Schumann en de uitbundige Tsjechen

SYMBOLISME GROOT OMROEPKOOR RADIO FILHARMONISCH ORKEST MUZIKALE MEESTERWERKEN AVROTROS KLASSIEK 1 AVROTROS KLASSIEK 2 AVROTROS VOCAAL BAROK BAROK & KLASSIEK vrijdag 12 mei 2017, 20.15 uur inleiding Jan-Willem van Ree 19.30 uur Schumann en de uitbundige Tsjechen Radio Filharmonisch Orkest Jakub Hrůša dirigent Jean-Guihen Queyras cello Vítězslav Novák 1870-1896 In de Tatra 1902 Robert Schumann 1810-1856 Celloconcert in a opus 129 1850 Nicht zu schnell Langsam Sehr lebhaft PAUZE Bohuslav Martinů 1890-1959 Zesde symfonie Fantaisies symphoniques 1951-1953 Lento Allegro Poco allegro Lento Antonín Dvořák 1841-1904 Ouverture Carnaval 1891

Nieuwe seizoensbrochure N 2 TI VOLI V R EDENBU De nieuwe seizoensbrochure van het AVROTROS Vrijdagconcert is D uit. Voor informatie of vragen hierover kunt u in de pauze terecht u bij de stand in de publieksfoyer. Bestellen of downloaden van de brochure: RG WWW. AVROTROSVRIJDAGCONCERT. NL een concertserie van Drankje na afloop Na het concert is er gelegenheid om een drankje te nuttigen. Live-uitzending De AVROTROS zendt dit concert vanuit Tivoli Vredenburg live uit op NPO Radio 4. Alle luisteraars kunnen volop genieten van het concert als mobiele telefoons, horloges en gehoorapparaten geen geluid maken. Presentatie voor Radio 4 vanuit de zaal door Mark Brouwers. WWW. RADIO 4. NL Radio Filharmonisch Orkest en Groot Omroepkoor in Holland Festival Het nieuwe Babylon zaterdag 3 juni 2017-13.00 uur Het Koninklijk Concertgebouw, Amsterdam Groot Omroepkoor Markus Stenz dirigent Radio Filharmonisch Orkest Klaas Stok koordirigent Nederlands Kamerkoor Boudewijn Jansen koordirigent Nederlands Kamerkoor Marisol Montalvo sopraan (Inanna), Guibee Yang sopraan (Die Seele), Jussi Myllys tenor (Tammu), Robert Bork basbariton (Priesterkönig/Der Tod), Gabriele Schnaut sopraan (Euphrat), Kai Wessel countertenor (Skorpionmensch) Jörg Widmann Babylon Kate Moore's Sacred environment zaterdag 24 juni 2017-17.00 uur Het Koninklijk Concertgebouw, Amsterdam Radio Filharmonisch Orkest Brad Lubman dirigent Groot Omroepkoor Daniel Reuss koordirigent Alexandra Oomens zang Lies Beijerinck didgeridoo Steven Mackey Lost and Found George Crumb A haunted landscape Kate Moore Sacred environment

Schumann en de uitbundige Tsjechen 3 Uit Bohemen komt de muziek, luidt een bekend gezegde. Waar is dat de Tsjechen hartstochtelijk van muziek houden en bijna ieder kind een instrument in de hand gedrukt krijgt. In deze traditie zijn ook de componisten op dit programma opgegroeid, Antonín Dvořák, Vítězslav Novák en Bohuslav Martinů. Ze hebben voortgeborduurd op de romantiek, Schumann en Brahms, maar een eigen Tsjechische draai gegeven aan hun van Boheemse Schwung en Slavische weemoed vervulde muziek. Terwijl Novák met op de Slowaakse volksmuziek geïnspireerde klanken een grandioos berglandschap bezingt, viert Dvořák in Carnaval samen met zijn denkbeeldige landgenoten en veel orkestrale weelde een uitgelaten feest. Martinů s pas in 1951 in Amerikaanse ballingschap ontstane Zesde symfonie is het jongste werk op dit programma. De compositie, waarin muzikale indrukken uit de Nieuwe Wereld en klanken uit zijn vaderland elkaar afwisselen, getuigt van een innerlijk gevecht. Martinů s Symfonische fantasieën staan in het teken van het niet aflatende verlangen van de balling naar Tsjechië een land dat hij nooit meer zou zien. Martinů s Zesde symfonie, waarin muzikale indrukken uit de Nieuwe Wereld en klanken uit zijn vaderland elkaar afwisselen, getuigt van een innerlijk gevecht. Grandioos berglandschap Alhoewel Vítězslav Novák bij ons minder bekend is dan zijn leraar Dvořák, heeft hij als componist en invloedrijk pedagoog van het Praagse conservatorium een beslissende bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van een nieuwe Tsjechische muziek. Hij bewonderde de Duitse romantici, Brahms en Strauss, en is de laat-romantische stijl tot aan zijn dood in 1949 trouw gebleven net als zijn in hetzelfde jaar overleden idool Strauss. Geboren in het Zuid-

4 Boheemse stadje Kamenice groeide hij op in het noordelijk gelegen Jindřichův Hradec, waar een school nog steeds zijn naam draagt. Kale, bedreigende en zich vervolgens torenhoog opstapelende klanken evoceren in zijn symfonisch gedicht In de Tatra uit 1902 een grandioze bergcoulisse. De machtige en geheimzinnig-lugubere bergen blijven in de compositie een terugkerend beeld dat soms apocalyptische trekken vertoont. Tussendoor geeft de componist zich over aan meer idyllische voorstellingen, bezingt hij met lyrische melodieën, pastorale klanken en nagebootste vogelgeluiden een vredige natuur. Nováks klankschilderij is geïnspireerd door de Slowaakse volksmuziek. Daarop wijzen de modale, op oude kerktoonsoorten gebaseerde melodieën en harmonieën, evenals de syncopische ritmes van het werk. De melancholieke stem van een cello kondigt het slot aan. Het werk eindigt zoals het begon: met indrukwekkende maar ook verontrustende impressies van de bergen van de Hoge Tatra. VÍTĚZSLAV NOVÁK Het rijk van de fantasie Schumann heeft zich, voordat hij musicus werd, te veel in het rijk van de fantasie bewogen, heeft te vaak met vuur- en luchtgeesten verkeerd en ( ) vertrouwelijk contact gehad met merkwaardige, onmogelijke wezens die aan het brein van Hoffmann en Jean Paul zijn ontsproten, om niet ook zijn kunst mee te voeren in deze regionen. Aldus Schumanns tijdgenoot Franz Liszt. Robert Schumann is het toonbeeld van de Duitse romantiek. Geïnspireerd door de literatuur componeerde hij poëtische karakterstukken als Kinderszenen en Waldszenen en laat hij in Kreisleriana en Carnaval romanfiguren optreden. Schumann, die in zijn jonge jaren een carrière als dichter niet uitsloot, slaagde erin zijn talenten te combineren. In 1850, het compositiejaar van zijn Celloconcert, had de componist voor het eerst in zijn leven als Musikdirektor in Düsseldorf een vaste baan, ver weg van zijn Oost-Duitse Heimat, Leipzig en Dresden. "Schumann heeft te vaak met vuur- en luchtgeesten verkeerd en ( ) vertrouwelijk contact gehad met merkwaardige, onmogelijke wezens.." Franz Liszt over Robert Schumann

Voordien was het hoofdzakelijk zijn echt genote Clara die met haar pianistische optredens in het levens onderhoud van het gezin voorzag. Voor de inmiddels veertigjarige componist was Düsseldorf de eindbestemming: vier jaar na de compositie van zijn Celloconcert werd hij na een zelfmoordpoging opgesloten in de psychiatrische kliniek Bonn-Endenich, waar hij in 1856 in geestelijke verwarring overleed. 5 Hoewel Schumanns Celloconcert een klassieke vormindeling vertoont, is het werk een uitgesponnen romantisch verhaal met wisselende episoden. De delen gaan naadloos in elkaar over en vloeien thematisch uit elkaar voort. Schumann belicht de motieven, voortdurend weifelend tussen tegenstrijdige gevoelens, steeds weer anders. Qua klankvorming en expressie stelt het concert aan de solist de hoogste eisen. Maar het is geen bravourestuk. Schumann: Ik kan geen concert voor virtuozen schrijven. Ik zoek naar iets anders. Een musicoloog heeft Schumanns Celloconcert eens als enigmatisch omschreven. Het werk is raadselachtig als de vrije fantasie. De dramatische worstelingen en de onderhuidse melancholie, het noodlottig karakter van Schumanns Celloconcert zullen de luisteraar niet ontgaan. Naast de celloconcerten van Dvořák en Elgar behoort dat van Schumann tot de grootste soloconcerten voor cello uit de negentiende eeuw. ROBERT SCHUMANN Verlangen naar het vaderland Opgegroeid in het Oost-Boheemse stadje Polička leert Bohuslav Martinů al vroeg viool spelen. Net als in de meeste Tsjechische gezinnen behoort musiceren ook bij de Martinů s tot het dagelijkse leven. In 1908 wordt hij opgenomen in de viool- en orgelklas van het Praagse conservatorium. Zijn passie is echter componeren en hij wordt wegens gebrek aan discipline voortijdig van school gestuurd. Voortaan wijdt hij zich volledig aan het componeren en vestigt zich in 1923, met een stipendium op zak, in Parijs. In 1941 emigreert hij naar de Verenigde Staten; zijn laatste levensjaren, 1951 tot 1956, brengt hij in Italië en Zwitserland door. Martinů behoort, net als Stravinsky, Berg, Webern, Bartók, Prokofjev, Milhaud en Hindemith, tot een generatie van componisten die veel invloeden hebben ondergaan en tot de stilistische veelkleurigheid van de twintigste eeuw hebben bijgedragen. Martinů bewoog zich in het spanningsveld van de Duitse romantiek en het Franse

6 impressionisme. Voorts kreeg hij impulsen uit de atonale muziek, het neoclassicisme, terwijl folkloristische elementen getuigen van de liefde voor zijn Tsjechische vaderland. In zijn Zesde symfonie confronteert Martinů de luisteraar met een wisselbad van gevoelens. Dat valt al af te lezen uit de ondertitel Symfonische fantasieën die het karakter van het werk beter weergeeft. Van het diffuus meanderend begin tot de melancholieke epiloog bewegen de episoden van het werk zich tussen angst en hoop, realiteit en droom. Steeds weer wordt de Amerikaanse werkelijkheid onderbroken door nostalgische herinneringen aan Martinů s land van herkomst onderstreept door de daarbij horende klanken: óf jazzy en straight forward óf zwierig, lyrisch, Boheems. Tegen het einde van het werk culmineert alles in een kakofonie van door elkaar heenlopende motieven. De symfonie die overigens gebaseerd is op één enkele melodische kiemcel ontwikkelt zich tot een aangrijpende emotionele worsteling van een ontheemde. In de droeve, aan het warrige begin refererende epiloog duiken spookachtig nog eenmaal muzikale flarden uit Martinů s vaderland op, als een illusie. Pas na zijn dood kwam de componist in zijn land terug, om begraven te worden in zijn geboorteplaats Polička. BOHUSLAV MARTINŮ Sprankelende ode aan het leven Antonín Dvořák noemde zich steevast een 'eenvoudige Tsjechische muzikant'. Toen hij in 1891, het compositiejaar van Carnaval, onderscheiden werd met het eredoctoraat van zowel de Praagse universiteit als de universiteit van Cambridge, zou hij volgens de muziekcriticus Ladislav Dolanský gezegd hebben: Ik een professor? Mijn plicht is componeren en niet de schoolmeester uithangen! De uit een Boheemse slagersfamilie afkomstige componist droeg in zijn geboorteplaats Nelahozeves als violist en organist al vroeg bij aan het plaatselijke muziekleven. Alhoewel hij bij zijn vader tot slager opgeleid werd, was zijn muzikale talent al te evident om niet uiteindelijk deze weg te volgen. In Tsjechië groeit bijna ieder kind op met zijn talrijke liederen, koorwerken, pianostukken en kamermuziek. Bij ons is Dvořák met

Die kerel heeft meer ideeën dan wij allemaal. 7 Brahms over Antonín Dvořák zijn Slavische dansen, zijn Cello- en Vioolconcert, en zijn Negende symfonie Uit de Nieuwe Wereld niet meer uit de concertzalen weg te denken. Brahms over zijn collega: Die kerel heeft meer ideeën dan wij allemaal. De sprankelende Ouverture Carnaval was oorspronkelijk bedoeld als het middendeel van een drieluik van orkestwerken met de overkoepelende titel Natuur, leven en liefde. Carnaval is een extatische ode aan zijn feestvierend volk. Door een weelderig gebruik van koper en slagwerk lijkt het orkest uit zijn voegen te barsten. De eenvoudige Tsjechische muzikant haalt alles uit de kast wat hem aan orkestrale klankmiddelen ter beschikking staat. Een verstild middengedeelte, waarin de lyrische melodie van een soloviool ons meevoert naar hogere regionen, roept een nachtelijke scène op. Daarna keert de uitgelaten feeststemming met meeslepende ritmes en een verpletterend orkestraal klankgeweld weer terug. Christiane Schima ANTONÍN DVOŘÁK IN 1893

uitvoerenden 8 Jakub Hrůša, dirigent De Tsjechische dirigent Jakub Hrůša is chef-dirigent van de Bamberger Symphoniker, vaste gastdirigent van de Tsjechische Filharmonie en eerste gastdirigent van het Symfonieorkest van Tokio. Vanaf komend seizoen is hij eerste gastdirigent van het Philharmonia Orchestra in Londen. In 2010 leidde hij het openingsconcert van het festival Praagse Lente, als jongste dirigent sinds 1949. En als chef-dirigent van de Praagse Filharmonie maakte hij een tournee door Japan. Na zijn Amerikaanse debuut in 2009 keerde Jakub Hrůša geregeld terug naar diverse orkesten in de VS. Verder dirigeerde hij orkesten in Australië en Japan. Recentelijk dirigeerde hij de programma s Bohemian Legends en The Mighty Five, twee series speciaal ontworpen voor het Philharmonia Orchestra. Twee seizoenen geleden maakte hij bovendien zijn debuut bij het Koninklijk Concertgebouworkest met een Tsjechisch-Russisch programma. Dit seizoen vermeldt (debuut-)optredens met het Orchestra dell Accademia Nazionale di Santa Cecilia in Rome, het Mahler Chamber Orchestra, het New York Philharmonic, het Boston Symphony, het Chicago Symphony en het Tonhalle Orchester in Zürich. Als operadirigent was Jakub Hrůša geregeld te gast bij het Glyndebourne Festival, onder meer bij opvoeringen van Het sluwe vosje, A Midsummer Night s Dream, Carmen, The Turn of the Screw, Don Giovanni en La bohème. Verder was hij drie jaar Music Director van Glyndebourne On Tour. Opera dirigeerde hij ook in theaters in Wenen, Parijs, Frankfurt, Helsinki, Kopenhagen en Praag. Jakub Hrůša studeerde directie aan de Akademie voor Uitvoerende Kunsten in Praag, onder meer bij Jiří Bělohlávek. Hij is voorzitter van de International Martinů Circle. In 2015 was hij de eerste dirigent die de Sir Charles Mackerras Prize kreeg uitgereikt. In 2013 dirigeerde hij onder andere Dvořáks Te Deum en Also sprach Zarathustra van Strauss in het Vrijdagconcert. JAKUB HRŮŠA ZBYNEK MADERYC JEAN GUIHEN QUEYRAS MARCO BORGGREVE

Jean-Guihen Queyras, cello De in Canada geboren cellist Jean-Guihen Queyras (*1967) studeerde aan het conservatorium van Lyon, in Freiburg en aan de Juilliard School en het Mannes College of Music in New York. Op achttienjarige leeftijd won hij de prijs van meest belovende jonge artiest op de Rostropovitsj Wedstrijd in Parijs en was hij prijswinnaar van de Internationale Wedstrijd München. Zijn repertoire omvat zowel klassiek als hedendaags werk. Hij speelde de wereldpremière van het Celloconcert van Ivan Fedele met het Orchestre National de France onder leiding van Leonard Slatkin en het Concert van Gilbert Amy in Tokio. Met Concerto Köln en het Freiburger Barockorchester speelt hij repertoire van Haydn tot Schumann. In kamermuziekverband werkt Queyras geregeld samen met Tabea Zimmermann, Emmanuel Pahud, Jean-Yves Thibaudet, Andreas Staier, Pierre- Laurent Aimard, Lars Vogt en Isabelle Faust. Jean-Guihen Queyras was solo cellist van het Ensemble intercontemporain, waarmee hij het Celloconcert van Ligeti opnam onder leiding van Pierre Boulez. Hij had contacten met componisten als Luciano Berio, György Ligeti, György Kurtág en Karlheinz Stockhausen. Queyras doceert aan de Musikhochschule in Freiburg, en is een van de artistiek leiders van de Rencontres Musicales de Haute-Provence die jaarlijks plaatsvinden in juli in Forcalquier. In 2008 was Queyras te gast in het Vrijdagconcert met Dvořáks Celloconcert, in 2010 speelde hij het Celloconcert van Elgar. Sinds november 2005 bespeelt hij een cello van Gioffredo Cappa (1696), uitgeleend door het Mécénat Musical Société Générale. Radio Filharmonisch Orkest Het Radio Filharmonisch Orkest, opgericht in 1945, is een onmisbare schakel in het Nederlandse muziekleven. Het orkest speelt bijzonder geprogrammeerde symfonische concerten en concertante opera-uitvoeringen. Nederlandse en wereldpremières vormen een belangrijk onderdeel van het repertoire. De meeste concerten vinden plaats in het kader van de concertseries AVROTROS Vrijdagconcert (TivoliVredenburg Utrecht) en NTR ZaterdagMatinee en Het Zondagochtend Concert (Koninklijk Concertgebouw Amsterdam), en worden live worden uitgezonden op NPO Radio 4. Markus Stenz is sinds 2012 chef-dirigent. Onder zijn voorgangers zijn Albert van Raalte, Paul van Kempen, Bernard Haitink, Jean Fournet, Willem van Otterloo, Hans Vonk, Edo de Waart en Jaap van Zweden. Het orkest werkte bovendien samen met gastdirigenten als Leopold Stokowski, Kirill Kondrashin, Antal Doráti, Charles Dutoit, Mariss Jansons, Michael Tilson Thomas, Gennady Rozhdestvensky, Peter Eötvös, Vladimir Jurowski en Valery Gergiev. De Amerikaanse dirigent James Gaffigan is vaste gastdirigent sinds het seizoen 2011-2012; Bernard Haitink heeft als beschermheer zijn naam aan het orkest verbonden. Het Radio Filharmonisch Orkest maakt deel uit van de Stichting Omroep Muziek, samen met het Groot Omroepkoor en de productieafdeling van de concertseries van Radio 4 (NTR en AVROTROS). Cd s met werken van hedendaagse componisten als Jonathan Harvey, Klas Torstensson, James MacMillan en Jan van Vlijmen, 9

10 of de registratie van Wagners Parsifal live in de NTR ZaterdagMatinee onder leiding van Jaap van Zweden werden met prijzen als de Edison Klassiek onderscheiden. In 2014 kreeg het Radio Filharmonisch Orkest een Edison Klassiek Oeuvreprijs toegekend voor zijn verdiensten voor de Nederlandse muziek. Onlangs verschenen Bruckners symfonieën onder leiding van Jaap van Zweden op cd, en bovendien Willem Jeths Blokfluitconcert (met Markus Stenz en Erik Bosgraaf) en Eerste symfonie (met Edo de Waart), Eine Lebensmesse van Jan van Gilse (met Groot Omroepkoor, solisten en Markus Stenz) en vioolconcerten van Sjostakovitsj en Goebaidoelina (met Simone Lamsma); momenteel wordt de laatste hand gelegd aan de uitgave van de zeven Prokofjev-symfonieën (James Gaffigan). Op 19 september aanstaande krijgen het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor de Concertgebouw Prijs 2017 uitgereikt. WWW.RADIOFILHARMONISCHORKEST.NL volg het orkest via twitter (@radiofilhorkest) en facebook RADIO FILHARMONISCH ORKEST EN GROOT OMROEPKOOR IN TIVOLIVREDENBURG

11 BESCHERMHEER Bernard Haitink CHEF DIRIGENT Markus Stenz HONORARY CHIEF CONDUCTOR Jaap van Zweden ERE DIRIGENT Edo de Waart VASTE GASTDIRIGENT James Gaffigan ASSISTENT DIRIGENTEN Huba Hollóköi Frans-Aert Burghgraef EERSTE VIOOL Joris van Rijn Alexander Baev Semjon Meerson Roswitha Devrient Mariska Godwaldt Josje ter Haar Kerstin Kendler Pamela Kubik Pedja Milosavljevic Gerrie Rodenhuis Pieter Vel Ruud Wagemakers Anne van Eck Laura Frenkel TWEEDE VIOOL Andrea van Harmelen Sarah Loerkens Zofia Balcar Esther de Bruijn Michiel Eekhof Wouter Groesz Yvonne Hamelink Annemarie van Helderen Ingrid van Leeuwen Renate van Riel Alexander van den Tol Frits wagenvoorde Robert Honorits ALTVIOOL Frank Brakkee Huub Beckers Igor Bobylev Sabine Duch Erik Krosenbrink Annemijn den Herder Robert Meulendijk Lotte de Vries Wouter Huizinga Ruben Sanderse CELLO Michael Stirling Anton Istomin Eveline Kraayenhof Mirjam Bosma Anneke Janssen Ansfried Plat Rebecca Smit Arjen Uittenbogaard CONTRABAS Rien Wisse Stephan Wienjus Walter van Egeraat Edward Mebius Jim Schultz Eduard Zlatkin FLUIT Ingrid Geerlings Ellen Alberts Carla Meijers Adeline Salles HOBO Aisling Casey Marjolein Koning Yvonne Wolters KLARINET Arjan Woudenberg Esther Misbeek Diede Brantjes FAGOT Jos Lammerse Birgit Strahl Desirée van Vliet HOORN Petra Botma Toine Martens Fréderick Franssen Rebecca Grannetia TROMPET Hessel Buma Raymond Rook Hans Verheij TROMBONE Herman Nass Sebastiaan Kemner Octavio Montava Marin TUBA Bernard Beniers PAUKEN Paul Jussen SLAGWERK Hans Zonderop Mark Haeldermans Vincent Cox Esther Doornink HARP Saskia Rekké KLAVIERKLOKKENSPEL Stephan Kiefer Radio Filharmonisch Orkest

12 volgende concerten vrijdag 9 juni 2017, 20.15 uur TivoliVredenburg, Utrecht inleiding Huib Ramaer 19.30 uur SERIES RADIO FILHARMONISCH ORKEST / MUZIKALE MEESTERWERKEN Slotconcert: Onwereldse schoonheid Radio Filharmonisch Orkest Groot Omroepkoor David Robertson dirigent Matthias Brauer koordirigent Rachmaninov Delen uit de Vespers Messiaen L Ascension Ravel Daphnis et Chloé zaterdag 13 mei 2017, 14.15 uur Concertgebouw, Amsterdam WWW.ZATERDAGMATINEE.NL Eric Whitacre, wereldster Groot Omroepkoor Eric Whitacre dirigent Whitacre Lux Aurumque Whitacre Leonardo Dreams of His Flying Machine Hopkins Past Life Melodies Whitacre Water Night Bach/London Come Sweet Death Whitacre Cloudburst Whitacre I Fall (opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee - wereldpremière) Whitacre Child of Wonder (opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee - wereldpremière) trad./hogan Elijah Rock trad./hogan I Want Jesus to Walk With Me trad./hogan The Battle of Jericho Whitacre Sleep colofon PROGRAMMERING Astrid in t Veld PRODUCTIE Anneke Peerik, Manon Tuynman MANAGER RADIO FILHARMONISCH ORKEST & GROOT OMROEPKOOR Wouter den Hond MARKETING & COMMUNICATIE Marco van Es ADMINISTRATIE & FINANCIËN Stichting Omroep Muziek PRESENTATIE AVROTROS NPO RADIO 4 Mark Brouwers EINDREDACTIE AVROTROS NPO RADIO 4 Tim Moen ARTISTIEK LEIDER Kees Vlaardingerbroek DIRECTEUR STICHTING OMROEP MUZIEK Roland Kieft PROGRAMMATOELICHTING Christiane Schima REDACTIE PROGRAMMABOEK Clemens Romijn VORMGEVING Dorine Verharen EINDREDACTIE Onno Schoonderwoerd