Totale heupoperatie Afdeling Orthopedie
Inhoudsopgave Inleiding 4 Het team 4 De heup 4 Hoe werkt de gezonde heup? 4 Wanneer ontstaat pijn in de heup? 5 Noodzaak van een heupoperatie 5 Wat zijn de voordelen van een heupoperatie? 5 Levensduur van een totale heupoperatie 6 Rapid recovery 6 Voor opname 6 Voorlichtingsbijeenkomst 6 Pre-operatieve polikliniek 7 Anesthesie 7 Hulpmiddelen 7 De opname 7 Wat neemt u mee? 7 Eten en drinken voor de operatie 8 De operatie 8 Na de operatie 8 Leefregels 9 Fysiotherapie 9 Bezoek 10 Het ontslag 11 Verder revalideren 11 Medicatie 11 Informeren huisarts 11 Telefonisch contact 11 Informeren tandarts 11 Poli-afspraak 12 Thuis 12 Complicaties 12 Bijlage 1: oefeningen 14 3
Inleiding Het team Een versleten heup kan erg pijnlijk zijn en levert vaak beperkingen op in uw dagelijks leven. Dit kunnen redenen zijn om in te grijpen. Een orthopedisch chirurg kan u adviseren om een Totale Heup Prothese (THP) te laten plaatsen. Deze folder bevat informatie over de ingreep, de opname en de herstelperiode. In het Waterlandziekenhuis zijn 4 orthopedisch chirurgen die zich in prothesechirurgie hebben gespecialiseerd. Een goed resultaat na een totale heupprothese wordt niet alleen bepaald door een operatie maar ook door goede nazorg en revalidatie. Het gehele team van orthopeden, anesthesiemedewerkers, het verpleegkundig team, de fysio- en manueeltherapeuten en alle andere betrokken medewerkers van het Waterlandziekenhuis werken samen met u om uw operatie tot een succes te maken. Samen met al deze mensen willen we u zo comfortabel mogelijk begeleiden tijdens de eerste dagen na het plaatsen van een totale heupprothese en voorbereiden op de revalidatie die daarna nodig is. De heup De heer dr. D.A. van Kampen De heer drs. P.J. Damen De heer drs. R.J. Hillen De heer drs. M. Bouman Hoe werkt de gezonde heup? Het heupgewricht is een kogelgewricht welke bestaat uit een heupkop en een heupkom (zie figuur 1). Het heupgewricht is bekleed met kraakbeen, zodat de heup in staat is om op soepele wijze allerlei bewegingen te maken. Kraakbeen is een dikke laag glad en verend weefsel. Het heeft een schokdempende functie en maakt dat een gewricht soepel kan bewegen. Dankzij het kraakbeen en door de vorm van het heupgewricht kan de heup zonder problemen zwaar belast worden. De heupkop en heupkom passen perfect in elkaar en worden bij elkaar gehouden door het gewrichtskapsel en omringende spieren. 4
stijfheid bij het opstaan (ochtend- en/of startstijfheid). moeilijk kunnen lopen. s nacht wakker worden van de pijn. niet kunnen bukken en/of traplopen. niet bij de voeten kunnen komen om de sokken en schoenen aan te trekken. Figuur 1 Wanneer ontstaat pijn in de heup? Het kraakbeen kan door verschillende oorzaken in kwaliteit achteruit kan gaan. Enkele oorzaken kunnen zijn: artrose (gewrichtsslijtage) of achteruitgang van het kraakbeen. reuma (reumatoïde artritis). inzakking van de heupkop (kopnecrose). een breuk (fractuur). Die degeneratie kan uiteindelijk resulteren in zoveel beschadiging dat de bewegingen in de heup niet meer soepel verlopen. Het gewricht wordt pijnlijk en stijf waardoor er klachten gaan ontstaan. We noemen het dan slijtage of artrose. Niet alleen gewrichtsslijtage leidt tot beschadigingen van het kraakbeen. Ontstekingen in het gewricht kunnen eveneens leiden tot het aantasten van het gewricht. De meest voorkomende klachten bij heupartrose zijn: pijn in de liesstreek. De pijn kan uitstralen naar de bilstreek, het bovenbeen en de knie. Noodzaak van een heupoperatie In het beginstadium kunnen klachten vaak voldoende verholpen worden door middel van adviezen, pijnstillers via de huisarts of door middel van fysiotherapie of manuele therapie. De behandeling is er op gericht om uw beweeglijkheid te behouden of te vergroten. Hierdoor kunnen de pijnklachten afnemen zodat u beter in staat bent om uw activiteiten weer op een verantwoorde wijze te kunnen uitvoeren. Loophulpmiddelen en pijnstilling kunnen ook een zinvolle bijdrage leveren. Omdat de prothese geen onbeperkte levensduur heeft, wordt de operatie bij jonge patiënten zo lang mogelijk uitgesteld. Wanneer deze behandelingen door het vorderen van de slijtage en het toenemen van klachten niet meer helpen kan uw orthopedisch chirurg u een totale heupprothese adviseren. Wat zijn de voordelen van een heupoperatie? De pijn die u had zal vrijwel altijd zeer sterk verminderen. Door de operatie zult u nog 5
enkele maanden een gevoeligheid rondom de heup kunnen ervaren. De heup wordt minder stijf dan voor de operatie maar blijft vaak minder soepel dan een gezonde heup. Levensduur van een totale heupprothese De levensduur van een heupprothese is niet precies aan te geven. Deze is onder meer sterk afhankelijk van uw activiteiten: hoe actiever u bent, hoe korter de prothese meegaat. Zware lichamelijke inspanning en sporten kunnen de levensduur beperken. De kunstheup kan eventueel opnieuw worden vervangen. Dat vergt een grotere operatie. Slijtage van het materiaal komt in zeer geringe mate voor. De levensduur van de prothese wordt over het algemeen beperkt doordat een van de onderdelen los gaat zitten. De kans hierop is wisselend: de meeste prothesen die nu geplaatst worden gaan meer dan 15 jaar mee. Rapid recovery Voor opname Na het bezoek aan de orthopeed waarbij u in samenspraak met de orthopeed heeft besloten tot een heupvervanging, wordt u ingeschreven op de opnamelijst. Het is van belang dat u contact opneemt met de polikliniek Orthopedie vóór uw opname als u één of meerdere wondjes of een infectie heeft. Vanaf de dag voor de operatie mag u geen huidlotion of crèmes op het te opereren gebied smeren. Dergelijke huidverzorgingsmiddelen kunnen de kans op infectie tijdens de ingreep vergroten. Voorlichtingsbijeenkomst Wanneer u op de opnamelijst staat ingeschreven, wordt u schriftelijk of telefonisch uitgenodigd om de voorlichtingsmiddag bij te wonen. Op de voorlichtingsmiddag wordt u geïnformeerd over uw ingreep, de opname, het ontslag en wordt u in de gelegenheid gesteld om vragen te stellen. De voorlichtingsmiddag wordt gehouden in de aanwezigheid van de orthopeed, de fysiotherapeut en de specialistisch verpleegkundige. Tijdens de voorlichtingsbijeenkomst worden uw meegenomen elleboogkrukken op de juiste hoogte gesteld, zodat u voor de operatie reeds gewend kunt raken en kunt oefenen in het omgaan met dit loophulpmiddel. Indien het niet mogelijk is om met elleboogkrukken te lopen kunt u advies bij ons inwinnen welk hulpmiddel van toepassing kan zijn. De voorlichtingsmiddag duurt van 15.00-17.00 uur. Het kan handig zijn om deze voorlichting bij te wonen samen met één van uw naasten (partner, zoon, dochter, vriend of vriendin) omdat u zodoende in staat wordt gesteld uw terugkeer naar huis na de operatie goed voor te bereiden. 6
Pre-operatieve polikliniek De pre-op verpleegkundige neemt het opnamegesprek bij u af. Zij bespreekt ook het ontslag met u. dat ze gemakkelijk aangetrokken kunnen worden, voor het oprapen van de post en krant etc.). een antislipmat. Anesthesie In overleg met de anesthesioloog kunt u bepalen welke vorm van anesthesie (verdoving) u kiest. U heeft de mogelijkheid tussen algehele (narcose) of spinale anesthesie (ruggenprik). De voor- en nadelen kunt u bespreken met de anesthesioloog. Als u antistollingsmiddelen gebruikt dan is het noodzakelijke dat u in overleg met anesthesist stopt met het innemen daarvan voor de operatie. Met Sintrommitis (acenocoumarol) stopt u 3 dagen voor de operatie. Met Ascal en/of Marcoumar stopt u minimaal 7 dagen voor de operatie. In overleg met de arts wordt het anti-stollingsmiddel na de operatie weer herstart. Hulpmiddelen Het is raadzaam om hulpmiddelen een week voor opname te regelen via uw thuiszorgwinkel. De benodigde hulpmiddelen kunnen zijn: elleboogkrukken. Als u geen trap hoeft te lopen en alleenstaand bent is het gebruik van een rollator makkelijker dan krukken. een lange schoenlepel. een helpend handje (geschikt om bijvoorbeeld schoenen zo neer te zetten Zorg daarnaast voor: een gemakkelijke hoge stoel met 2 armleuningen. eventuele hulp in de huishouding (kan voor opname geregeld worden via de gemeente). eventuele maaltijdvoorziening. haal losse kleedjes/snoertjes weg of zorg dat ze bevestigd zijn op een wijze zodat u er niet over kunt struikelen. De opname Wat neemt u mee? Wanneer u voor opname komt, neemt u naast de gebruikelijke zaken als nachtkleding en toiletartikelen ook mee: de medicijnen die u thuis gebruikt. gemakkelijke kleding en stevige ruime schoenen die vast aan de voet zitten, dus geen slippers zonder profiel. Neem geen geld of sieraden mee naar het ziekenhuis, want de afdeling kan geen kostbaarheden in bewaring nemen. U meldt zich op de afdeling D2. Van tevoren wordt u verteld wanneer en hoe laat u op de afdeling wordt verwacht. 7
Eten en drinken voor de operatie Als u in de ochtend geopereerd wordt, dan mag u de dag vóór de operatie eten en drinken tot 2.00 uur ( s nachts). Wordt u in de middag geopereerd dan mag u vóór 7.00 een licht ontbijt. Dat houdt in 1 beschuit of 1 broodje met thee of koffie. Geen melkproducten, ook niet in de koffie. De medicijnen voor de operatie (premedicatie) mag u, op de afdeling, met een slok water innemen. metalen steel ingebracht met daarop een kop. Als de gewrichtskop in de kom is gezet, worden het gewrichtskapsel, de spieren en de huid gesloten door middel van hechtingen. De huid wordt onderhuids gehecht en tenslotte geplakt. De heupprothese wordt zo in de heup geplaatst dat u direct de heup kunt belasten. De revalidatie kan op die wijze direct na de operatie starten zodat u zo snel en goed mogelijk kunt herstellen van de ingreep. De operatie Ongeveer een half uur voor de operatie krijgt u de medicatie die is voorgeschreven door de anesthesist. Na een half uur wordt u in uw bed naar de operatiekamer gereden. In de voorbereidingsruimte van de operatiekamer krijgt u een infuus waardoor antibiotica wordt gegeven. Er wordt samen met u een vragenlijst doorlopen. Een heupprothese vervangt het versleten kraakbeen door middel van het vervangen van de heupkop en de heupkom (zie figuur 2). De prothese is gemaakt van titanium, kunststof (polyethyleen) en/of keramiek. Om het heupgewricht te bereiken maakt de orthopedisch chirurg een snede aan de voor- zij- of achterkant van het been. Het versleten heupgewricht wordt verwijderd. In het bekken plaatst de orthopedisch chirurg een nieuwe kom. In het dijbeen wordt een Figuur 2 (plaatje THP prothese) Na de operatie Na de operatie wordt u naar de uitslaapkamer gebracht totdat uw toestand stabiel is. Er is medicatie afgesproken die u kunt krijgen als u pijn heeft of misselijk bent. Vraagt u gerust naar de mogelijkheden. Na de operatie heeft u een infuus in uw arm. Vanaf de uitslaapkamer wordt u naar afdeling B2 gebracht. Uw contactpersoon wordt gebeld en uw kamernummer wordt doorgegeven. Enige tijd na de operatie mag u, als u wilt, iets eten. Probeert u in elk geval iets te drinken. Tijdens uw verblijf vragen wij dage- 8
lijks hoeveel pijn u heeft. Daarvoor vragen we u een cijfer tussen 1 en 10 aan de pijn te geven. Dit wordt de pijnscore genoemd. Is uw pijnscore hoger dan 4 dan wordt uw pijnmedicatie aanpassen. Het is van belang om de pijn goed onder controle te krijgen aangezien bewegen gunstig is voor uw algehele herstel. Ter controle wordt er de eerste dag na de operatie s morgens bloed bij u afgenomen. Uw infuus wordt verwijderd als het bloedonderzoek goed is. Eén van de orthopeden komt dagelijks op de afdeling om te zien hoe het met u gaat. U kunt al uw vragen aan hem stellen. Deze artsenvisite vindt vroeg in de ochtend plaats. Start direct na de operatie met oefening 1 tot en met 3 uit bijlage 1 van dit informatieboekje. De oefeningen zijn bedoeld om onder andere de doorbloeding te stimuleren zodat het been zo snel mogelijk slank wordt. Deze oefeningen mogen worden uitgevoerd met weinig tot geen pijn. Leefregels De eerste 6 weken na de operatie dient u met een loophulpmiddel (krukken, looprek of rollator) te lopen. Hier volgen enkele adviezen die het herstel na uw operatie en de levensduur van de nieuwe prothese ten goede komen. Na een heupoperatie mag u 6 weken niet: met de benen over elkaar zitten of liggen (geen kleermakerszit). de heup sterk buigen (bijvoorbeeld wanneer u uw kousen en schoenen wilt aantrekken of uw teennagels wilt knippen). het geopereerde been te ver naar buiten of naar binnen draaien. hurken. Zonder hulpmiddel staan mag en kan. In overleg met uw fysiotherapeut leert u uw loophulpmiddel afbouwen. Fietsen op de hometrainer of op een gewone fiets mag na overleg met uw fysiotherapeut. Het is raadzaam om de eerste weken uit bed te gaan aan de kant van het geopereerde been. De eerste weken wordt aangeraden op de rug te slapen. Fysiotherapie Het is de bedoeling dat u na de operatie direct weer op de been bent. Daarom is het belangrijk dat u het lopen met krukken, het in- en uit bed stappen, het traplopen en dergelijke al voor de opname heeft geoefend. Voor en tijdens uw opname in het ziekenhuis, maar ook na ontslag is het nodig oefeningen te doen die uw functioneren met de nieuwe prothese kunnen verbeteren. Deze oefeningen staan in bijlage 1 benoemd. Op de dag van de operatie komt de fysiotherapeut aan uw bed om de oefeningen met u door te nemen en om de eerste stappen te zetten in het revalideren. Het doel van de fysiotherapeut is om u te ondersteunen zodat u: 9
veilig en zelfstandig kunt lopen met een loophulpmiddel. als u thuis moet kunnen traplopen, leren we u veilig en zelfstandig traplopen met elleboogkrukken. oefentherapie zelfstandig kunt uitvoeren. Lopen met een looprek/elleboogkrukken De volgorde van het lopen met een looprek met elleboogkrukken is hetzelfde in de eerste fase. De latere fasen leert u onder begeleiding van uw fysiotherapeut in de thuissituatie. U zet eerst het looprekje/de elleboogkrukken een paslengte naar voren. Vervolgens plaats u het geopereerde tussen het loophulpmiddel. U sluit uw niet geopereerde been daarna aan naast het geopereerde been. In de latere fase zet u uw niet geopereerde been voorbij het geopereerde been. Sluit vervolgens het geopereerde been bij samen met de kruk. Trap aflopen Ga dicht bij bovenste trede staan aan de kant van de leuning. Neem de kruk op een horizontale wijze over in de andere hand, zodat u twee krukken met 1 hand draagt. Pak met de vrije hand de trapleuning vast. Zet de kruk gevolgd door het geopereerde been neer een trede lager. Sluit vervolgens met het niet geopereerde been aan. Traplopen Om trap te kunnen lopen moet u goed kunnen omgaan met elleboogkrukken. De volgorde van het traplopen is als volgt: Trap oplopen Ga dicht bij de eerste trede staan aan de kant van de leuning. Neem de kruk op een horizontale wijze over in de andere hand, zodat u 2 krukken met 1 hand draagt. Pak met de vrije hand de trapleuning vast. Zet de niet geopereerde zijde op de eerste traptrede. Bezoek De contactpersoon wordt gebeld zodra u weer op de afdeling bent na de operatie. Waarschijnlijk krijgt u de dag van de operatie bezoek van familieleden en vrienden. 10
Wij adviseren u het bezoek te beperken, zodat u en uw kamergenoten voldoende rust krijgen. Er mogen niet meer dan 2 bezoekers bij een patiënt. Het ontslag De tweede dag na de operatie gaat u met ontslag naar het transitorium in het Waterlandziekenhuis op afdeling C3 (voor revalidatie) of gaat u naar huis met eventuele thuiszorg. Wanneer u naar het transitorium gaat dan is dit voor maximaal 1 week. Indien u een indicatie heeft voor revalidatie kunt u van daaruit doorstromen naar Novawhere. Indien u geen indicatie heeft voor Novawhere maar wel hier verder wilt revalideren zijn daar kosten aan verbonden. Het bovenstaande wordt beoordeeld door de arts, de verpleegkundige en de fysiotherapeut. Verder revalideren Wanneer er met u is afgesproken dat u naar een verpleeghuis gaat, zult u daar verder revalideren. Als u thuis verder gaat met revalideren is het van belang om voor opname fysiotherapie te regelen. U krijgt van de fysiotherapeut van het ziekenhuis een overdracht thuisgestuurd voor uw fysiotherapeut in de thuissituatie. Het is de bedoeling dat u thuis snel (her) start met fysiotherapie. Verpleegkundige bijzonderheden worden, indien nodig, doorgegeven zodat de thuiszorg of de verpleegkundigen van het Transitorium de zorg kunnen overnemen. Medicatie Het is van belang dat u de voorgeschreven antistolling iedere dag gebruikt tot 4 weken na de operatie. Wanneer u antistolling gebruikt krijgt u hierover instructies. Indien nodig krijgt u een recept mee voor pijnstillers. Thuis kunt u in ieder geval als pijnstilling paracetamol gebruiken, maximaal 4 x 2 tabletten van 500 mg per dag. Informeren huisarts De orthopeed stelt de huisarts digitaal op de hoogte van uw ingreep en de opnameperiode. Telefonisch contact Ongeveer een week na ontslag wordt u gebeld door de verpleegkundige om te vragen hoe het met u gaat en of u nog klachten en/of vragen heeft. Mocht u voor of na die tijd nog vragen hebben, belt u dan met de poli Orthopedie. Informeren tandarts Wij vragen u om zelf uw tandarts en mondhygiënist op de hoogte te stellen van de ingreep. De tandarts en mondhygiënist kunnen bij risicovolle ingrepen, wat betreft het infectiegevaar, besluiten om u preventief antibiotica te geven. Hiervoor is een speciale folder beschikbaar, deze staat ook 11
op de website: www.wlz.nl onder het kopje van de Orthopedie. Poli-afspraak U komt 8 weken na de operatie terug voor controle bij de orthopeed op de polikliniek. Er wordt dan een controlefoto gemaakt op de Röntgenafdeling. Deze afspraak krijgt u mee naar huis. Thuis(verwachtingen) Houd u er rekening mee dat u thuis nog snel vermoeid zal zijn. Wissel activiteit met rust af. Wanneer u pijn heeft, neem dan op vaste tijden pijnstilling in. Veel mensen geven aan een stijf en dik been te hebben. Regelmatig bewegen helpt hiertegen. Verwacht niet teveel van uzelf. Het krijgen van een prothese is een zware ingreep en vraagt veel inspanning en geduld. Complicaties Eén van de mogelijke complicaties na de operatie is het krijgen van trombose. Om trombose te voorkomen krijgt u na de operatie 4 weken lang antistollingmedicatie voorgeschreven. De antistolling bestaat uit een injectie die 1 maal per dag toegediend dient te worden. Instructie over het injecteren krijgt u op de afdeling. In overleg kan de thuiszorg deze injectie ook thuis komen geven. Als u voor de operatie al antistolling gebruikte dan wordt deze voortgezet na de operatie. Naast infecties zijn er nog enkele andere complicaties die tijdens en na uw opname kunnen ontstaan: een bloeding; direct of enkele dagen na de operatie. wondlekkage, welke soms het gebruik van antibiotica noodzakelijk kan maken. een trombosebeen ofwel een stolsel in een bloedvat in uw been. Ondanks de antistolling kan deze complicatie toch soms voorkomen. er is een kans op uitvalsverschijnselen als gevolg van beschadiging of oprekken van de zenuw. Deze uitvalsverschijnselen kunnen tijdelijk maar soms zelfs van blijvende aard zijn. Dit is een zeer zeldzame complicatie. loslating van de prothese. Dit kan voorkomen vele jaren na het plaatsen van uw prothese. De levensduur van de prothesen is flink toegenomen door gebruik van slijtvastere materialen. dijbeenbreuk: bij het plaatsen van de steel in het dijbeen kan een breuk ontstaan. Dit gebeurt soms bij mensen met botontkalking en/of bij correctie-operaties. Bij onderstaande problemen, tot 6 weken na ontslag, neemt u contact op met de verpleegkundige van de poli Orthopedie of de Spoedpost: als de pijn in het operatiegebied toeneemt in combinatie met roodheid en eventueel koorts. 12
bij een dik, glanzend en pijnlijk onderbeen (trombosebeen). wondlekkage. Om ervoor te zorgen dat uw prothese zo lang mogelijk meegaat, adviseren wij u onder bepaalde omstandigheden antibiotica te gebruiken. Dit is bedoeld om een bacteriële infectie bij de prothese te voorkomen. Een infectie kan ontstaan door een tijdelijke aanwezigheid van bacteriën in de bloedbaan. Dit komt veel vaker voor dan de meeste mensen denken omdat men er meestal niet veel van merkt. Er zijn bepaalde ziekten of aandoeningen die vaker bacteriën in de bloedbaan veroorzaken. Deze zijn dan ook gevaarlijker voor een gewrichtsprothese. In dat geval is het dan ook raadzaam om antibiotica te gebruiken. Als u een infectie ergens in uw lichaam heeft of als u vermoedt dat er een ontsteking opkomt, dan doet u er verstandig aan dit snel met uw huisarts of tandarts te bespreken. Het kan noodzakelijk zijn om snel met antibiotica te starten om deze infectie te behandelen en zo het risico van infectie, via de bloedbaan, bij de prothese te voorkomen. Ook als u geen ontsteking heeft, is het bij sommige behandelingen raadzaam van tevoren antibiotica in te nemen om het risico op infectie te verkleinen (preventie). Lang niet altijd is dat nodig. Vraag dat aan uw behandelend huisarts of tandarts. Nog vragen? Mocht u nog vragen hebben naar aanleiding van deze brochure dan kunt u die stellen tijdens de voorlichtingsbijeenkomst. Bij dringende vragen kunt u terecht bij de verpleegkundige van de poli Orthopedie: (0299) 457 650. 13
BIJLAGE 1: oefeningen Het is van belang om zo vroeg mogelijk te starten met oefenen zodat u zo fit mogelijk bent voor de operatie. Oefening 1 t/m 3 mag u direct na de operatie starten. Oefening 4 t/m 9 mag u vanaf de eerste dag postoperatief starten met de fysiotherapeut waarna u het zelf kan herhalen. Oefening 1 Beweeg tenen en voeten op en neer (de benen stilhouden): 10 keer, 5 keer per dag herhalen. Oefening 2 Ga zoveel mogelijk gestrekt liggen. Nu de billen samenknijpen 5-10 keer, 5 seconden, 5 keer per dag. Oefening 3 Leg uw been gestrekt neer, waarbij u de knieholte naar beneden drukt en zo de bovenbeenspieren aanspant. Het niet-geopereerde been mag gebogen op het bed staan: 5-10 keer, 5 seconden, 5 keer per dag. Oefening 4 Trek uw knie rustig op in de richting van de borst. Buig niet verder dan 90 graden in de heup (haaks). Schuif met de hak over het bed. 5-10 keer, 3 keer herhalen. Oefening 5 Beweeg uw been zover mogelijk naar buiten (spreiden). Tenen/voeten blijven omhoog wijzen. Schuif met de hak over het bed: 5-10 keer, 3 keer herhalen. 14
Oefening 6 Ga goed achter in de stoel zitten. Strek de knie en maak het been zo recht mogelijk. Been 5 seconden vasthouden in strekstand: 10-20 keer, 3 keer herhalen. Oefening 7 Bij deze oefeningen staat u en gebruikt u een stoel, tafel of bed als steun. Beweeg het geopereerde been voor/achterwaarts. Let op dat u uw bekken niet optrekt. Probeer uw been lang te houden: 10-20 keer, 3 keer herhalen. Oefening 8 Bij deze oefeningen staat u en gebruikt u een stoel, tafel of bed als steun. Beweeg het geopereerde been zijwaarts. Let op dat u uw bekken niet optrekt. Probeer uw been lang te houden: 10-20 keer, 3 keer herhalen. geen afbeelding beschikbaar Oefening 9 Bij deze oefeningen staat u en gebruikt u een tafel, het aanrecht of bed als steun. U gaat op de tenen staan en weer terug. 10-15 keer, 3 keer herhalen. 15
Colofon Dit is een publicatie voor patiënten van het Waterlandziekenhuis Informatie www.waterlandziekenhuis.nl e-mailadres: patientenservice@wlz.nl 23898 januari 2017