Werken met levensverhalen en levensboeken

Werken met levensverhalen en levensboeken

Werken met levensverhalen en levensboeken Praktische handleiding voor begeleiders Fiet van Beek en Martin Schuurman Bohn Stafleu van Loghum Houten

Ó Bohn Stafleu van Loghum, 2007 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. Bohn Stafleu van Loghum Houten 2007 ISBN 978 90 313 5170 1 NUR 775 Ontwerp omslag: Houdbaar, Deventer Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door bijdragen van de Stichting De Open Ankh, het Ds. Visscherfonds en de Stichting Centraal Fonds RVVZ.

Inhoud Voorwoord 1 1 deel 1: achtergronden en basisprincipes 15 1 Betekenis van levensverhalen en levensboeken 1 9 1.1 Inleiding 1 9 1.2 Definities 1 9 1.3 Vier sectoren 2 2 1.4 Betekenis voor de hoofdpersoon 2 4 1.5 Betekenis voor hulpverlenings- en ondersteuningsrelaties 3 1 1.6 Betekenis voor de organisatie 3 5 1.7 Betekenis voor de maatschappij 39 1.8 Tot besluit 4 0 2 Achtergrondinformatie en basisprincipes 4 5 2.1 Inleiding 4 5 2.2 Methoden 4 5 2.3 Levensverhaal als verhalende constructie 4 9 2.4 Levensvragen 5 1 2.5 Een levensverhaal of levensboek maken 5 5 2.6 Belevingsgerichte zorg 5 7 2.7 Rol van het pastoraat 5 8 deel 2: werken met levensverhalen en levensboeken in de praktijk 61 3 Houding en vaardigheden 6 5 3.1 Inleiding 6 5 3.2 Vijf belangrijke principes 6 6

6 Werken met levensverhalen en levensboeken 3.3 Houding 7 0 3.4 Vaardigheden 72 3.5 Samenwerking 7 7 4 Een levensverhaal vastleggen 83 4.1 Inleiding 8 3 4.2 Verschillende manieren 83 4.3 Een levensboek maken 8 7 4.4 Lastige kwesties 9 3 4.5 Benodigdheden 9 6 5 Levensverhaal en levensboek in de organisatie 1 03 5.1 Inleiding 1 03 5.2 Aanvang 1 04 5.3 Inbedding 1 1 2 5.4 Tot besluit 1 2 9 deel 3: voorbeelden uit de praktijk 131 6 Jeugdzorg 133 6.1 Inleiding 1 33 6.2 Waarde en betekenis voor een kind 1 34 6.3 Standaardlevensboek 1 3 7 6.4 Invoering in de organisatie 1 3 7 6.5 Werken met levensboeken in deze sector 1 44 6.6 Eisen aan de begeleider 1 4 6 6.7 Eisen aan de organisatie 1 4 8 Portret: Uit het levensboek van Norman 1 5 1 Portret: Het verhaal van Paula 1 54 7 Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking 1 59 7.1 Inleiding 1 59 7.2 Werken met levensverhalen en levensboeken in deze sector 1 59 7.3 Mensen met ernstige meervoudige beperkingen 1 64 7.4 Waarde en betekenis voor de verstandelijk beperkte persoon 1 6 7 7.5 Eisen aan de begeleider 1 6 9 7.6 Eisen aan de organisatie 1 7 2

Inhoud 7 Portret: Het verhaal van Bert Buurlage 1 7 5 Portret: Het verhaal van Jan van Dijk 1 79 8 Geestelijke gezondheidszorg 1 8 5 8.1 Inleiding 1 85 8.2 Levensboek en levensverhaal in therapeutische situaties 1 86 8.3 Niet-therapeutische situaties 1 9 0 8.4 Waarde en betekenis voor de hoofdpersoon 1 9 5 8.5 Eisen aan de begeleider 1 9 5 8.6 Eisen aan de organisatie 1 9 7 Portret: Het levensverhaal van Pauline Waterman 1 98 Portret: Het verhaal van een wandeling 2 0 2 9 Zorg voor ouderen 207 9.1 Inleiding 207 9.2 Levensboek voor een dementerende oudere 2 0 8 9.3 Levensboek voor een (niet-demente) oudere 2 1 4 9.4 Waarde en betekenis voor de (oudere) hoofdpersoon 2 1 6 9.5 Werken met levensboeken in deze sector 2 1 9 9.6 Eisen aan begeleider en organisatie 2 2 0 Portret: Uit het levensboek van Willy 224 Portret: Uit het levensboek van Akke 228 Literatuur 233 Websites 236 Bijlage 1. Geïnterviewden 237 Bijlage 2. Losbladige standaardlevensboeken 2 3 9 Over de auteurs 24 1

"Voor mij is iemand zonder verleden geen compleet mens. Het is mij, in de loop van zekere nasporingen, overkomen dat ik meer tijd besteedde aan de familie en aan het milieu van een verdachte dan aan hemzelf, en dikwijls heb ik op deze wijze de sleutel ontdekt van wat anders wellicht een mysterie was gebleven." Commissaris Maigret in De memoires van Maigret (Simenon, 1980)

Voorwoord In de zorg is er een toenemende aandacht voor het werken met levensverhalen en levensboeken. Dit is te zien aan de groeiende stapel boeken die er over dit onderwerp in de afgelopen jaren is verschenen. Die groei heeft verschillende oorzaken. In de eerste plaats heeft hij te maken met de toenemende vraaggerichtheid in de zorg; levensverhalen kunnen helpen om die vraaggerichtheid vorm te geven. In de tweede plaats is deze groei het gevolg van de sterke behoefte aan zingeving; levensverhalen blijken een goede ingang om die zingeving te bereiken. Die behoefte aan zingeving kan voor een groot deel worden gezien als een reactie op de verzakelijking in de zorg. In die groeiende stapel publicaties vonden wij veel zinvolle boeken en artikelen over de achtergronden, begrippen en theorieën rondom levensverhalen. Daarnaast troffen we concrete standaardlevensboeken aan waarin het leven van een hoofdpersoon vastgelegd kan worden. Dat we zelf een boek aan de stapel toevoegen heeft te maken met het feit dat we de verbinding tussen deze twee polen misten. We misten theoretisch gefundeerde boeken die gaan over hoe je in de praktijk levensverhalen en levensboeken realiseert en hoe je ermee werkt. De samenhang tussen de sectoren van zorg was een andere reden om dit boek te schrijven. Hoewel er allerlei parallellen in sectoren van zorg zijn en er op vele plaatsen ervaring wordt opgedaan met narratieve (verhalende) praktijken, wordt deze kennis nog weinig uitgewisseld. Het lijkt soms wel alsof iedereen in zijn eigen sector en organisatie alleen en opnieuw het wiel zit uit te vinden. Wij wilden een boek dat, met respect voor de verschillen tussen sectoren, door die sectoren heen gaat. Daarom hebben we ervoor gekozen om ons niet tot een sector te beperken, maar het werken met levensverhalen en levensboeken in vier sectoren van zorg te beschrijven: jeugdzorg, zorg voor mensen met een verstandelijke beperking, geestelijke gezondheidszorg en ouderenzorg. We besloten een basisboek te schrijven waarin theorie en praktijk met elkaar verbonden worden en de kennis uit deze sectoren van zorg bij elkaar wordt gebracht.

12 Werken met levensverhalen en levensboeken Het was niet toevallig dat het idee voor dit boek ontstond op een bijeenkomst waar uitwisseling tussen sectoren plaatsvond: de expertmeeting over narratieve praktijken in de zorgverlening aan mensen met een verstandelijke beperking, die in mei 2003 werd georganiseerd door de Willem van den Bergh-leerstoel van de Vrije Universiteit en de s Heeren Loo Zorggroep. Op deze bijeenkomst ontmoetten praktijk en wetenschap elkaar en waren naast vertegenwoordigers van de gehandicaptensector ook enkele deelnemers vanuit pastoraat, jeugdzorg en psychiatrie aanwezig. Het doel om zowel een verbinding tot stand te brengen tussen theorie en praktijk als tussen de sectoren, heeft geleid tot de volgende opbouw van het boek. In deel I besteden we aandacht aan de betekenissen en achtergronden van het werken met levensverhalen en levensboeken. Deel II biedt vervolgens handreikingen aan de uitvoerders van de zorg. Dan gaat het over vragen als: welke vaardigheden zijn nodig? Wat betekent het voor de praktijk dat de hoofdpersoon eigenaar is van levensverhaal en levensboek? Hoe leg je een levensverhaal vast? Wat heb je daarbij nodig? Hoe voer je in de zorgorganisatie het werken met levensverhalen in? Wat zijn de mogelijkheden en valkuilen? In deel III focussen we op de praktijk van het werken met levensverhalen en levensboeken in de vier sectoren. We geven de lezer een kijkje in de keuken van organisaties. Hoe wordt daar met levensverhalen en levensboeken gewerkt, wat is daar het bijzondere? In de portretten die een hoofdstuk over een sector steeds afsluiten, laten we mensen aan het woord die te maken hebben (gehad) met de zorg. Zij vertellen hun levensverhaal en laten daarmee zien wat een rijke bron aan ervaringen en verhalen hun leven is. Dit boek is bestemd voor al degenen die met levensverhalen en levensboeken werken of dat in de nabije toekomst willen gaan doen. In het bijzonder denken wij aan zorgverleners en stafmedewerkers van organisaties in het zojuist genoemde viertal sectoren. De zorgverleners zijn de mensen die in de praktijk met de cliënten aan hun levensverhaal en levensboek werken. De stafleden begeleiden en steunen hen daarbij en zijn verantwoordelijk voor de randvoorwaarden. Onze dank gaat uit naar de vele personen die ons inspireerden en ons voor korte of lange tijd vergezelden op de weg van het schrijven van dit boek. Hiertoe behoren natuurlijk de mensen die hebben willen vertellen over hun werk. Zonder hen had dit boek onmogelijk geschreven kunnen worden. Zij vulden met hun betrokken deskundigheid de lege plekken op in onze kennis en zorgden voor antwoorden op de vele

Voorwoord 13 vragen die wij hadden over het werken met levensverhalen en levensboeken op de werkvloer (voor een overzicht van de geïnterviewden zie bijlage 1). Verder danken we de mensen die iets van hun levensverhaal hebben willen vertellen. Hun verhalen staan achter de hoofdstukken 6 tot en met 9. Daarnaast waren er tal van personen die ons hielpen met suggesties en commentaar. Twee van hen willen wij in het bijzonder danken: Johan de Koning, die ons veelvuldig wees op publicaties, en Marion Kersten, die regelmatig met ons meedacht en aan het eind het manuscript kritisch heeft doorgelezen en van commentaar voorzien. Ook willen wij op deze plaats graag dankzeggen aan de drie fondsen die dit boek financieel mogelijk maakten: Stichting De Open Ankh, het Ds. Visscherfonds en Stichting Centraal Fonds RVVZ. We vonden het van belang om een toegankelijk boek met concrete handreikingen en praktijkvoorbeelden te schrijven dat theoretisch gefundeerd is. We hopen dat we daarin zijn geslaagd en dat het de lezer aanzet om met cliënten en collega s te gaan praten over levensverhalen. En hopelijk blijft het daar niet bij en gaat de lezer daadwerkelijk met levensverhalen en levensboeken aan de slag. Fiet van Beek Martin Schuurman