2.1. I_Js^s lme r_en Mar_k rmee_r Het vroegere IJsselmeer (opp. 345.000 ha) wordt in twee delen verdeeld door de dijk Enkhuizen-Lelystad (zie kaart 2). Voor de vaarverbinding tussen de twee delen van het IJsselmeer zijn nabij Enkhuizen en Lelystad schutsluizen gebouwd voor de doorvaart van zowel beroepsvaart als de recreatievaart. Het noordelijke en grootste deel, genaamd IJsselmeer, bestaat uit 125.000 ha water en wordt begrensd door de kusten van Noord- Holland, Friesland en de N.O.P. alsmede Flevoland, met een aantal verbindingen naar de Friese meren, de Waddenzee, het Markermeer en een verbinding met de randmeren. Aan de Noordhollandse kust liggen de havens van de oude stadjes Medemblik en Enkhuizen alsmede de recentere havens bij Den Oever en Andijk. Aan de Friese kust liggen de havens van Makkum, Workum, Hindeloopen, Staveren en Lemmer; de haven van Urk in de Noordoostpolder en de nieuwe haven bij Lelystad in Flevoland. De grootste lengte bedraagt ca. 50 km en de grootste breedte bedraagt ca. 30 km (zie kaart 3). Het zuidelijke deel van de vroegere Zuiderzee, het Markermeer, heeft inclusief het Umeer een oppervlakte van ca. 70.000 ha. Het Markermeer wordt begrensd door de kust van Noord-Holland, Utrecht en de Flevopolders en heeft verbinding met de randmeren, de Hollandse en Utrechtse meren. Aan de Noordhollandse kust liggen de havens van Hoorn, Edam, Volendam, Monnickendam, Durgerdam, Schellingwoude en Alsterdam. Aan de Utrechtse kust liggen Muiden en Muiderberg alsmede een haven bij Almere aan de Flevopolderzijde. De grootste lengte bedraagt ca. 40 km en de grootste breedte is ca. 27 km (zie kaart 3).
Het IJsselmeer en Markermeer liggen centraal in Nederland. Het IJsselmeer ligt in het noorden aan het watersport- en natuurgebied de Waddenzee en in het oosten aan het watersportgebied van Friesland. Het Markermeer ligt in het zuid-westen aan het verstedelijkt gebied de Randstad met als centrum j'ljnsterdam en in het zuiden aan het watersportgebied van Utrecht.
1.2.2. Randmeren De Randmeren vormen de scheiding tussen de inpolderingen in het IJsselmeergebied (de Flevopolders) en het oude land. Daarnaast vormen de Randmeren een langgerekte keten van meren die hoewel ze sterke relatie met elkaar hebben uiteenvallen in een aantal afzonderlijke meren gescheiden door sluizen en/of bruggen. Tabel 1. De Randmeren Meer Randmeren Ketelmeer Vossemeer Drontermeer Veluwemeer (smal) Veluwemeer (breed) Wolderwijd Nuldernauw Nijkerkernauw Eemmeer Gooimeer totale breedte- lengte aantal oppervl. variatie eilanden (ha) (km) (km) 14.520 0,2-3,5 82 12 3.800 1,0-3,5 13 0 270 0,2-0,8 5 1 560 0,2-0,9 10 3 670 0,8-1,1 7 0 2.510 1,1-2,5 10 6 1.830 0,8-3,5 5 1 745 0,5-0,8 9 0 520 0,5-0,8 7 0 1.005 0,7-2,5 6 1 2.610 1,5-3,0 10 0 De meren zijn vooral om waterhuishoudkundige redenen ontworpen. Deze waterhuishoudkundige redenen hebben de belangrijkste basis gevormd voor de diversiteit in vorm en breedte. Dit geldt niet voor het Gooimeer, waar de behoefte aan zandwinning de doorslag gaf voor een grotere breedte dan noodzakelijk was. De recreatieve functie heeft pas in de tweede instantie een rol gespeeld bij de verdere vormgeving. Dit hangt niet alleen samen met de historische volgorde waarin de meren zijn ontstaan maar ook met de situatie op het aanliggende (oude) land, waar wel of geen havenplaatsen bestonden, die als startpunten voor recreatieve ontwikkeling konden fungeren. Het Ketelmeer is een grootschalig wateroppervlak zonder eilanden, grotendeels begrensd door polderdijken. Aan dit meer ligt een jachthaven (Ketelhaven) en een vluchthaven (Schokkerhaven). Het Vossemeer, het kleinste Randmeer, is kleinschalig door de geringe, varierende breedte en een eiland halverwege. Buiten de vaargeul is het overal minder dan 1 m diep. De grens met het Drontermeer wordt gevormd
door de Roggebotsluis. Aan dit meer liggen twee havens bij de Roggebotsluis. Het Drontermeer verschilt niet veel met het Vossemeer. Wel zijn hier aan de nieuwe-land-zijde enkele stranden en voorlanden gelegen. De brug bij Elburg vormt de grens met het Veluwemeer. Aan het Drontermeer liggen twee havens (bij Roggebot en Elburg) en vier aanlegplaatsen. Het Veluwemeer bestaat uit een smaller (ca. 800 m) en een breder (ca. 2.500 m) gedeelte. De oude-land-zijde bestaat veelal uit ondiepten onderbroken door recreatieve vestigingen. De nieuwe-land-zijde heeft vooral in het smalle gedeelte veel stranden en voorlanden. In het brede gedeelte liggen een aantal eilanden. Tussen het Veluwemeer en het Wolderwijd ligt de Hardersluis. Aan het Veluwemeer liggen dertien havens annex aanlegplaatsen (havens bij Spijk, De Klink, Bremerberg, Harderwijk, Nunspeet). Het Wolderwijd is een grootschalige waterplas met aan de nieuwe-landzijde lange strakke dijken. Een eiland ligt bij de jachthaven Wolderwijd. De oude-land-zijde wordt beheerst door de stedelijke bebouwing van Harderwijk. Aan het Wolderwijd liggen twee havens (bij Zeewolde en Harderwijk) en een aantal aanlegplaatsen. Het Nuldernauw is aan beide zijden begrensd door opgespoten stranden en voorlanden. Op het oude land wordt het beeld mede bepaald door recreatief ingerichte voorlanden. De grens met het Nijkerkernauw wordt gevormd door de Nijkerkersluis. Aan het Nuldernauw liggen twee havens (Zeewolde en Nulde) alsmede een visboothaven en aanlegplaatsen. Net als het Nuldernauw heeft het Nijkerkernauw het karakter van een verbreed verbindingskanaal. Aan de nieuwe-land-zijde liggen voorlanden langs een strakke dijk. Aan dit meer liggen 2 havens (bij Nijkerk, Laakse Hoek) annex aanlegplaatsen. Het Eemmeer is een meer van vrij grote schaal. Aan de oude-land-zijde grenst het meer aan de Eempolder. Een onderbreking vormt hier de Eemmond met een jachthaven. De nieuwe-land-zijde bestaat uit een lange gestrekte polderdijk zonder voorland. In het westen wordt dit meer begrensd door de Stichtse Brug en het eiland de Dode Hond. Het Eemmeer is aangewezen als staatsnatuurmonument. Aan dit meer liggen drie havens (te weten bij Spakenburg, de Eemhof en bij de Eem). Het Gooimeer is na het Ketelmeer het grootste Randmeer. Aan de oudeland-kant ligt Huizen en aan de nieuwe-land-zijde Almere-Haven. In het westen vormt de Hollandse Brug de grens met het Umeer. Aan het Gooimeer liggen vier havens (tewetenbij Huizen, Almere-Haven en Naarden)
1.3. Waterdiepte 1.3.1. IJsselmeer en_markermeer Tabel 2. Globale verdeling van de waterdiepte van het IJsselmeer Diepte t.o.v. N.A.P. Oppervlakte Aandeel < 2 meter 2 tot 5 meter > 5 meter Totaal 7.500 ha 93.500 ja 24.000 ha 125.000 ha 6% 75% 19% 100% De eb- en vloedstroraingen uit de tijd van de Zuiderzee hebben hun sporen in de bodem achtergelaten. Mede hierdoor komen in het IJsselmeer en Markermeer enerzijds ondiepten voor van minder dan een meter en anderzijds ook plaatsen met een diepte van meer dan 7 meter. De overwegend geringe waterdiepte veroorzaakt mede de kenmerkende korte golfslag op het IJsselmeer. Voor een globale verdeling vandewaterdiepte van het IJsselmeer wordt in tabel 2 het gebied ten noorden van de dijk Enkhuizen/Lelystad aangegeven. Uit de tabel blijkt dat slechts een beperkt deel van het IJsselmeer ondieper is dan twee meter. De ondiepe delen worden voornamelijk aangetroffen langs de westkust van Friesland nabij Den Oever en op het Enkhuizerzand. Voor een globale verdeling van de waterdiepte van het Markermeer geeft tabel 3 informatie. Tabel 3. Globale verdeling van de waterdiepte van het Markermeer Diepte t.o.v. N.A.P. Oppervlakte Aandeel < 2 meter 2 tot 5 meter > 5 meter 7.066 ha ha ha % % ' % Totaal 71.000 ha % De ondiepten komen voornamelijk voor langs de kust van Noord-Holland. 8
1.3.2. Randmeren In onderstaande tabel worden de gemiddelde diepten per Randmeer aangegeven. De uitgegraven vaargeul is hier de bepalende factor t.a.v. bodemprofiel. Overwegend zijn de Randmeren buiten de vaargeul ondiep. Tabel 4. De Randmeren in diepten Meer totale opp. verdeling naar diepte (d) oppervi. d'0,8 m d<0,8 m<d<l,3 m d*l,3 m (ha) ha ha % ha % Randmeren Ketelmeer Vossemeer Drontermeer Veluwemeer (smal) Veluwemeer (breed) Wolderwijd Nuldernauw Nijkerkernauw Eemmeer Gooimeer 14.520 3.920 27 2.915 20 7.685 53 3.800 500 13 150 4 3.150 83 270 215 79 15 6 40 15 560 420 75 35 6 105 19 670 510 ' 76 100 15 60 9 2.510 905 36 380 15 1.225 49 1.830 405 22 580 32 845 46 745 275 37 220 29 250 34 520 60 12 370 71 90 17 1.005 200 20 330 33 475 47 2.610 430 17 735 28 1.445 55
kaart: 1 8 H T S T A A N S G E S C H I E D E N I S p\ BVOMEEB (1-2 e eeuw o.chr.) ALM ZUIDERZEE (I3 e _ 14 e eeuw) 10
I t IJSSLMEERGEBIED Kaari no. 2, ijs9elmeer \ y^^^^jz^ ) / ^V^ * JeW r* JT ^ \.. vol and l ^ a c ^ \ j r TL ^, grens onderzoekgebied 11
I' kaart:3, Komvrt'dQriarHl I -JM 33 hm - 28 Vn 32 rr - 12 V 1 iloanrlm B* M( m kin von COTWfljl! I Havonvi 12
2. RECREATIE IN HET IJSSELMEERGEBIED 2.1. Algemeen De recreatieve betekenis van het IJsselmeergebied wordt.behalve door de moglijkheden van het gebied zelf, mede bepaald door de aanwezigheid en het gebruik van voorzieningen t.b.v. de recreatie. Het IJsselmeergebied ontleent zijn bijzondere betekenis aan de aanwezigheid van een groot aaneengesloten water (Markermeer en IJsselmeer), de landschappelijke en cultuurhistorische aspecten van de oevers in relatie tot het water en aan langgerekte, relatief ondiepe Randmeren. Het grootschalige aaneengesloten water is belangrijk voor de watersport. De relevantie van dit gebied voor de watersporter uit zich in de uitbreiding van watersportelementen (bijv. ligplaatsen) in de oorspronkelijke vissers- en/of handelshavens alsmede nieuwe locaties van watersportvoorzieningen. Zo zijn aan het IJsselmeer twee belangrijke watersportlocaties aan te geven, te weten: de havenplaatsen Medemblik - Enkhuizen aan de Noordhollandse kust en de havenplaatsen Stavoren - Hindeloopen aan de Friese kust. Aan het Markermeer zijn locaties aan te geven bij Hoorn Volendam - Edam - Marken - Monnickendam aan de Noordhollandse kust en Amsterdam - Muiden aan de Noordhollandse/Utrechtse kust. Verder is de beleving van de ruimte met zicht tot aan de kustlijn met de stadssilhouetten van belang. De aangrenzende havensteden, belangrijk voor dagrecreatie en toerisme, vormen de landschappelijke en cultuurhistorische interessante aspecten. De Randmeren ontlenen hun bijzondere betekenis aan de aanwezighed van stranden en vooral voor de zeilplanksport, ondiep, bereikbaar water. Naast de oeverrecreatie vertoont de watersport een belangrijke ontwikkeling. Voor de vorming van de Randmeren waren de vissershaventjes van Elburg, Harderwijk, Spakenburg en Huizen en de buitenhaven van Nijkerk de enige havens in dit gebied, die nauwelijks werden gebruikt voor de watersport. Na 1960 begon de watersport zich te ontwikkelen en zijn nieuwe havens gereed gekomen en/of in ontwikkeling gebracht. In het kader van de havenstudie worden in de volgende paragrafen de recreatieve activiteiten beschreven die voor een havenplaats van belang zijn. 2." 1. Recreatie in onderdelen Binnen een havenplaats vindt een samenhangend geheel van recreatieve activiteiten plaats. Een van de voornaamste activiteit is de watersport. Havens zijn geheel of gedeeltelijk ingericht voor de watersport. Uitgebreide voorzieningen zijn getroffen of vinden nog plaats. Door de reeds eerder genoemde landschappelijk en cultuurhistorische aspecten in en rond de havenplaats zijn activiteiten ontstaan die mede het beeld bepalen van de havenplaats. De bruine vloot en het toeristisch bezoek zijn hiervan voorbeelden. In onderstaande paragrafen worden, door de recreatie bepalend beeld van de havenplaatsen, de volgende activiteiten beschreven: - de watersport - de bruine vloot - sportvisserij - landrecreatie - toerisme. De eerste drie aspecten hebben betrekking op activiteiten binnen de haven en de twee laatste aspecten hebben betrekking op activiteiten die rechtstreeks in verbinding staan met de havenplaatsen.
2.3. Watersport in het IJsselmeergebied Nederland is een waterrijk land. Het heeft niet alleen een groot aantal ha oppervlakten water, maar ook een grote diversiteit aan oppervlakte wateren. Veel van deze wateren zijn uitstekend geschikt voor het bedrijven van verschillende soorten watersport. Figuuri.. Vaargebieden 14
Tabel 5. Bevaarbare oppervlakte en lengte van vaarwegen in vaargebieden vaargebied oppervlakte d > 1 m in ha lengte vaarwegen (ha) Waddenzee Lauwersmeer Midden-Friesland Centr.Friesland Z.W.Friesland Zuid Friesland N.O.Polder N.W. Overijssel 7000 750 1500 750 1470 520 1815 275 3970 510 2600 1190 220 575 1350 Ketelmeer 2055 Oostelijke Randm. 3800 Zuidelijke Randm. 3000 Umeer 5000 Flevoland 100 p.m. Toek.west.Randm. 74000 Klein IJsselmeer 120000 Reeuwijkse Plassen 905 N.W. Utrecht 2145 400 De Biesbosch 1500 650 Hollands Diep 9000 De Grevelingen 7000 Oosterschelde 25000 Veerse Meer 1400 Westerschelde 20000 Bron: Brouwer (1978) 655 75 De wateren van het IJsselmeergebied maken vlaktewater in Nederland uit. van het totale opper- Door de toenemende welvaart en vrije tijd heeft het recreatiegebeuren de afgelopen jaren een enorme vlucht genomen. De watersport in Nederland geeft de laatste jaren een sterke ontwikkeling te zien. Enige jaren geleden nam het botenbestand voor het gehele land toe met jaarlijks ± 10%. Voor het IJsselmeergebied was de groei nog groter, namelijk ± 20% per jaar. De grote toename van het aantal boten uitte zich niet alleen in het drukker worden van de wateren in het IJsselmeergebied, maar ook, of vooral, aan de oevers van het IJsselmeer, Markermeer en Umeer, de Randmeren en kanalen. De stadjes gelegen aan het open water, blijken in bepaalde gevallen in staat te zijn geweest recreatieve cq. watersport ontwikkelingen die gaande waren en zijn op te vangen. Hierdoor veranderden de havens van karakter. De grote toename van het aantal watersportactiviteiten in het IJsselmeergebied kan worden verklaard door: a. algemene betekenis (kwaliteiten) van het IJsselmeer zelf; b. de v v,n functie"' de "voile" watersportgebieden in Utrecht 15
en Friesland; c. de doorgangfunctie tussen de watersportgebieden van Utrecht en Friesland. ad a. De algemene betekenis van het IJsselmeergebied voor de watersport is samen te vatten als: - het IJsselmeergebied ontleent zijn bijzondere betekenis binnen Nederland aan de aanwezigheid van een groot oppervlakte aaneengesloten water en langgerekte Randmeren; - de cultuurhistorische elementen van bijzondere betekenis zijn; - de oevers van het gebied zijn voor de landschappelijke aspecten in relatie tot het water van specifieke betekenis; - voor de watersport in het algemeen is vooral van betekenis dat het gebied nabij het noordelijk deel van de Randstad ligt alsmede aan de Veluwe, en dat elders geen water van een dergelijke schaal, met de hierbij behorende specifieke gebruiksmogelijkheden, voorkomt. ad b. De verschillende watersportgebieden, vooral de meren in Holland en Utrecht, beginnen langzamerhand vol te raken. Daarnaast (misschien ook ten gevolge daarvan) is een verschuiving waar te nemen naar grotere zeewaardige boten. Het "vol" raken heeft voornamelijk betrekking op de grote toename van activiteiten op het water door het plankzeilen en kleine boten. ad c. Vooral in het begin van de ontwikkeling van het IJsselmeergebied werd de uitwisseling tussen West en Noord geleid via de Randmeren. Door de ontdekking van de Randmeren als watersportgebied van formaat (d.m.v. aanleg stranden, jachthavens, eilanden e.d.) is dit gebied zich gaan ontwikkelen als zelfstandig watersportgebied. De overheersende doorvaart is verdrongen door interne uitwisselingen. Het IJsselmeer (en in mindere mate het Markermeer) vervult nog een functie die getypeerd kan worden als een samenvoeging van doorgangen ' 1 - functie. Vele boten zoeken regelmatig de wateren van de Waddenzee op. Deze "uitwisseling" vinden we ook tussen Gooimeer en Umeer. Opzich is dit geen aparte funtie van een watersportgebied maar bepaald wel het beeld van het gebruik van het IJsselmeergebied. In de volgende tabel wordt per (Rand)raeer de capaciteit in ligplaatsen van havenplaatsen aangegeven. In totaal zijn er ca. 16.900 ligplaatsen in het IJsselmeergebied. Ongeveer 29% van de totale capaciteit ligt rond het IJsselmeer, ca. 23% rond het Markermeer en Umeer en ca. 50% langs de Randmeren. Van de Randmeren is de capaciteit in het Gooimeer hetgrootstn.l. 2.606 (32%). 16
Tabel 6. Het aantal ligplaatsen en vaartuigen, buitendijks, in het IJsselmeergebied in 1983 Meer Totaal IJsselmeer 4.941 Markermeer 2.796 Umeer 987 Randmeren 8.180 - Ketelmeer 284 - Vossemeer 47 - Drontermeer 572 - Veluwemeer 1.324 - Wolderwijd 1.888 - Nuldernauw 311 - Nijkerkernauw 986 - Eemmeer 162 - Gooimeer 2.606 Totale capaciteit = 16.904 in het IJsselmeergebied (Nagtegaal 1984) 2.4. Bruine vloot Vanuit de cultuurhistorische achtergrond heeft een aantal havens zich gericht op de charter reizen d.m.v. de genoemde "bruine vloot". In onderstaande tabel zijn de havenplaatsen aangegeven die als thuishaven kunnen worden aangemerkt voor de "bruine vloot" alsmede voor de boten van de bruine vloot die niet direct voor de charter reizen bestemd zijn maar voor huisvesting, restaurant e.d. in aanmerking komen. Op een dag in 1983 zijn 16 havenplaatsen geteld met een of meer schepen. Het aantal schepen bedroeg ca. 220. Tabel 7. Aantal schepen van de bruine vloot in het totale IJsselmeergebied (1983) aantal aantal schepen totaal aantal dat totaal havens in de havens varend eventueel kan worden meegeteld IJmeer/Markermeer IJsselmeer Randmeren Totaal 6 30 24 54 24 78 7 41 54 95 17 112 3 25-25 7 32 16 96 78 174 48 222 (Nagtegaal 1983) 17
2.5. Sportvisserij In onderstaande tabel wordt per meer het aantal havens met het totaal aantal visboten aangegeven. In het IJsselmeergebied zijn twee havens specifiek ingericht voor de sportvissersboten (in de Randmeren). In alle andere havens zijn hiervoor geen specifieke voorzieningen getroffen. Tabel 8. Aantal jachthavens met visboten en totale aantal visboten in het IJsselmeergebied 1983 Meer Havens Aantal visboten IJsselmeer Markermeer Umeer Randmeren Totaal 10 57 3 23 51 233 63 12 280 588 2.6. Landrecreatie (in relatie tot havens) in het IJsselmeergebied In deze paragraaf worden de landrecreatieve elementen beschreven die van invloed zijn of waren bij de ontwikkeling van de haven cq. de havenfunctie in hoofdzaak bepalen. Onder landrecreatie vallen de voorzieningen zoals stranden, sportvissen, verblijf op campings en bezoek aan attractiepunten. In deze paragraaf worden alleen die voorzieningen genoemd die een directe relatie hebben met een haven. Een aantal havens in het IJsselmeergebied zijn ontstaan, of ontlenen hier hun bestaan I an, bij de aanwezigheid van landrecreatieve voorzieningen zoals jachthavens bij campings, bij stranden e.d. In onderstaande tabel worden de havens aangegeven die directe relatie hebben met een of meerdere landrecreatieve voorzieningen (dus een motief hebben waarom deze locatie is gekozen). 18
Tabel 9. Ontstaanswijze havens (vanuit de recreatie) IJsselmeer Andijk Markermeer Uitdam Muiderzand Randmeren Naarderbos Muiderzand Eemhof Hulckestein Visserboothaven Nulde Bremerberg Hoophuizen Hooge Beersel Klink Roggebot ontstaan vanuit een recreatieobject 11 11 11,1 11 recreatieve voorziening (camping) " " (stranden) it (campingstranden) behoefte aan sportvissen een recreatieve voorziening (campingstrand en) n 11 11 11 I n i 2.7. Toerisme In het IJsselmeergebied is, vanuit de toerisme bekeken, geen haven aangelegd t.b.v. het toerisme. Wel worden,vooral in oude havenplaatsen door recreanten een bezoek gebracht om de reeds eerder genoemde landschappelijke en cultuurhistorische aspecten. In onderstaande tabel zijn die havenplaatsen opgenomen die vanuit hun specifieke havenfunctie toeristen aantrekken. Tabel 10. Toeristische havens IJsselmeer: Enkhuizen Markermeer: Hoorn Randmeren: Elburg Urk Volendam Harderwijk Lemmer Durgerdam Staveren Muiden Muidenberg,. _. 19
3. GEBRUIK IJSSELMEER, MARKERMEER EN RANDMEREN DOOR DE RECREATIE 3.1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt per recreatieonderdeel: watersport, bruine vloot, plankzeilen en spelevaren, het gebruik aangegeven van de wateren in het IJsselmeergebied. In paragraaf 2 wordt de watersport beschreven. In 1982 en 1983 zijn tellingen verricht boven het IJsselmeer en Markermeer (met Umeer) omtrent aantal varende boten. Voor de Randmeren is dit in 1975 en 1983 gedaan. In paragraaf 3, de bruine vloot.worden de aantallen en de ligging van de bruine vloot aangegeven. In 1982 en 1983 zijn tellingen verricht naar de bruine vloot op IJsselmeer, Markermeer en in de havens. In paragraaf 4, plankzeilen, wordt alleen het gebruik van de rand- i meren aangegeven.. Het gebruik van de zeilplank op het IJsselmeer en Markermeer is van ondergeschikt belang. In dit hoofdstuk wordt geen aandacht besteed aan het gebruik m.b.t. rondvaarten. Verondersteld wordt dat dit gebruik van ondergeschikt belang is..5.2 Watersport /.oals eerder is aangegeven bezitten de wateren in het IJsselmeergebied bijzondere kwaliteiten voor de watersport. Daarom is het niet verwonderlijk dat de watersport een belangrijk onderdeel is van alle rekreatieactiviteiten in het IJsselmeergebied. In 1982 is onderzoek verricht naar het gebruik van de wateren in het. [Jsselmeergebied, In onderstaande tabel zijn aantallen boten aangegeven die in 1982 en 1983 zijn waargenomen op Markermeer en IJsselmeer. Tabel 11. Aantal varende boten op Markermeer en IJsselmeer over 1982 en 1983 Waarnemingsdata Markermeer incl. Umeer Umeer IJsselmeer Totaal Markermeer, Umeer en IJsselmeer 1982 31 mei, 2e Pinksterdag 2.458 506-17 juli zaterdag 1.117 260-23 juli vrijdag 777 121-25 juli zondag 1.441 234 1.976 3.417 30 juli vrijdag 1.047 186-12 aug. donderdag - - 674 14 aug. zaterdag 1.110 169 1.436 2.546 1983 23 mei 2e Pinksterdag 1.163 322 1.344 2.507 26 juni zondag 1.970 571 1.522 3.492 30 juli zaterdag 1.318 249 1.085 2.403 27 aug. zaterdag 1.487 174 1.963 3.440 i gemiddeld aantal 1.389 280 1.427 i 2.967 20»1
Op een week-end dag varen er gemiddeld 1.390 boten op het Markermeer en een gemiddelde dichtheid van ca. 2,2 boten/km 2 per deelgebied (zie kaart) Op het IJsselmeer varen er gemiddeld 1.430 boten met een gemiddelde van ca. 1,2 boten/km 2 per deelgebied. Gemiddeld varen er 2.970 boten op het IJsselmeer er. Markermper met- een gemiddelde dichtheid van 1,6 boot/km 2. Op 31 mei 1982 (een topdag) zijn ca. 2.450 boten op het Markermeer geteld. De verdeling van boten op het Markermeer ( mfil. Umeer) is als volgt (zie kaart^ ). Langs de Noordhollandse kust zijn de meeste boten waargenomen, n.l. ± 80% van het totaal. Langs de Houtribdijk zijn praktisch geen boten geteld. Op het Umeer bevindt zich gemiddeld 22% van alle boten die op het Markermeer (en Umeer) zijn geteld. De verdeling van boten over het Markermeer en Umeer laat zien dat ca. 90% van het aantal boten is waargenomen langs de kusten. In deze zones is de gemiddelde vaardichtheid meer dan 10 boten/km 2 op het Markermeer en meer dan 15 boten/km 2 op het Umeer. De verdeling van boten over het IJsselmeer geeft het volgende beeld te zien. Langs de Noordhollandse kust tussen Medemblik-Enkhuizen, langs de Friese kust tussen Hindelopen-Lemmer en de zone tussen die twee kuststroken (het z.g. centrale watergebied) zijn de meeste boten waargenomen, n.l. 60% van het totaal. In deze zones is de gemiddelde vaardichtheid meer dan 10 boten/km 2 (zie kaart ' ). In de drukke zones langs de kusten zijnbijca. 1.000 boten vaarroutes te onderscheiden en lopen globaal langs Enkhuizen, Hoorn, Edam-Volendam- Marken, Amsterdam, Pampus-Gooimeer en bij Workum, Hindelopen, Lemmer en Enkhuizen-Andijk. Van duidelijk te onderscheiden concentraties is alleen sprake bij een grote hoeveelheid varende boten. Verondersteld wordt dat bij toename van het aantal boten geen bundeling cq. opeenhoping van boten plaatsvindt maar meer een verdichting over het hele gebied (olie-vlek principe) (zie kaart'' ). Kaart nr.7 geeft een beeld van de frequenties per deelgebied uitgaande van de totale gemiddelde dichtheid van IJsselmeer en Markermeer. Uit kaart nr. blijkt dat langs de Noordhollandse kust bij Marken, Volendam, Edam, Hoorn, Enkhuizen en Andijk, de Flevolandkust bij Pampus en Lemmer de hoogste frequenties voorkomen. Opmerkelijk hierin is dat "watersportcentra" als Urk, Medemblik en Muiden hier buiten vallen. Het gebruik van de Randmeren door de watersporter wordt aangegeven in de kaarten B en 9. De dichtheden zijn in drie klassen verdeeld. De drukste gebieden bevinden zich in de vaargeulen en bij havens. Het gebied als geheel wordt niet gelijkmatig benut door de watersporter. Grote delen werden niet benut omdat a) het te ondiep is, of b) de omgeving onaantrekkelijk is. 21
WATERSPORTONOERZOEK 1082 V.A.-»r. if jachthaven 22
WTERSPORTONOERZOEK 1082 Kaart no. 6. DRUKKE GEBIEDEN. vliegroute RUP-Kortp?, g eb,ed jachthaven waarnemingsdatum: aantal boten 23
WTERSPORTQNOERZOEK l]8\ toft. SB. Kaart no. y # vhecjroute 24 J --RWP.Kd*P'9ebied j* jachthaven a S ^* : *
kaart 8, figuur 6 Ru.mt9h,* Spr9>amgspitroon V«n 09 t9c'99u9v99nwg)9n op a>u»*t Otgen in or 'inflmt'en 25
kaart 9. «!( bull an ono*froaiiuat><ac figuur 6 Ruimrajf/* ip't'o.ngsmf'oo" v«n Of rfcrftsutvaarluigen op 26
3.3. Bruine vloot Een klein percentage van de bruine vloot heeft het IJsselmeergebied uitsluitend als vaargebied. De meeste boten hebben als doel de Waddenzee. Op een gemiddelde dag in de vakantieperiode varen rond de 30 boten op Markermeer en IJsselmeer. Op de Randmeren wordt weinig gevaren door bruine vloot boten. 3.4. Plankzeilen De Randmeren van Flevoland lenen zich uitstekend voor het beoefenen van het plankzeilen. In kaart nr^o zijn locaties aangegeven waar regelmatig grote concentraties plankzeilers zijn waargenomen. De concentraties varieren van enige tientallen tot meer dan 1.000 zeilplanken. Op het IJsselmeer en Markermeer komen langs de kust enige kleine concentraties van plankzeilers voor. Uitzondering hierop is Enkhuizen en het Umeer. Aan het IJsselmeer bij Enkhuizen bevindt zich regelmatig een grote concentratie. In het Umeer en dan vooral bij Muiden en Muiderzand komen grote concentraties voor. Kaart nr.10 geeft hiervan de locaties weer met daarbij globaal de spreiding. kaart 10 ZEILPL ANK-L0KATIES r.ier-oirr '" " ' mjta* ff, Grc,.p :., JtW / " &fo-rp2 l«*tmwft r \r : - OG'BfpS lehatar-, >n 4* 27
3.5 Toerisme cq. rondvaarten. Het gebruik van het IJsselmeergebied door toerisme beperkt zich voornamelijk tot rondvaarten vanuit de pude havenplaatsen. De rondvaarten hebben een frequentie die strek afhankelijk is van het aanbod toeristen.in onderstaande tabel zijn de plaatsen aangegeven waar rondvaarten worden georganiseerd. tabel: Rondvaarten IJSSELMEER MARKERMEER RANDMEREN Medemblik Hoorn Elburg Enkhuizen Marken Harderwijk Urk Volendam Spakenburg Stavoren Muiden Hindelopen Warffum 28
4. GEBRUIK VAN HAVENS 4.1. Algemeen Het gebruik van havens door recreanten wordt gekenmerkt door twee doelgebruikers, te weten - intern gebruik van havens. Het gebruik door de watersporter; - externe gebruik van havens. Het gebruik door toeristen. Het intern gebruik wordt bepaald door twee gebruikersgroepen: - de vaste ligplaats houders: Dit zijn de watersporters die de haven als thuishaven hebben en een ligplaats gebruiken voor: a) opbergen van een boot en/of b) verblijfplaats (2e woning). Het intern gebruik kan min of meer bepaald worden door: a) het aantal ligplaatsen en b) het percentage uitvarende boten; - de passanten: Dit zijn de watersporters die de haven bezoeken om te overnachten of alleen een bezoek brengen. De registratie van bezoek en overnachting geeft een indicatie omtrent dit gebruik. Een factor die meespeeld in de keuze van het gebruik van de haven door passanten als verblijfplaats is de ligging aan of nabij een invalspoort tot andere watersportgebieden. Sluispassages geven een indicatie omtrent de vaarbewegingen in of nabij de haven. Een indicatie omtrent gebruik/inrichting van de havens door de watersporter is de globale aanduiding van de aantallen boten gespecificeerd naar grootte. Hieruit kan dan rain of meer de bezetting en de ligplaatsindeling worden aangegeven. Het externe gebruik wordt bepaald door het bezoek van toeristen aan de haven. In hoofdstuk 2 is hier (reeds) globaal op ingegaan. Om het gebruik van havens aan te geven is een opsomming van havens met rondvaarten een indicatie. Naast de reeds eerder genoemde gebruiksgroepen van intern gebruik en de toeristen van extern gebruik is een gebruikersgroep te noemen die deze twee doelgebruiken combineert, n.l. de charter schepen van de "bruine vloot". Naast het gebruik als ligplaats trekt de bruine vloot ook toeristen aan en worden specif ieke voorzienineen getroffen. In paragraaf 4.7. worden de havens aangegeven ''-- f - thuishaven hebben. 4.2. Ligplaatsen havens In onderstaande tabellen worden per haven het aantal ligplaatsen aangegeven. Aan het IJsselmeer is Enkhuizen (1.971) de grootste haven t.a.v. het aantal ligplaatsen. Voor het Markermeer is dit Katwoude (1.083) en van de Randmeren is dit in het Wolderwijd met resp. Zeewolde en Harderwijk van ca. 1.200 en ca. 600 ligplaatsen. 29
Tabel 12. Aantal ligplaatsen per havenplaats aan het IJsselmeer Makkum 93 ligplaatsen Gaast 5 Workum 665 Hindelopen 367 Staveren 583 Laaxum 7 i Lemmer 522 Urk 81 ti Lelystad 652 Enkhuizen 1.971 Andijk 771 Medemblik 192 Oude Zeug 4 it Den Oever 215 Tabel 13. Aantal ligplaatsen per havenplaats aan het Markermeer en Umeer Lelystad-Haven 4 ligplaatsen Blocq v. Kuf 4 n Muiderberg 128 Muiden 265 n Amsterdam 152 Durgerdam 198 Uitdam 122 " Marken 79 Katwoude 1.083 Monnickendam 484 Volendam 70 n Edam 82 Schardam 27 Hoorn 843 Wijdenes 1 i Broekerhaven 102 Enkhuizen 17 30
Tabel 14. Aantal ligplaatsen per Randmeer Ketelmeer 284 ligplaatsen Vossemeer 47 " Drontermeer 572 " Veluwemeer 1.324 Wolderwijd 1.888 " Nuldernauw 311 Nijkerkernauw 986 Eemmeer 162 Gooimeer 2.606 " (Nagtegaal '83) 31
4.3. Bezoek en verblijf in de havens IJsselmeer ^*1V De cijfers van het bezoek^n verblijf in de havens aan het IJsselmeer en het Markermeer zijn samengebracht in tabel 15. Het gaat hier om 24 belangrijke havens, dus niet om alle havens. De gezaraenlijke havens in tabel 15boekten t.o.v. voorgaande jaren een winst van 8,7% in aantal aankomsten van gastschepen en van 6,2% in aantal overnachtingen van deze bezoekers. Een kleine 1 33.000 bezoekende schepen waren goed voor totaal ruim 183.000 overnachtingen. Dit geef t een gemiddelde overnachtingsduur per schip van bijna 1,4 nachten. Enkhuizen spant met totaal 45.500 overnachtingen, verdeeld over drie havens, duidelijk de kroon. Daarna komt Staveren met 25.500 overnachtingen, gevolgd door Hoorn met 17.000 'logees' in drie havens, Hindelopen met 14.000 en Lemmer met zo'n 10.000 overnachtingen. Zowel op het IJsselmeer, Markermeer en het aangrenzende gebied als op de Waddenzee gaat het om betrekkelijk grote schepen, al verschilt het beeld per haven. Tabel 15. Bezoek en verbli jf in havens haven/plaats Aantal bezoekend e jachten Aantal overnachtingen van jachten 1980 1981 1982 1980 1981 1982 Makkum ± 5.000 ± 5.000 ± 6.000 6.464 6.519 7.243 Workum ± 1.888 ± 2.500 ± 5.000 2.445 3.775 6.081* Hindelopen Hylperhaven ± 4.400 ± 4.400 5.245 ± 4.400 ± 4.400 5.274 Jachthaven Hind. 5.785 6.110 7.004 8.630 8.314 8.772 Staveren, Marina 3.589 4.983 5.143 7.206 9.228 12.041 Stavoren, Rijkshaven ± 8.000 ± 8.000 ± 9.000 15.640 14.797 15.413 Lemmer, Binnenhaven 4.330 4.285 4.339 7.736 7.987 7.456 Lemmer, Buitenhaven 1.437 1.571 1.856 3.343 2.583 2.640 Wieringerwerf, Oude Zeug ± 1.500 ± 1.800 1 2.000 2.196 2.590 2.660 Andijk - 1.500 2.700-1.875 3.200 Medemblik 4.124 3.660 3.626 ± 5.000 ± 4.500 ± 4.500 Enkhuizen, Gem.haven ±14.000 ±14.500 ±15.000 22.363 22.689 23.074 Enkhuizen, Nwe jachthaven 15.820 16.020 17.601 18.763 18.641 20.500 Enkhuizen, Buyshaven 2.460 1.800 1.700 ± 3.000 ± 2.000 2.060 Hoorn, Gem. haven 8.364 7.831 ±10.000 9.164 8.800 11.773 Hoorn oude jachthaven 2.385 1.850 2.197 3.117 2.400 3.115 32
vervolg tabel 15. Haven/plaats Aantal bezoekend e jachten Aantal overnachting en van jachten 1980 1981 1982 1980 1981 1982 Hoorn, nwe jachthaven ± 9.000 ± 9.000 ± 9.000 ±13.000 12.820 12.820 Edam, buiten- en binnenhaven 2.795 3.949 3.999 5.065 6.974 6.282 Monnickendam, jachth.gouwzee 3.328 3.056 2.901 5.452 4.869 4.988 Monnickendam, j achth.hemmeland 671 689 471 2.801 2.075 1.197 Volendam 9.000 ± 9.000 ± 9.200 9.500 9.400 9.600 Muiden, Kon.jachthaven 3.280 3.200 2.800 3.600 4.050 4.050 Muiden, Stichting Muiden 3.300 3.100 3.700 3.600 3.520 4.130 Huizen, Gem.haven 2.440 2.737 2.378 2.850 5.966 4.351 Totaal 116.808 120.541 132.860 165.335 170.772 183.220 * In 1982 werd gestart met een uitgebreider telling Bron: Nederlands Wetenschappelijk Instituut voor Toerisme en Recreatie (NWIT), Breda 4.4. Percentage uitvarende boten van vaste ligplaatshouders In de zomer van 1982 en 1983 zijn globaal de uitvaarpercentages berekend van de meeste havens langs de Markermeer en IJsselmeerkust. Het uitvaarpercentage varieerde tussen de 40% en 60%. Naar gelang het weer mooier wordt stijgt ook het uitvaarpercentage. De variantie in het uitvaarpercentage was voor alle havens niet groter dan 10% zodat voor alle havens een gemiddelde uitvaarpercentage van 40-60% kan worden aangegeven. 4.5. Bezettingsgraad Voor de havens in het IJsselmeergebied zijn geen gegevens bekend over de bezetting van boten die in de thuishaven liggen en uitvoeren. 4.6. Soort boten In Staveren is in 1982 een onderzoek verricht naar de grootte van de boten. Tabel 16 geeft hiervan een beeld. De categorie boten van 7 tot 12 meter is veruit de belangrijkste groep. Daarna volgen de boten langer dan 15 meter en dan die van 12-15 meter. De groep beneden de 7 meter is de kleinste. Dat de grote schepen zo op- 34 33
vallen komt ook door de invloed van de traditionele chartervaart die in de havens rond het IJsselmeer hun thuishaven hebben. De bruine schepen zijn aanzienlijk groter dan de 'gewone jachten'. Het aantal opvarenden is navenant groter. Tabel 16. Maand 0 tot 7 m. 7 tot 12 m. 12 tot 15 m. 15 m en groter januari - 30 30 39 februari - 28 19 37 maart - 58 32 55 april - 352 127 264 mei 225 1300 401 343 juni 174 1170 239 358 juli 633 2671 541 450 augustus 354 2251 370 395 September 85 719 159 302 oktober 35 552 113 277 november 1 38 33 69 december - 42 10 32 Totaal 1.507 9.211 2.074 2.621 4.7. Bruine vloot In onderstaande tabel worden de havens en het aantal boten van de bruine vloot aangegeven. Uit de tabel blijkt dat Staveren en Muiden de havens zijn waar het meeste boten van de bruine vloten hun thuishaven hebben. Tabel 17. Aantal schepen op IJsselmeer (Bruine vloot) plaats aantal in de havens Lemmer 2 Staveren 18 Makkum 4 Medemblik 2 Enkhuizen 9 Urk 4 Kampen 2 Totaal 41 34 35
Tabel 18. Aantal schepen op de randmeren Plaats Harderwijk Bunschoten Huizen aantal in de havens 3 5 4 Totaal 12 Tabel 19. Aantal schepen op het Umeer/Markermeer Plaats Muiden (op de Vecht) Amsterdam (achter de sluis) Edam Volendam Burgerdam aantal in de havens 16 2 4 3 2 3 Totaal 30 4.8. Sluispassages per invalspoort In onderstaande tabellen 20 en 21 zijn de sluispassages aangegeven van de belangrijkste invalspoorten. Uit de tabel blijkt dat de sluizen bij Amsterdam, Muiden het drukst zijn ten aanzien van invalspoorten langs de Markermeerkust en Staveren en Lemmer het drukst zijn langs de Usselmeerkust. if, 35
Tabel 20. Friesland Aantallen 1976 1979 1980 1981 Makkum 2.454 2.891 2.629 2.644 Workum 7.684 7.223 7.864 10.188 Hindelopen 2.366 1.652 1.424 1.892 Staveren 34.726 36.111 35.584 38.294 Prinses Margrietsluis 9.253 6.219 6.441 6.153 Nieuwe Lemstersluis 21.859 23.759 23.767 25.872 mr. M.P.Linthorst Homansluis 24.645 24.836 81.294 26.644 Damsluis 1.225 1.888 2.067 1.910 Bron: Provinciale Friese Waterstaat Tabel 21. Noord Holland 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 Den Oever, Stevinsluis (Afsluitdijk) 7.151 6.085 6.653 8.873 8.598 9.719 10.775 Noord Scharwoude Roskamsluis 9.305 9.564 9.673 9.399 9.338 9.342 9.652 Kanaal Alkmaar-Kolhorn Westfriesevaart Monnickendam, Grafelijkheidssluis 3.415 3.566 3.160 3.051 3.474 4.244 3.217 Edam, Zeesluis 4.676 4.020 4.201 3.916 3.811 ±3.100 4.108 Uithoorn, Tolsluis (Amstel Drechtkanaal) 14.142 14.373 16.955 15.049 15.888 16.152 17.004 Kornwerderzand, Lorentzsluis 14.164 14.254 14.861 15.471 16.654 19.754 23.322 Muiden, Grote Zeesluis - - - 26.882 28.859 31.798 31.678 Amsterdam, Oranjesluis - - - 36.522 40.450 38.789 40.953 Bron: Nederlands Wetenschappelijk Instituut voor Toerisme en Recreatie (NWIT), Breda 4.9. Rondvaarten In tabel 22 worden de havenplaatsen aangegeven die rondvaartboten als thuishaven hebben. De frequentie van af.vaarten ligt tussen een keer per dag tot om het half uur. Veel van de onderstaande havens hebben specifieke voorzieningen getroffen voor de rondvaart. Het aantal ligplaatsen bestemd voor de rondvaart varieert sterk. E.e.a. is afhankelijk van het aanbod. Hieruit valt op te maken dat niet alle havens een 36
permanente ligplaats hebben voor rondvaartboten. Tabel 22. IJsselmeer Monnickendam Enkhuizen Urk Staveren Workum Markermeer Hoorn Volendam Marken Muiden Randmeren Spakenburg Harderwijk Elburg Vollenhove Blokzijl 37
5. TYPERING VAN DE HAVENS (voor de rekreatie) 5.1. Algemeen In dit hoofdstuk worden per haven de elementen aangegeven die veronderstellen relevant te zijn voor het functioneren van de haven-havenplaats ten aanzien van de recreatie in het algemeen. Een belangrijk element in de typering van de haven-havenplaats is de historie. De historische achtergrond is in feite de bepalende factor in het huidige functioneren voor bijvoorbeeld de watersport, de bruine vloot, rondvaarten en de toerisme. Voor de watersport, en in mindere mate voor de bruine vloot en rondvaartboten, is de ligging en bereikbaarheid van zowel de haven in het algemeen als de specifieke voorziening als jachthaven bepalend. Daarnaast is een belangrijke factor de aanwezigheid c.q. mogelijkheid om inde oude kern te liggen en via de haven-havenplaats doorgang te hebben naar andere watersportgebieden. Voor de landrecreatie en in mindere mate voor de waterrecreatie is een bepalende factor de aanwezigheid van specifieke voorzieningen zoals dag- en verblijfsrecreatieve voorzieningen en uiteraard de reeds eerder genoemde historische haven-plaats. In de volgende paragraaf wordt zover mogelijk een korte beschrijving gegeven van de elementen die bepalend zijn voor de typering/karakter van de haven-plaats (dus waarom een haven-plaats bekendheid geniet). In tabel 23 wordt een overzicht gegeven van aanwezige voorzieningen t.b.v. de watersport. 5.2. Havens aan het IJsselmeer 5.2.1. De Friese kust Langs de Friese kust liggen achtereenvolgens havens bij de plaatsjes Makkum, Workum, Hindelopen en Staveren. Ten zuiden van Staveren liggen. de havens van Laaxum en Lemmer. De haven van het oude Makkum ligt ca. 1 km landinwaarts en is te bereiken via een kanaal.. Tussen het IJsselmeer en de Friese binnenwateren is een verbinding d.m.v. een sluisje in de stad. In Makkum hebben vele pleziervaartuigen een vaste ligplaats, waarvan het mereldeel buitendijks gelegen is. De rest ligt verspreid achter het sluisje.»- i 4' *-* JW /> i Indu ha Makkumer Zuidwaard * V, T,.hni3 r 3 t 38
De haven van Workum is ± 3 km landinwaarts gelegen en is vanuit het IJsselmeer toegankelijk via een kanaal. Bij een normale waterstand kunnen schepen tot een diepgang van 1.90 m binnenlopen. Via de zeesluis is er een verbinding met de Friese meren. HINDELOOPEN-WORKUM i ' ' t J ' - * a * 0H ; w i Hindelopen is een van de historische havenstadjes aan het IJsselmeer. De haven ligt buitendijks en is voornamelijk ingericht voor de watersport. De grachtjes staan via een sluis in verbinding met het IJsselmeer. Via de Indijk heeft Hindelopen verbinding met de Friese binnenwateren. De capaciteit hiervan is echter beperkt, vanwege de vaste bruggen in deze vaarweg (hoogte 2.30 meter). 39
Staveren is eveneens een oud handelsstadje. Voor de dijk liggen twee havens met daar tussen een strand. De haven van Staveren is goed ontsloten. Verder heeft het nog een regelmatige veerdient in de zomer met Enkhuizen. STAV/OREN Niauw. Vooih.v. 13-tl Viinolltr'i Jl Vtulun.n Door de Johan Willem Frisosluis is er een verbinding van IJsselmeer met de Friese binnenwateren. In het vorige hoofdstuk was duidelijk dat dit de belangrijkste doorgang van IJsselmeer naar Friese binnenwateren is. Laaxum is een klein gehucht Het heeft een klein haventje en wordt voornamelijk gebruikt door een beroepsvisser. De haven is ondiep en slechts te bereiken voor zeer ondiepstekende schepen (minder dan 90 cm). Het haventje dient meer als vluchthaven. Vanuit Lemmer zijn zowel Friesland (Zijlroede-Prinses Margrietkanaal) als de Noordoostpolder en Overijssel (Friese sluis - Lemstervaart) over water te bereiken. Het Princes Margrietkanaal mond even buiten Lemmer via de Princes Margrietsluizen in het IJsselmeer uit. Dit kanaal is een van de drukst bevaren wateren in Nederland. In Lemmer zijn een aantal jachthavens zowel binnendiiks als buitendijks gelegen. 40
1 5.2.2. De_kus t_van_de_noordoostgolder Het voormalig eiland Urk is een van de weinige plaatsen langs het IJsselmeer waar de watersport in het algemeen geen grote vlucht genomen heeft. Urk is een van de meest dynamische vissersplaatsen en met een Noordzeevloot van meer dan 100 schepen ook een van de grootste. Daardoor zijn er mogelijkheden voor de watersport, hoewel geen specifieke voorzieningen URK zijn aangelegd. * \ # ^ Urk heeft verbinding over water met het achterland via de Urkervaart. Deze vaart heeft een beperkte doorvaarthoogte (10,5 meter).bij het aanlopen van de haven van Urk moet rekening worden gehouden met ondiepten. 5.2.3. De_kust van_de_fievogolder Centraal in het IJsselmeergebied is de nieuwe stad Lelystad gelegen. Bij Lelystad liggen aan de kant van het IJsselmeer twee jachthavens. De "oudste" jachthaven ligt dichtbij de Houribsluizen en de "nieuwste" jachthaven ligt halverwege de sluizen en het 41
open IJsselmeer. Bij het aandoen van de havens moet rekening gehoud en worden met frequente beroepsvaart. De bereikbaarheid over water is goed. Aan IJsselmeerkant heeft Lelystad geen verbinding met het achterland. Halverwege de dijk Enkhuizen-Lelystad ligtde Trintelhaven. Trintelhaven is een voormalige werkhaven en wordt nu gebruikt als vluchthaven. Er zijn geen specifieke voorzieningen aangebracht. 5.2.4. De_kust_van Noord-Holland Enkhuizen is ook een oude Zuiderzeehaven waar gekregen over een moderne jachthaven. Verder is er een buitenhaven en de Spoorhaven voor de recreatie»* in gebruik Via een sluis is de binnenhaven te bereiken. Hoewel het niet de bedoeling is de stadsgrachten bij het watersportgebeuren te betrekken. liggen er vrijwel altijd schepen. Enkhuizen heeft via het Krabbersgat een open verbinding met het IJsselmeer en via de Krabbersgatsluizen verbinding met het Markermeer. 42
Bij Andijk is buitendijks een jachthaven gelegen. De belangrijkste problemen van de jachthaven zijn de sterke op- en afwaaiing in dit deel van het IJsselmeer en verzandingsprobleem van de havenmond. 43
Evenals Enkhuizen heeft het stadje Medemblik een rijke historische handels- en bestuurscentrum. Het heeft een internationale naam voor wat betreft de zeilsport. Naast het toerzeilen heeft het vooral bekendheid door het wedstrijdzeilen. Er kunnen twee wedstrijdbanen worden uitgezet, die voldoen aan de eisen 100 200 300m voorde Olympische spelen en redelijk beschut liggen ten opzichte van de vooral uit westelijke richting komende winden. De in de gemeente gelegen rijkshaven is onder te verdelen in de Oosterhaven, Middenhaven en Westerhaven. De haven vormt een schakel in de scheepvaartverbinding vanaf het IJsselmeer naar de Wieringermeer. Hiervoor moet de Westerhavensluis worden gepasseerd. In het hoogseizoen wordt regelmatig de ligplaats-capaciteit overschreden. Oude Zeug is een voormalige werkhaven voor de aanleg van de Wieringermeerdijk. De haven is in gebruik voor het laden en lossen van zanden bietenschepen. Het is er niet toegestaan om jachten onbeheerd OUDEZEUG achter te laten. Behalve een kade waar men aan kan leggen zijn er geen voorzieningen en de haven is dus als zodanig alleen geschikt als vluchthaven. In de voormalige werkhaven bij Den Oever aan de oostkant van Wieringen heeft een stichting een jachthaven aan laten leggen. De haven ligt ver van Den Oever af en wordt bovendien gescheiden door een snelweg. Doordat een voetgangerstunnel is aangelegd is het enigszins ontsloten. Door de gunstige ligging ten opzichte van de Waddenzee en de gunstige ligging aan Rijksweg 7 (Amsterdam-Leeuwarden) is deze haven erg in trek bij zeezeilers. Er liggen dan ook relatief veel grote jachten. 44
Breezanddijk is een werkhaven voor onderhoudswerkzaamheden aan de Afsluidijk. Er ligt zowel een haven aan de IJsselmeerkant BREEZANDDIJK als aan de kant 100 200 300 «00m van de Waddenzee Er is een loswal die gebruikt wordt voor het lossen van de schepen met zand, grind en stortsteen. Voor de pleziervaart dient deze haven alleen als vluchthaven. Bij Kornwerderzand ligt een groot sluizencomplex " de belangrijkste verbinding vormt tussen de Waddenzee en het IJsselmeergebied. Er zijn ligplaatsen waaraan men kan wac,ultpt1 r P gunstig tij of om de nacht door de brengen. In wezen is er geen sprake ^ii -hte jachthaven. Er zijn dan ook geen specifieke voorzieninge gelegd. 45
MAJi 5.3. Havens aan het Markermeer 5.3.1. De kust van Flevoland Aan de zuidkant van het sluizencomplex Houtrib bij Lelystad zijn geen speciale voorzieningen getroffen voor de watersport. Aanleggen is wel mogelijk. Achter de lange strekdam wordt regelmatig voor anker gegaan en is een doorvaart door de strekdam aanwezig. Via de Noordersluis is het achterland (kanalen Flevoland) te bereiken. 46
De vluchthaven nabij de Oostvaarderssluis en het gemaal de Blocq van Kuffeler wordt regelmatig door recreanten bezocht. Speciale voorzieningen zijn niet aanwezig. Via de sluis zijn de kanalen van Flevoland te bereiken. ZUIDELIJK F Op de uiterste zuidwestelijke punt van Zuidelijk Flevoland ligt de werkhaven Pampushaven; deze is als zodanig nog steeds in gebruik. Daarnaast wordt deze haven gebruikt als vluchthaven voor de Pampuahavan 12, 3,1 pleziervaart. 48 47
Muiderzand, gelegen op de uiterste punt van Zuidelijk Flevoland, is een recreatieterrein met een klein haventje. De gerealiseerde diepte van de havenkom is ± 2 meter, zodat ook grote schepen er kunnen komen. Er is ruimte voor een beperkt aantal schepen. / lull U 1 'X-Wii 1 ZUIOELUK FLEVOLAND OMGEVING HOLLANDSE BRUG P 1111 250 500 1000 1500m De Hollandse Brug vormt de verbinding tussen het oude land en de nieuwe Flevopolders. Ten oosten van de brug zijn aan weerszijden ondiep beschutte inhammen gemaakt, waar veel wordt geankerd. 48
a. 5.3.2. De_kust_van_Noord-Holland Muiderberg heeft geen echte haven, maar een in het IJsselmeer gebouwde steiger. De zanderige bodem loopt hier zeer langzaam af, zodat men vanaf het strand ver het water in kan lopen. Aanleggen is mogelijk voor schepert met een zeer geringe diepgang (minhpr Han 90 r-m). Aan de monding van de Vecht ligt Muiden met aan het begin van de haven het Muiderslot, dat het beeld van de haveningang beheerst. De gerestaureerde zeesluis geeft toegang tot de Vecht, die de verbinding vormt tussen het Umeer en de Zuid-Hollandse en Utrechtse plassengebieden. In de gemeentehaven liggen veel platbodems, zoals tjalken, botters, en dergelijke. Muiden is een centrum van de chartervaart met deze oude schepen. Naast de gemeentehaven zijn er nog een stichtingshaven en een verenigingshaven. /f. / 0 '00 MO 300m t1 ( f Ii 49
In Amsterdam zijn veel jachthavens; zij liggen verspreid door de hele stad. Slechts twee jachthavens bevinden zich buiten de sluizen (Oranjesluizen) aan open water, te weten de speedbotenhaven in het Buiten-U en een jachthaven nabij Schellingwoude. Bij het varen naar Schellingwoude/Oranjesluis moet rekening worden gehouden met druk beroepsvaart en de brug over het IJ (hoogte 8,10 m). ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^_^^^^^^J DURGERDAM Durgerdam is van oudsher een havenplaatsje. Momenteel is het een thuishaven voor enkele watersportverenigingen. Hoewel de geul naar het haventje voldoende diepte heeft (1,80 m) is het in de havenkom zelf vaak ondieper. De ondiepten buiten de haven, worden door platbodems veel gebruikt om te ankeren. 50
Uitdam is een klein plaatsje aan de voet van de Usselraeerdijk met aan de ene kant het IJsselmeergebied (Markermeer) en aan de andere kant de Uitdammer Die. De haven van Uitdam ligt op ongeveer een kilometer ten noorden van de dorpskern. Het is een vluchthaven voor schepen met een beperkte diepgang (minder dan 1,20 meter).. Rondom het haventje liggen steeds groter wordende campingterreinen. max MOMNICKENDAM Op ongeveer 5,5 kilometer ten noorden van Uitdam ligt de vluchthaven De Nes (zie voorgaande kaart). Deze haven wordt gevormd door de dijk naar Marken, een uitloper hiervan en het vasteland. De toegankelijkheid is beperkt tot schepen met een diepgang tot anderhalve meter. De aanlegmogelijkheden aan het steigertje zijn beperkt. Er is geen enkele voorzieninge ten behoeve van de watersport. ^..<& h 'ail ha vat/ -2.1/7 JJ fir 7 12a, ^ ii - MARKEN _L Marken is geworden tot een van Nederlands belangrijkste toeristische trekpleisters. De haven van Marken heeft beperkte officiele ligplaatsen. In de zomer overtreft het aantal schepen dit aantal ruimschoots. Er liggen dan 2 x zoveel boten. Monnickendam, een van de historische plaatsen aan de rand van de Gouwzee, krijgt in de zomermaanden het aanzien van een allround watersportcentrum. Er zijn twee particuliere havens, waarvan veel ligplaatsen aan buitenlanders zijn verhuurd. In deze plaats is ook een nieuwe ontwikkeling te zien, te weten die van een "botel", een combinatie van zeilen en het comfort van een hotel in de jachthaven. Verder is er in Monnickendam nog een gemeentehaven en liggen in de stadsgrachten 51
vele boten. Via de sluis heeft Monnickendam verbinding met de Noord- Hollandse wateren. Door de vaste brug is de capaciteit van deze verbinding bepert (hoogte 3,60 m). fja-jai INICKENDAM 300 400 5O0n 30* Aan de andere kant van het Monnickendammer Gat ligt Katwoude. Hier is buitendijks een jachthaven aangelegd (zie kaartje bij Monnickendam). Deze haven heeft zeer goede voorzieningen. Samen met Marken is ^olendam een van de bekendste toeristenplaatsen in Nederland. Daarnaast speelt de visserij er nog altijd een belangrijke rol. t Volendam heeft een haven; het is tevens een moeilijke haven, daar de vissersschepen, de rondvaartboten naar Marken en de recreatievaart samen een relatief kleine ruimte tot hun beschikking hebben. In het hoogseizoen overtreft het aantal boten de offieciele ligplaatscapaciteit ruimschoots. 52
Edam is niet direct aan het Markermeergelegen. De stadskern is via een kanaal en een sluis met dit water verbonden. In dit kanaal liggen vele jachten, zowel voor als achter de sluis. Bij het aanlopen moet men rekening houden met de vele ondiepten. Schardam ligt aan de Hoornse Hop ter hoogte van het spuikanaal van de uitwaterende sluizen van Kennemerland. In dit spuikanaal zijn aan de monding enkele ligplaatsen gemaakt als uitvloeisel van de ontwikkeling van een buitendijks gelegen kampeerterrein. Ten tijde van het inlaten van water moet men rekening houden met sterke stromingen; daarom ligt er halverwege het spuikanaal een ketting in het water om te voorkomen, dat schepen te ver varen of meegezogen worden. Een van de grotere steden langs de oevers van het Markermeer is de stad Hoorn. 'loom its de afgelopen jaren een watersportcentrum van formaat geworden. De voormalige koopvaardijhaven is tegenwoordig geheel voor pleziervaartuigen ingericht. De vroegere vluchthaven is nu in gebruik bij een plaatselijke watersportvereniging. Ook de gemeentehaven heeft naast de functie voor de beroepsscheepvaart een functie als aanlegplaats voor de vele bezoekende jachten. Hoorn heeft een open verbinding met het Markermeer. Ten zuidwesten van Hoorn is het recreatieterrein "De Hulk" ontwikkeld. In het plan "De Hulk" is eenjachthaven gesitueerd. Ten noorden van Hoorn ligt nog een werkhaven weue regelmatig bezoek krijgt van watersporters. HOORN 400r BROEKERHAVEN 0 250 * Bmn.nhavan (!-2)Builanhav 11-31. 2, "0 ia «53