Uitgave van Lyra, stichting voor cultuur en maatschappelijke participatie. Heusden, Voorjaar 2017

Nieuwsbrief Postbus 88, 5256 ZH Heusden, Nederland. hvdeeden@home.nl - 0416 661414 Uitgave van Lyra, stichting voor cultuur en maatschappelijke participatie. Heusden, Voorjaar 2017 Kasteel Ooijen Gevarieerd aanbod erfgoed lezingen Stichting Lyra verzorgt met succes op locatie, in samenwerking met Brandarispers, lezingen over cultuurhistorie met een accent op Noord-Brabant. Graag informeren wij u over ons gevarieerde aanbod lezingen voor uw vereniging of organisatie. Ook is ons aanbod met enkele nieuwe lezingen uitgebreid. Heeft u vragen? Dan kunt u contact opnemen met: hvdeeden@home.nl of 0416 661414. Zie ook: www.brandarispers.nl en via google: erfgoedbrabant.lyra. Het aanbod van lezingen Lezing 1 : Brabantse vestingsteden en de Zuiderwaterlinie onder vuur (pagina 3) Lezing 6 : Bloed, zweet en tranen bij het graven van de Bergsche Maas (pagina 8) Lezing 2 : De Brabantse IJzeren Eeuw (pagina 4) Lezing 7 : Heusden tussen wallen en grachten (pagina 9) Lezing 3 : Keurig, kwiek en katholiek (pagina 5) Lezing 8 : 1944: beproevingen in Heusden, Drunen en Nieuwkuijk (pagina 10) (nieuw) Lezing 4 : De Brabantse Koninklijke 19de eeuw (pagina 6) Lezing 9: Heftige vrouwen van ons Jet tot ons Zus (pagina 11) (nieuw) Lezing 5 : Koning Lodewijk Napoleon op reis door Brabant (pagina 7) Lezing 10: Lodewijk Napoleon: ick ben conijn van Olland (pagina 12) (nieuw) 1

Over Hans van den Eeden Hans van den Eeden (Breda, Ginneken) is onderzoeksjournalist /schrijver en woont in Heusdenvesting. Hij begon zijn schrijfcarrière bij het Weekblad De Groene Amsterdammer. Van den Eeden schrijft in verschillende magazines en tijdschriften over onder andere cultuurhistorie. Tevens schrijft hij voor het Brabants Dagblad. Hij heeft verschillende boeken over cultuurhistorie op zijn naam staan. Voorbeelden zijn: Heusden tussen wallen en grachten, De Rode en Witte Wijk in Waalwijk en Maria van Heusden, tegen de stroom in. Hij was mede auteur van het boek Bijzonder Bokhoven, Tussen Haai en Klaai en De Boer Op. Zijn boek Leve de Koning, Lodewijk Napoleon op reis door Brabant en Zeeland oogst veel waardering. Spraakmakend zijn de verhalen over Noord-Brabant die hij voor het boek Le Grand Tour schreef. Dit boek werd ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan van de Hoge School Avans uitgegeven. In het boek Groeten uit Oudheusden legt hij een relatie tussen het verleden en de toekomst van dit dorp. In zijn laatste boek gaat hij in op het leven en werken van de politicus en sociale voorvechter Willem Passtoors (1856-1916). Hans van den Eeden was betrokken bij de televisieserie De IJzeren Eeuw van de VPRO (2015). Ook werkte hij mee aan de serie De Canon van Brabant die Frank Lammers in 2015 voor Omroep Brabant en Erfgoed Brabant maakte. Werkt thans aan publicaties over Lodewijkskerkjes. Praktische gegevens Onderzoeksjournalist/schrijver Hans van den Eeden uit Heusden verzorgt de lezingen en presenteert zich op een toegankelijke wijze. Verder ondersteunt hij zijn presentaties met fraai beeldmateriaal en spraakmakende anekdotes. De lezing duurt 2 x 45 minuten; aanpassing hiervan is mogelijk. De kosten van de lezing bedragen 150,00 euro en 25,00 euro reiskosten vanaf 15 km van Heusden. Voor een beamer en laptop zorgen wij. We zouden het fijn vinden als u voor een scherm en een geluidsinstallatie zorgt. Mocht dat problemen geven, nemen wij deze mee. Gebleken is dat deze lezingen zich goed lenen om publiciteit aan uw organisatie te geven. Op verzoek sturen we u gegevens voor een persbericht, uitnodiging en beeldmateriaal toe. Nadere informatie: rechtstreeks bij Hans van den Eeden: hvdeeden@home.nl of 0416 661414. 2

LEZING 1 Brabantse Vestingsteden en Zuiderwaterlinie onder vuur De vestingsteden in Noord-Brabant spreken sterk tot de verbeelding. Bij deze vestingsteden ligt de historie op straat. De Brabantse vestingsteden maken deel uit van een lint van de Zuiderwaterlinie. Dit is een boeiende sliert van Brabantse verdedigingswerken: van vestingen en forten. Inundatie Door het onder water zetten van gebieden (inundatie) kon de vijand op afstand worden gehouden. Vestingsteden zijn plaatsen die in of na de 15de en 16de eeuw versterkt werden met muren, wallen, bastions en andere verdedigingswerken. Tijdens deze boeiende lezing maakt u kennis met de Brabantse vestingsteden. Iedere vestingstad heeft een gemeenschappelijke maar ook haar eigen geschiedenis. Noord-Brabant kent -van west naar oost- onder andere de volgende vestingsteden: Bergen op Zoom, Steenbergen, Willemstad, Klundert, Breda, Geertruidenberg, Heusden, s-hertogenbosch, Megen, Ravenstein en Grave. Bijzondere positie vestingsteden, zoals Woudrichem, Eindhoven en Helmond. Wat is een vestingstad en wat is de functie daarvan? Wat zijn doel en functie van de Zuiderwaterlinie. Strategische bouw van een vestingstad en de forten. Vestingsteden tijdens de 80 jarige oorlog. Van beleg tot overgave: voorbeelden met anekdotes. Wat was de ambitie van de vestingbouwers zoals, Menno van Coehoorn? Relatie tot de waterlinies, forten en verdedigingswerken. Functie van de molens, groenvoorziening en vestingboerderijen. Militaire functie van Brabant en van vestingsteden in het bijzonder. Verval en opheffen van de vestingsteden. Heden en toekomst van de vestingsteden en de Zuiderwaterlinie. Spanjaardsgat, Breda 3

LEZING 2 De Brabantse IJzeren Eeuw Tijdens deze lezing staat de ontwikkeling van de Brabantse negentiende eeuw in het middelpunt. Met name wordt aandacht besteed aan de technologische en sociale vooruitgang van de Brabantse IJzeren Eeuw. Het was ook een eeuw van sociale vooruitgang. Een voorbeeld is de invoering van de centrale klokkentijd in 1909. Verder de invoering van het kiesrecht voor mannen (1917) en vrouwen (1919 ). De lezing geeft aan jong en oud een goede inkijk in de naoorlogse ontwikkeling van Nederland en het Nieuwe Noord-Brabant in het bijzonder. Aardappeleters In de negentiende eeuw veranderde Noord- Brabant langzaam van een agrarische naar een technologische samenleving. Ook schilderde Vincent van Gogh zijn aardappeleters. Verder reed de eerste trein, vonden tal van uitvindingen plaats en werden wegen verhard en aangelegd. Tevens werden kanalen en andere waterwegen gegraven. Kortom, in de negentiende eeuw werd in Brabant een omslag naar de moderne tijd gemaakt. Ontwikkeling van bevolkingsgroei* Agrarische sector; ontginningen Bosbouw, houtteelt,boomkwekerijen en tuinbouw Van agrarische naar industriële samenleving Industriële ontwikkeling van Brabant. Van kleinschaligheid naar grootschaligheid Van ambachtelijke nijverheid en huisnijverheid op weg naar industriële productie Ontwikkeling Brabantse schoen- en leerindustrie, sigarenmakerijen, wolindustrie, suikerproductie, klompenmakerijen en steenfabrieken Verschil in ontwikkeling tussen steden en regio Verbetering infrastructuur zoals wegen en waterwegen Arbeidsomstandigheden van werklieden Opkomst sociale beweging Invloed van de kerk op het proces van industrialisatie. * Hans van den Eeden was betrokken bij de voorbereiding en uitvoering van het Televisieprogramma van de VPRO (2015) over de IJzeren Eeuw. Tevens is hij mede auteur van het boek Verkeer en Vervoer in Brabant. 4

Keurig, kwiek en katholiek LEZING 3 Ondanks weerstand zit het rooms-katholieke geloof bij veel mensen in het DNA. De volksdevotie is in Brabant groot. Maria in de Sint Jan in Den Bosch trekt dagelijks honderden bezoekers.tijdens deze interactieve lezing wordt nader ingegaan hoe het rooms-katholieke geloof zich heeft kunnen ontwikkelen. Emancipatie De lezing start bij de komst van de Fransen (vrijheid, gelijkheid, broederschap) die in 1794/1795 het mogelijk maakten dat katholieken hun geloof, na 1648, weer konden belijden. In verschillende tijdsperiodes wordt stilgestaan bij de ontwikkeling en de emancipatie van de rooms-katholieken. Dit wordt binnen een maatschappelijke context geplaatst. Betekenis van het geloof en uitingen voor rooms-katholieken tussen 1648-1795; Grondwet/Staatsregeling van 1796: teruggave van voormalige parochiekerken. Een kerkgebouw voor rooms-katholieken en protestanten. Alleenstaande kerktorens; Lodewijkskerkjes Kerkelijke opleving, missieland Willem II: vriend van Mgr. Zwijsen. 1853: Herstel kerkelijke hiërarchie Rituelen, heiligen, sacramenten, gebruiken Normen en waarden Sociale beweging/ Rerum Novarum 1900-1960 / 1960-1990 / 1990-heden Ontkerkelijking en toekomst 5

LEZING 4 De Brabantse Koninklijke negentiende eeuw Bij deze lezing staat de Brabantse negentiende eeuw met haar vier koningen in het middelpunt. Bij de start van de lezing wordt de toehoorder meegenomen naar Nederland in het begin van de negentiende eeuw. Nederland kwam door de technologische ontwikkeling en de overgang van agrarische naar industriële samenleving op stoom. De invloed van het koningschap van Lodewijk Napoleon, Willem I, Willem II en Willem III loopt als een rode draad door de lezing. Hoe kwam het dat in 1795 de Fransen veelal als bevrijders werden binnengehaald, maar in 1813 met de staart tussen de benen vertrokken? Wat was de rol van de Kozakken daarbij? Wat was de betekenis van Lodewijk Napoleon, die tussen 1806-1810 de eerste koning van Holland was, voor Brabant? Wie was Hortense de Beauharnais, de eerste koningin van Holland? Wat was de invloed van het koningschap van Willem I (1813-1840), Willem II (1840-1849 en Willem III (1849-1890) op maatschappelijke ontwikkelingen? De vrouwen van Oranje: wat was hun positie en invloed? De Tiendaagse Veldtocht en de afscheiding met België: oorzaak en gevolg. Wat had Willem II met Brabant en Brabant met deze Brabantse koning? Wat had Willem II met Mgr. Zwijsen uit Tilburg? Willem II als biseksueel en hoe chantabel was hij daardoor? De rol van de kerken, de onderwijsstrijd, de infrastructuur en de strijd in de prille kraamkamer van de democratie. De gigantische kunstverzameling van Willem II die na zijn dood noodgedwongen geveild moest worden. De moeizame relatie tussen Willem III en Thorbecke. Hoe komt het dat Willem III niet en Aletta Jacobs wel in de Canon van de Nederlandse geschiedenis voorkomt? Koning Willem ll 6

LEZING 5 Lodewijk Napoleon op reis door Brabant Bij de start van deze lezing maakt het publiek kennis met de patriottentijd en de Franse periode (1794-1813). Gedurende deze periode werd de basis voor de huidige democratie en wetgeving gelegd. De inspectiereis, die koning Lodewijk Napoleon van13 april tot en met 17 mei 1809 door Brabant en Zeeland heeft gemaakt, staat tijdens de lezing centraal. Tijdens de reis werden de dorpen Tilburg, Roosendaal en Oosterhout tot stad verheven. Ministers Tijdens deze spraakmakende reis werd Lodewijk Napoleon vergezeld door een grote groep ministers, staatssecretarissen, hoge ambtenaren en militairen. Ongeveer driehonderd man. Overal was de ontvangst van de koning ( Ieck ben konijn van Olland ) hartelijk. Kortom: een regering op reis. Lodewijk Napoleon reisde kris kras door Brabant en Zeeland. In Brabant van Grave, Oirschot, Eindhoven, Tilburg, Oisterwijk, Den Bosch, St. Oedenrode, Ravenstein, Heusden, Waalwijk, Geertruidenberg, Oosterhout, Breda, Etten-Leur, Bergen op Zoom, Roosendaal, Oud-Vossemeer naar Zeeland. Aanleiding en gevolgen van de komst van de Fransen. Was de komst van de Fransen een bevrijding of een bezetting? Wie was Lodewijk Napoleon, de eerste koning van Holland? Wat was zijn ambitie? Hoe was de relatie tussen Lodewijk Napoleon en zijn echtgenote Hortense de Beauharnais, de eerste koningin van Holland. Lodewijk Napoleon als strijder voor borstvoeding. Het koninkrijk Holland en Brabant tussen 1806-1810. De inval van de Engelsen in 1809 op Walcheren. Demografie, wateroverlast, gezondheidszorg, ontginningen en werkgelegenheid. Teruggave van de katholieke kerken, Lodewijkskerkjes. De gespannen verhouding tussen Lodewijk Napoleon en zijn broer de keizer. De inlijving in1810, oorzaak en gevolg. Keizer Napoleon en keizerin Marie-Louise op charmeoffensief in 1810. * Hans van den Eeden is auteur van het boek Leve de koning, Lodewijk Napoleon op reis door Brabant en Zeeland. * Over Lodewijk Napoleon op reis door Zeeland kan een afzonderlijke lezing worden gehouden. 7

LEZING 6 Bloed, zweet en tranen bij het graven van de Bergsche Maas Tijdens deze lezing staan verleden, heden en toekomst van de Bergsche Maas in het middelpunt. Deze rivier stroomt vanaf Hedikhuizen naar de naamgever: Geertruidenberg. Daarna vervolgt de Bergsche Maas haar weg via de Amer, het Hollands Diep naar de Noordzee. In 1904 is de Bergsche Maas door koningin Wilhelmina geopend. Veelal met spade en kruiwagen en later met graafmachines is de Bergsche Maas onder uitermate moeilijke omstandigheden gegraven. Megaproject Toen in 1888 met het megaproject werd gestart, was er aan werklieden, in verband met de landbouwcrisis, geen gebrek. Grote groepen werklieden uit Noord- Nederland verhuisden tijdelijk naar Brabant. Permanent waren ruim 1300 mensen aan de slag. Onafgebroken werkten werklieden, onder barre omstandigheden, zes dagen per week 16 uur per dag. De werklieden woonden in mobiele dorpen nabij de graafwerkzaamheden. Tijdens de lezing komt aan de orde: wat was de aanleiding van het graven van de Bergsche Maas? Maar ook: wat was het nut en de noodzaak en wat was de infrastructurele samenhang? Politieke strijd om het graven van de Bergsche Maas? Op welke wijze is het project uitgevoerd. De positie en sloop van de dorpen Gansoyen en Hagoort. Wat waren de werkomstandigheden van de werklieden? Welke list werd door Heusden bedacht zodat Waalwijk geen brug kreeg? Maria van Heusden uit Aalburg: tegen de stroom in. De Maas als strategische rivier tijdens de Tweede Wereldoorlog. De opening van de Bergsche Maas in 1904 door Koningin Wilhelmina. De strijd om de gratis pontjes? Oorzaak en gevolg? Project Ruimte voor de rivier. Toekomstverwachtingen. 8

Heusden: tussen wallen en grachten LEZING 7 Wie Heusden-vesting bezoekt is verrast. In 1968, dat is 50 jaar geleden, is gestart met de restauratie. Het had een haar gescheeld of de vesting was ontmanteld en de grachten gedempt. Maar het liep anders. Restauratie Tijdens deze lezing vertelt Heusdenaar Hans van den Eeden, ondersteund met fraai beeldmateriaal, over verleden, heden en toekomst van de vesting. Om de vesting goed te kunnen begrijpen en te beleven is kennis van de roerige geschiedenis wenselijk. Immers, de Maas is erg bepalend geweest voor de ontwikkeling van het stadje. De Maas lag op de grens van het Graafschap Holland en de Hertogdommen Brabant en Gelderland. Hans van den Eeden woont in hartje vesting en kent de vesting op zijn duimpje. Deze lezing is ook een goede start voor een oriëntatie en een rondleiding door de vesting. Vraag naar de mogelijkheden. Hoofdlijnen van de roerige krijgsgeschiedenis; Heusden als vesting ;De Heusdense wallen en grachten Poorten torens en de molens De waterburcht De vestingboerderijen De kerken In de ban van alcohol De gebouwen, gevelstenen en uithangborden De stadhuisramp van 1944 Het restauratieproces Heusden als levendige vesting met kunst en cultuur 9

LEZING 8 1944: Beproevingen in Heusden, Drunen en Nieuwkuijk In een drieluik wordt aandacht besteed aan de laatste dagen van W.0 II in november 1944. Hierbij staan de vlakbij elkaar gelegen plaatsen Heusden, Nieuwkuijk en Drunen centraal. Door de ligging bij de Bergsche Maas waren dit voor zowel de Duitsers als de geallieerden strategische plaatsen. Dit om zowel te beschermen als te veroveren. Tijdens de lezing wordt aandacht besteed aan de bijzondere gebeurtenissen met de bevrijding in zicht. Heusden: In de nadagen van de Tweede Wereldoorlog waanden Heusdenaren zich op 4 en 5 november 1944 veilig in de kelder van het Heusdense monumentale stadhuis. Maar het tegendeel bleek het geval. Door de Duitsers werd het stadhuis opgeblazen en vernield. Er vielen 136 slachtoffers ofwel10% van de bevolking. Wat een bevrijding had moeten worden werd een nachtmerrie. Drunen: In de molen schuilden bijna honderd mensen wachtend op het einde van de oorlog. Het had weinig gescheeld of deze molen was door de Duitsers opgeblazen. Door het ingrijpen van enkele Duitsers is Drunen voor dit drama gespaard gebleven. Nieuwkuijk: het dorp onder de rook van Vlijmen liep tijdens de opmars van de geallieerden gevaar om onder de voet gelopen te worden. Abdij Mariënkroon in Nieuwkuijk bood het hele dorp een periode onderdak. Ingegaan wordt op de saamhorigheid, het verblijf en het wel en wee van de 1600 inwoners in de abdij. De in de abdij geboren baby s werden genoemd naar de stichter van de Cisterciënzers: St. Bernardus: Bernard of Bernardine. Hans van den Eeden schrijft onder de titel We noemen haar Bernardine een boek over deze periode. Abdij Mariënkroon 10

LEZING 9 Heftige vrouwen: van ons Jet tot ons Zus. Tijdens deze lezing, voor mannen en vrouwen, wordt ingegaan op de vraag hoe ons moeder toen ze jong was opgroeide. Het was een periode dat de meisjes vaak nog Jet of Zus werden genoemd. Met welke normen en waarden werden ze opgevoed? Antwoorden Maar ook hoe voedden ze zelf hun kinderen op. Maar ook wie waren hun voorbeeld vrouwen? Gedurende deze lezing komen tal van zulke vragen, met dilemma s en antwoorden aan de orde. De lezing vertelt het verhaal van gewone en ongewone met name Brabantse vrouwen. Hierbij staan vrouwen uit de 19de en 20ste eeuw centraal. Het zijn verkenningen die reflecteren op de persoonlijke geschiedenis van de bezoekers aan de lezing. Ontwikkeling sociaal-economische positie van vrouwen; Ontwikkeling sociaal-culturele positie van vrouwen Van boerin, non, vroedvrouw, onderwijzeres, journaliste tot burgemeester De vroedvrouw als bakermat Huwelijk, seksualiteit, lusten en lasten Bruiden van Christus: van nonnen, begijntjes tot catechisten Voorbeeldvrouwen: Van Henriëtte Roland Holst, Aletta Jacobs tot Miep van Puijenbroek. De negen vrouwen rond Van Gogh Huwelijk als einde van de carrière Moederleed: ongedoopte kinderen op een Rooms-Katholiek kerkhof. De verstandshuwelijken van adellijke dames: van Hortense tot Marie-Louise. De (jonge) vrouwenorganisaties van KJM, KJV tot KAJ. Kasteel Bouvigne: trefpunt voor vrouwen 11

LEZING 10 Lodewijk Napoleon : Ick ben Conijn van Olland Lodewijk Napoleon was van 1806 tot 1810 koning van Nederland. Deze eerste koning heeft ondanks zijn korte regeerperiode een grote rol gespeeld in de ontwakende democratie van ons land. Deze jongste broer van de keizer kan, gezien zijn korte regeerperiode, een flitskoning worden genoemd. Herwaardering Terecht is er de laatste jaren sprake van een herwaardering voor deze vorst. Lodewijk deed zijn best om Nederlands te leren. Hij deed dit onder leiding van de Neerlandicus Bilderdijk. Ick ben Conijn van Olland is naar verluid een van zijn uitspraken. Deze lezing is geschikt voor belangstellenden door heel het land. Wie was Lodewijk Napoleon, de eerste koning van ons land? Het huwelijk met Hortense de Beauharnais, de eerste koningin van Nederland? Lodewijk zijn gezondheid en gezinsleven Hoe ontwikkelde zich de relatie met zijn broer Keizer Bonaparte Wat was de stand van het land tussen 1806-1810 Van polderaar tot impulsieve twijfelaar; Lodewijk als reiziger in het land De paleizen van de koning Zijn rol bij de kruitramp in Leiden 1807 De koning en de kunsten, wetenschappen en cultuur Lodewijk en de overstromingen Lodewijk en de teruggave van R.K. kerken Lodewijkskerkjes 12