Microbiologie en infectieziekten

Microbiologie en infectieziekten

Microbiologie en infectieziekten Onder redactie van: Prof.dr. I.M. Hoepelman Prof.dr. J. van der Noordaa Prof.dr. R.W. Sauerwein Prof.dr. H.A.Verbrugh Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Mechelen 2002

2002 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN-10: 90 313 3735 8 ISBN-13: 978 90 313 3735 4 NUR 876 Ontwerp omslag: Ontwerpbureau NEO, Arnhem Tekeningen: Hans Brik, Callantsoog Lay-out en prepress: PrePressMediaPartners, Wolvega Tweede druk, 2002 Tweede druk, tweede oplage, 2004 Tweede druk, derde oplage, 2008 Bohn Stafleu Van Loghum Het Spoor 2 3994 AK Houten www.bsl.nl

V Redacteuren en auteurs Redacteuren PROF.DR. I.M. HOEPELMAN Universitair Medisch Centrum, Utrecht PROF.DR. J. VAN DER NOORDAA, EMERITUS Academisch Medisch Centrum, Amsterdam PROF.DR. R.W. SAUERWEIN Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen PROF.DR. H.A.VERBRUGH Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam Auteurs PROF.DR. J. DANKERT Academisch Medisch Centrum, Amsterdam PROF.DR. J.E. DEGENER Academisch Ziekenhuis Groningen DR. G.J.J. VAN DOORNUM Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam PROF.DR. R. DE GROOT Sophia Kinderziekenhuis, Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam PROF.DR. J.A.A. HOOGKAMP-KORSTANJE Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen PROF.DR. J.L.L. KIMPEN Wilhelmina Kinderziekenhuis, Utrecht PROF.DR. J.W.M. VAN DER MEER Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen PROF.DR. P. SPEELMAN Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. M. TERSMETTE St. Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein PROF.DR. C.M.J.E. VANDENBROUCKE-GRAULS VU Medisch Centrum, Amsterdam DR. P.M.E. WERTHEIM-VAN DILLEN Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. H.L. ZAAIJER VU Medisch Centrum, Amsterdam

VII Woord vooraf bij de tweede druk Voor u ligt de tweede druk van Microbiologie en infectieziekten, een leerboek voor Nederlandstalige studenten in de geneeskunde en medische biologie. De inhoud is afgestemd op de gewijzigde eindtermen van de studie Geneeskunde (versie 2001), voor zover het microbiologie en infectieziekten betreft. De eindtermen voor deze vakgebieden staan in Bijlage 1. Alhoewel er in vergelijking met de eerste druk op diverse plaatsen meer aandacht is besteed aan aspecten van de afweer, is dit boek niet geschikt om de toekomstige geneeskundige te onderwijzen in de diverse aspecten van de immunologie. Hiervoor zijn diverse leerboeken in de klinische immunologie voorhanden. De eerste editie is voorgelegd aan inhouds- en onderwijsdeskundigen van Nederlandse en Vlaamse universiteiten, hetgeen geleid heeft tot diverse suggesties voor aanvulling of wijziging. Hiervan is dankbaar gebruikgemaakt. Het eerste inleidende hoofdstuk is geheel herschreven en er is een paragraaf over de preventie van infectieziekten toegevoegd. In ieder hoofdstuk worden nu bijna alle ziektebeelden geïllustreerd met een patiëntencasus, waarop in de tekst wordt teruggegrepen. Alle hoofdstukken zijn herschreven en aangepast aan nieuwe ontwikkelingen op het gebied van epidemiologie, resistentie en therapie van de meest voorkomende infectieziekten. Alle hoofdstukken zijn voorzien van een lijst met kernpunten. Wij hopen dat deze tweede druk een nog groter succes zal worden dan de eerste editie, in de diverse curricula met voldoening gebruikt zal worden en zal bijdragen aan een meer praktijkgerichte kennisontwikkeling van de toekomstige generatie artsen. Namens de redactie, I.M. Hoepelman

IX Inhoud H.A. Verbrugh 1 Inleiding: algemene aspecten van het vakgebied 1 1.1 Inleiding 1 1.2 Pathogene micro-organsimen 1 1.3 Pathogenese van infectieziekten 24 1.4 Epidemiologie van infectieziekten 35 1.5 Preventie van infectieziekten 38 1.6 Klinische aspecten en laboratoriumdiagnostiek 41 1.7 Antimicrobiële therapie en resistentie 46 J.L.L. Kimpen 2 Infecties van de bovenste luchtwegen 53 2.1 Inleiding 53 2.2 Rhinitis, sinusitis en conjunctivitis 55 2.3 Pharyngitis en tonsillitis 58 2.4 Influenza 62 2.5 Ortitis media 64 2.6 Laryngitis 66 I.M. Hoepelman 3 Infecties van de onderste luchtwegen; tuberculose 69 3.1 Inleiding 69 3.2 Diagnostiek 70 3.3 Onderste-luchtweginfectie 71 3.4 Bronchiolitis 79 3.5 Pertussis (kinkhoest) 80 3.6 Tuberculose en andere mycobacteriële infecties 83 I.M. Hoepelman 4 Infecties van de urinewegen 91 4.1 Inleiding 91 4.2 Epidemiologie en pathogenese 92 4.3 Diagnostiek 96 4.4 Bacteriologie 96 4.5 Klinische beelden en therapie 99

X INHOUD P. Speelman 5 Infecties van het maag-darmkanaal 105 5.1 Inleiding 105 5.2 Epidemiologie 105 5.3 Pathogenese 106 5.4 Gastheerweerstand en virulentiefactoren 107 5.5 Kliniek 108 5.6 Diagnostiek 108 5.7 Algemene behandelprincipes 108 5.8 Preventie 110 5.9 Voedselvergiftiging 111 5.10 Gastro-intestinale infecties door specifieke micro-organismen 111 P.M.E. Wertheim- van Dillen 6. Exanthemateuze aandoeningen 123 6.1 Inleiding 123 6.2 Differentiële diagnostiek 123 6.3 Epidemiologie 124 6.4 Kliniek 125 6.5 Preventie 125 6.6 Mazelen 126 6.7 Rubella (rodehond) 130 6.8 Erythema infectiosum 130 6.9 Exanthema subitum 132 6.10 Exanthemen door enterovirussen 132 J.E. Degener 7 Infecties van huid, fascie, spieren, botten en gewrichten 135 7.1 Inleiding 135 7.2 Infecties van de huid, de fascie en de spieren 135 7.3 Infecties van de botten en gewrichten 148 G.J.J. van Doorum 8 Seksueel overdraagbare aandoening 157 8.1 Inleiding: algemene kenmerken 157 8.2 Infecties met Neisseria gonorrhoeae en Chlamydia trachomatis 159 8.3 Herpes genitalis 165 8.4 Infecties met Treponema pallidum 167 8.5 Infecties met Haemophilus ducreyi 171 8.6 Infecties met het humaan papillomavirus 172 8.7 Bacteriële vaginose 176 8.8 Infecties met Candida albicans 177 8.9 Infecties met Trichomonas vaginalis 178 8.10 Infecties met Sarcoptes scabiei 179 8.11 Preventie 180

INHOUD XI M. Tersmette 9 Lymfadenopathieën en aids 183 9.1 Inleiding 183 9.2 Pathofysiologie van de lymfklier 183 9.3 Herpesvirussen 185 9.4 Epstein-Barr-virus 189 9.5 Cytomegalovirus 191 9.6 Toxoplasmose 194 9.7 Humaan immunodeficiëntievirus 197 H.L. Zaaijer 10 Virale hepatitis 205 10.1 Inleiding 205 10.2 Hepatitis A 205 10.3 Hepatitis E 209 10.4 Hepatitis B 210 10.5 Hepatitis C 215 10.6 Hepatitis D 217 10.7 Hepatitis G of GB-virus-C 218 R. de Groot 11 Infecties van het centrale zenuwstelsel 221 11.1 Bacteriële meningitis 221 11.2 Hersenabces 231 11.3 Virale encefalitis 232 11.4 Prionziekten 232 J. Dankert 12 Intravasale infecties en sepsis 235 12.1 Intravasale infecties 235 12.2 Sepsis, oud en nieuw 237 12.3 Endocarditis 240 12.4 Infecties door S. aurens en coagulase-negatieve stafylokokken 251 12.5 Andere infecties van het hart: myocarditis en pericarditis 257 12.6 Secundaire bloedbaaninfecties 257 J. van der Noordaa 13 Pre- en perinatale infecties 263 13.1 Inleiding 263 13.2 Immunologie van de foetus 264 13.3 Rubella tijdens de zwangerschap 264 13.4 CMV-infectie en zwangerschap 265 13.5 Pre- en perinatale infecties door andere verwekkers 266

XII INHOUD C.M.J.E. Vandenbroucke-Grauls 14 Ziekenhuisinfecties 271 14.1 Inleiding 271 14.2 Postoperatieve wondinfecties 271 14.3 Lage-luchtweginfecties 274 14.4 Urineweginfecties 275 14.5 Primaire bacteriëmie en sepsis 277 14.6 Preventie en ziekenhuisinfecties 280 J.W.H. van der Meer 15 Infecties bij patiënten met gestoorde afweer 283 15.1 Inleiding 283 15.2 Stoornissen van de humorale afweer 284 15.3 Stoornissen van de cellulaire afweer 287 15.4 Gecombineerde defecten 294 15.5 Gedetailleerde bespreking van enkele belangrijke opportunistische infecties 296 J.A.A. Hoogkamp-Korstanje 16 Zoönosen 301 16.1 Inleiding 301 16.2 Epidemiologie van zoönosen 301 16.3 Overdracht van micro-organismen op de mens 302 16.4 Borreliose 304 16.5 Leptospirose 309 16.6 Kattenkrabziekte 311 R.W. Sauerwein 17 Import- en reizigersziekten 315 17.1 Inleiding 315 17.2 Malaria 317 17.3 Buiktyfus 323 17.4 Dengue 326 17.5 Reizigersdiarree 327 17.6 Amoebiasis 329 17.7 Schistosomiasis 331 17.8 Echinokokkose 332 Bijlage 1 Eindtermen Geneeskunde volgens Raamplan 2001 betreffende de infectieziekten 335 Register 341