nummer 1, winter 2012 e 9,95 Hamamelis Plantenjagen in China Klein Knoevenoord Papiermoerbei Botanisch Barcelona Cyclamen Kruidentuin Openluchtmuseum Brian Kabbes
De gouden eeuw van de botanie Leydse Weelde In de zeventiende eeuw werd enorm geïnvesteerd in de natuurhistorie. Veel mensen hielden zich ermee bezig en er bestonden grote, wijdvertakte netwerken waarlangs de informatie verspreid werd. Leiden was een knooppunt in die netwerken. De tentoonstelling Leydse Weelde is niet groot, maar wel bijzonder interessant voor liefhebbers van historie en groen. Tekst Hanneke Jelles fotografie Foto Dickhoff, Tom Haartsen, Ben Kieft Lades van de simplicaverzameling van Hendrick de Bosch, ca. 1744-1772. Collectie Museum Boerhaave. 60 DE TUIN in vier seizoenen DE TUIN in vier seizoenen 61
Links: Aquarel Hijacijntho uit de tuin van Simon de Beaumont, gesigneerd SDM, ca. 1690. Collectie Naturalis Biodiversity Center. Rechts: Aquarel Aloë Africana uit de tuin van Simon de Beaumont, gesigneerd SDM, ca. 1690. Collectie Naturalis Biodiversity Center. Boven: Samenwerkende plantenlief hebbers, detail van het frontispice van P. Nylandt, De Nederlandtse herbarius of kruydt-boeck; 2e druk, Amsterdam, 1682. Collectie Museum Boerhaave. Links: Houtsnede van Guaiacum in C. Clusius, Exoticum libri decem, collectie Museum Boerhaave. Deze houtsoort werd door de inheemse bevolking gebruikt tegen syfilis en was al snel in Europa zeer gevraagd. Rechts: De eerste afbeelding van een aardappelplant, door Philip de Sivry aan Clusius gestuurd, 1588-89. Collectie Museum Plantin-Moretius/ Prentenkabinet. Midden in de Leidse binnenstad, in een smal straatje, ligt Museum Boerhaave, Rijksmuseum voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen en van de geneeskunde. Het mooie pand was voorheen een klooster: het Sint Caeciliaklooster. Hier is t/m 5 mei 2013 de tentoonstelling Leydse Weelde, groene ontdekkingen in de gouden eeuw te zien. Op de begane grond zijn in een lange gang de kostelijkste schatten opgesteld. Prachtige oude kruidboeken uit bibliotheken en privécollecties. De boeken zijn zorgvuldig aangelicht verlopend van rood naar paars. De met bloemprints beplakte ramen zorgen voor getemperd licht en een intieme sfeer. Hier kun je op je gemak de zeldzaamste werken van dichtbij bekijken. Van oud (Clusius) tot nieuwer (Linnaeus), van klein naar naar groot. Een van de prenten op de tentoonstelling ligt laat zien hoe het in zijn werk ging: plantenliefhebbers buigen zich over interessante soorten, terwijl een knecht een mand met nieuw materiaal aanvoert. Een oranjerieplant in pot is bij de hand, net als een stapel kruidenboeken. Op de eerste verdieping is een zaal gewijd aan aquarellen van Janneke Brinkman. Haar werk laat zien dat er vandaag de dag eveneens aandacht is voor het weergeven van de rijkdom van de bloemen- en plantenwereld. De tegenoverliggende zaal toont drie schilderijen weer van oud naar nieuw en van klein naar groot. Verder zijn hier vitrines te vinden met tegels met florale versieringen, vitrines met voorbeelden uit de boekdrukkunst, kunstnijverheid, handel, farmacie. Grote ronde lampen zorgen voor licht en sfeer; de werken zijn te kostbaar om ze aan felle spots bloot te stellen. De tentoonstelling wordt gecompleteerd met een boekuitgave die veel meer is dan een catalogus. Tentoonstelling en boek vertellen het verhaal van een wetenschap die vandaag de dag bij veel mensen associaties wekt met stoffigheid: de botanie. Spannend In de Gouden Eeuw was het juist een spannende en zeer belangrijke wetenschap. De wereld werd groter en overal werden nieuwe plantensoorten ontdekt met wie weet wat voor eigenschappen. In eigen land werd de natuur met nieuwe ogen bestudeerd en ook hier volgde de ene ontdekking op de andere. Waar we tegenwoordig de natuurkunde, scheikunde en sterrenkunde beschouwen als de écht belangrijke wetenschappen, was de botanie in de Gouden Eeuw invloedrijker dan welke tak van wetenschap dan ook. De botanie trok diepe sporen in de kunst, de handel, het dagelijks leven en de wetenschap in het algemeen. Wie wilde laten zien dat hij iets betekende deed aan botanie of had een tuin met intrigerende nieuwe planten. En Leiden, sinds 1575 universiteitsstad en sinds 1590 de Hortus botanicus rijk, vormde het kloppend hart van die intense groene wereld. Plantkundigen, uitgevers, tuineigenaren en kunste- 62 DE TUIN in vier seizoenen DE TUIN in vier seizoenen 63
Links: Kopergravure uit A. Seba, Locupletissimi rerum naturalium thesauri accurata descriptio, et iconibus artificiossimis expressio I (1735). Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden. naars werkten hier samen. Botanie was tot dan toe een ondersteunende wetenschap voor medici geweest, maar de eerste directeur van de Hortus, Carolus Clusius, wijdde zich als eerste wetenschapper geheel aan de botanie. Exotisch Een belangrijke factor bij de bloei van de wetenschap was de opkomst van de boekdrukkunst. Tussen ongeveer 1530 en 1615 verschenen boeken over planten in druk, waarmee de kennis zich sneller kon verspreiden dan vóór de boekdrukkunst. Een van de invloedrijkste boeken was een uitgave van De materia medica van Dioscorides, door de Italiaanse arts Pietro Andrea Mattioli van commentaar voorzien. Artsen als hij stelden vast dat er veel meer planten waren dan door de ouden beschreven in de nieuw ontdekte gebieden maar ook in de eigen omgeving. Ze probeerden grip te krijgen op de veelheid aan planten door er beschrijvingen, afbeeldingen en herbaria van te maken. De komst van nieuwe planten uit verre gebieden maakte het voor rijken aantrekkelijk om zich met exotische collecties te onderscheiden. Exotisch voor ons zijn tulpen, narcissen, hyacinthen, zonnebloemen, tomaten en aardappels dat niet, maar indertijd waren het nieuwigheden uit Turkije, en later het Verre Oosten. Rijke handelaren konden met verzamelingen hun goede smaak en kennis etaleren, maar ook hadden de nieuwe planten de potentie om een waardevol product te worden. Voedsel, kleding, medicijn of grondstof voor verf: plantaardige producten waren voor heel veel zaken de basis. De handel in specerijen, suiker en tabak bleek inderdaad een zeer winstgevende. Aan specerijen werd vaak medische effecten toegeschreven. Er was een grote variatie beschikbaar, zoals te zien is aan de lades van Hendrick de Bosch, die geneeskrachtige specerijen verzamelde. Tulpenmanie De belangstelling voor planten bereikte een hoogte- en dieptepunt met de tulpenmanie van 1637. Carolus Clusius (1526-1609), al genoemd als eerste directeur (prefect) van de Leidse Hortus botanicus, was wellicht niet de eerste die in Nederland tulpen kweekte, maar wel begon de tulp vanuit de Leidse hortus zijn zegetocht. De publicatie bij de tentoonstelling bevat een interessant hoofdstuk van de hand van Anne Goldgar dat een nieuw licht werpt op de tulpenmanie. Het was geen economische crisis, concludeert zij; maar weinig mensen verloren veel geld, en dan ging het vaak ook nog om bemiddelde mensen die wel een veer konden laten. Niemand ging failliet. Wel bleek de samenleving tot dan toe gebaseerd op handelspraktijken en afspraken die zomaar ineens konden verdampen en dat was voor de Nederlanders zeer schokkend. Het veranderde de kijk op de eigen maatschappij en op de waarde van geld. Zo valt er op de tentoonstelling veel te genieten en te leren. Daarbij waant u zich in de Leidse hortus: u kunt uitrusten op een tuinbank, er staat een gestileerde variant van het prieeltje zoals dat in de tijd van Clusius, maar ook vandaag nog, in de Hortus staat. De indeling is gebaseerd op de Clusiustuin, die ook in de Leidse Hortus nog te zien is. Informatie Leydse Weelde, groene ontdekkingen in de gouden eeuw Nog t/m 5 mei 2013 Museum Boerhaave Lange St. Agnietenstraat 10, Leiden T. + 31 (0) 715 21 42 24 www.museumboerhaave.nl Dinsdag t/m zaterdag 10.00-17.00 uur Zondag 12.00-17.00 uur Onder: Tomaat (rechts) en aubergine uit een herbarium dat tussen 1542-1544 gemaakt werd. Collectie Naturalis Biodiversity Center. Voor kinderen vanaf 6 jaar is er een kinderspoor, waar uw (klein)kinderen spelenderwijs van alles te weten komen over bloemen en planten; De publicatie Bloeiende kennis. Groene ontdekkingen in de Gouden Eeuw, onder redactie van Esther van Gelder, kost 19,-. Te koop in het museum en te bestellen bij de boekhandel. Uitgeverij Verloren, ISBN 978 90 8704 309 4 Zie de advertentie met lezersaanbieding elders in dit nummer. DE TUIN in vier seizoenen 65
ABONNEMENT: WWOO Ik wil graag een abonnement: Postcode en woonplaats Telefoon/ E-mail De Tuin in vier seizoenen is het tuintijdschrift met diepgang. Dit nieuwe blad neemt de kwaliteiten over van het blad DE TUIN Exclusief, dat vorig jaar werd opgeheven. Een rustige, klassieke lay-out, foto s van topkwaliteit en artikelen over plantenfamilies, botanische tuinen, bezoektuinen, groene vakantiebestemmingen, kunst in de tuin, bomen, struiken en vaste planten. Een blad om heerlijk in de leunstoel van te genieten en nieuwe inspiratie uit op te doen - voor tuinreizen, tuinbezoeken of voor de eigen tuin. Een blad om heerlijk bij weg te dromen en om veel van op te steken. De eerste uitgave is onlangs verschenen. Daarna volgt het blad de seizoenen: het verschijnt begin maart, begin juni, begin september en begin december 2013. De kosten voor een jaar abonnement bedragen e 38,50. Het tijdschrift is ook los verkrijgbaar, kijk op www.tijdschriftdetuin.nl voor een winkel bij u in de buurt. Facebook: facebook.com/detuininvierseizoenen Twitter: @DETUIN4S www.tijdschriftdetuin.nl Het abonnement dient in te gaan per: Winter 2012 Voorjaar 2013 Zomer 2013 Herfst 2013 Winter 2013 Betaling: Ik machtig De Tuin in vier seizoenen om het abonnementsgeld à 38,50 af te schrijven van: rekeningnummer t.n.v. te Datum: CADEAU-ABONNEMENT: Ik wil graag een cadeau-abonnement geven aan: Postcode en woonplaats Telefoon/ E-mail Het abonnement dient in te gaan per: Winter 2012 Voorjaar 2013 Zomer 2013 Herfst 2013 Winter 2013 Mijn gegevens zijn: Postcode en woonplaats Telefoon/ E-mail Betaling: Ik machtig De Tuin in vier seizoenen om het abonnementsgeld à 38,50 af te schrijven van: rekeningnummer t.n.v. te Datum: Handtekening: Het cadeau-abonnement stopt automatisch na 4 uitgaven en hoeft dus niet te worden opgezegd. Handtekening: Stuur deze kaart in een envelop (zonder postzegel) naar: Uitgeverij Compres Antwoordnummer 10431 2300 WB Leiden WWOO Voor buitenlandse adressen gelden andere tarieven! Voor meer informatie: Frans van Grondelle tel. 0031 71 516 15 18 of info@tijdschriftdetuin.nl