Hoe gaat ABP om met... Maatschappelijke thema s binnen verantwoord beleggen Belangrijk onderdeel van ons beleid voor duurzaam en verantwoord beleggen dat we in 2015 hebben herzien, is het intensiveren van de dialoog met deelnemers en maatschappelijke organisaties. We willen actiever naar buiten treden met informatie over ons beleggings beleid en hoe wij dat vormgeven. Dit doen we onder meer door het uitbrengen van position papers. De eerste paper, die eind 2015 tijdens de VN Klimaattop in Parijs verscheen, ging over klimaat verandering en onze beleggingen in energiebedrijven. In deze tweede paper gaan we meer in brede zin in op hoe wij als grote belegger omgaan met maatschappelijke thema s zoals armoede, economische ontwikkeling en veiligheid. Kenmerkend voor maatschappelijke thema s is dat de meningen erover vaak flink verschillen. Door aan te sluiten bij regels die zijn afgesproken door de Nederlandse volks vertegenwoordigers en de internationale verdragen waarbij Nederland zich heeft aangesloten, proberen we op deze terreinen zo objectief mogelijk te opereren. Februari 2017 1
Inleiding Goede beleggingsrendementen zijn voor ons als pensioenfonds cruciaal om onze huidige en toekomstige pensioenen te kunnen betalen. Daarbij letten we op het in de hand houden van de kosten en het beheersen van de risico s die met beleggen samenhangen. Maar daarmee houdt onze verantwoordelijkheid niet op. Een op de zes Nederlanders ontvangt een ABP-pensioen of bouwt bij ons pensioen op. Door onze omvang zijn we een belangrijke speler binnen de Nederlandse economie en de bredere samenleving. Dat brengt een grote verantwoordelijkheid met zich mee, ook voor de lange termijn. Die verantwoordelijkheid is niet alleen financieel maar ook maatschappelijk. We vinden het belangrijk om onze rendementen op een duurzame en verantwoorde manier te realiseren. We willen bijdragen aan een duurzamere economie met respect voor mens en milieu. Het denken over beleggen verandert. Nog maar een jaar of tien geleden selecteerden we onze beleggingen louter op basis van rendement, risico en kosten. Dat zijn zaken waarop we nog steeds goed letten. Daarnaast zijn we (steeds meer) aandacht gaan geven aan hoe bedrijven omgaan met mensen, milieu en of ze goed worden bestuurd. Wij zijn ervan overtuigd dat bedrijven met voldoende aandacht hiervoor beter presteren op de lange termijn. Duurzaam en verantwoord beleggen is daarmee een belangrijk onderdeel geworden van onze beleggingsvisie. Aandacht hiervoor hebben we verankerd in onze beleggingsprocessen. Daarmee sluiten we ook aan op wat deelnemers van ons verwachten. Tot 2008 Met ons duurzame en verantwoorde beleggings beleid dat we eind 2015 presenteerden, willen we een forse stap vooruit zetten in de eerder ingeslagen richting. De komende jaren zullen we het stapsgewijs implementeren. Terughoudend zijn met uitsluiten Bij duurzaam en verantwoord beleggen denken mensen vaak in eerste instantie aan het uitsluiten van bedrijven of zelfs hele sectoren. Maatschappelijke organisaties die ons benaderen, doen dat vaak ook. Daarbij richten ze zich zowel op individuele ondernemingen die (in hun ogen) ongewenst gedrag vertonen als op sectoren die controversiële producten maken. Die focus op uitsluiting is goed te verklaren. Geld verdienen raakt aan maatschappelijke thema s. Mensen voelen zich ongemakkelijk wanneer ze horen dat hun pensioen premies worden belegd in bedrijven waarmee ze liever niets te maken hebben zoals kolen mijnen, casino s of wapen producenten. Uitsluiten is dan ook een begrijpelijke eerste reactie. Toch zijn wij als belegger terughoudend met uitsluiten. Over uitsluiten op basis van maatschappelijke thema s wordt binnen onze achterban heel verschillend gedacht. Waar de ene deel nemer geen enkel probleem heeft met bijvoorbeeld de intensieve veehouderij, sigaretten productie en kernenergie, stuiten die sectoren bij anderen soms op enorme bezwaren. Tegelijkertijd kan de uitsluiting van complete economische sectoren leiden tot lagere rende menten die alle deelnemers raken. Dan zijn er dus ook gevolgen voor mensen die geen reden tot uitsluiting zagen. 2008-2015 2016-2020 Kosten n ste ste Ko Ko Rendement Risico Rendement ico Ris ico Ris n Rendement Duurzaam en verantwoord Duurzaamheidscriteria Voorwaarden Nadruk op uitsluiting Complete integratie Nadruk op insluiting (best in class & engagement) 2
Daarom kiezen we ervoor om met ons uitsluitingsbeleid aan te sluiten bij harde normen die zo breed mogelijk worden gedragen: wetgeving die is goedgekeurd door de Nederlandse volksvertegenwoordiging en internationale afspraken waarbij Nederland zich heeft aangesloten. Van individuele bedrijven verwachten we dat ze zich houden aan de afspraken van de Verenigde Naties over verantwoord ondernemen (UN Global Compact). Wanneer ze dat niet doen, zullen we in eerste instantie altijd proberen om ze weer op het juiste pad te krijgen. Hen te snel op onze uitsluitingslijst zetten (en hun aandelen/obligaties verkopen), zou betekenen dat we onze mogelijkheden om hen te beïnvloeden uit handen zouden geven. Bij uitsluiting wordt de deur naar verbetering definitief dichtgeslagen. Wat sluiten we wel uit en wat niet? Concreet betekent ons beleid dat wij al jaren niet beleggen in bedrijven die clusterbommen maken, biologische en chemische wapens en landmijnen die bedoeld zijn voor het uitschakelen van personen. Nederland heeft verdragen ondertekend om dit soort wapens uit te bannen. Een dergelijk verdrag ondertekende Nederland eind jaren zestig ook om de wereldwijde verspreiding van kernwapens tegen te gaan. In dit Nucleaire Non-proliferatieverdrag werd afgesproken om het aantal landen met kernwapens beperkt te houden tot de vijf die er op dat moment al over beschikten (Verenigde Staten, Rusland, China, Frankrijk en Groot-Brittannië). Omdat het beleggen in kernwapenproducenten controversieel ligt in de Nederlandse samenleving, en dus ook bij onze deelnemers, heeft het bestuur meerdere keren over dit onderwerp gesproken. Daarbij is steeds besloten om het Non-proliferatieverdrag te blijven volgen. Dit betekent dat we niet beleggen in bedrijven die betrokken zijn bij de productie van kernwapens voor landen die daar niet over mogen beschikken. Die bedrijven staan op onze uitsluitingslijst. In kernwapenproducenten die binnen de lijnen van het verdrag blijven, beleggen we soms wel. 1 Het nieuwe insluitingsbeleid (zie hierna) betekent dat ook in deze sectoren een duidelijke voorkeur zal zijn voor bedrijven die meer aandacht hebben voor duurzaamheid en verantwoord ondernemerschap dan vergelijkbare ondernemingen. Ons nieuwe insluitingsbeleid: verduurzaming stimuleren via koplopers Als gevolg van ons aangescherpte beleid voor duurzaam en verantwoord beleggen zal de nadruk steeds meer komen te liggen op bedrijven die het goed doen. In 2020 willen we alleen nog beleggen in bedrijven die voldoende scoren op duurzaamheid en verantwoord ondernemerschap en bedrijven waarvan we verwachten dat ze op deze terreinen vorderingen maken. Dat is de kern van de insluitingsaanpak waarbij we kiezen voor bedrijven die meer dan vergelijkbare bedrijven in hun sector aandacht hebben voor duurzaam en verantwoord ondernemerschap. Door een duidelijke voorkeur uit te spreken voor deze koplopers willen we de verdere verduurzaming van de economie stimuleren. In achterblijvers gaan we alleen nog beleggen wanneer we verwachten dat ze zich kunnen verbeteren. Daartoe zullen we ze ook aansporen door met ze in gesprek te gaan (engagen). Wanneer ze na drie jaar geen of nauwelijks vorderingen laten zien, kijken we of ze wel in onze portefeuille kunnen blijven. Bij onze beoordeling van bedrijven baseren wij ons op de afspraken die binnen de Verenigde Naties zijn gemaakt over verantwoord ondernemen. Deze UN Global Compact-afspraken maken duidelijk wat er van bedrijven wordt verwacht als het gaat om het respecteren van mensenrechten, arbeidsrechten, milieubescherming en het tegengaan van omkoping en corruptie. Meer beleggen in oplossingen voor maatschappelijke thema s Met ons nieuwe beleid willen we er niet alleen voor zorgen dat al onze beleggingen voldoende aandacht hebben voor duurzaamheid en verantwoord ondernemen. Ook willen we een groter deel van ons vermogen gaan beleggen in activiteiten die daadwerkelijk bijdragen aan oplossingen voor duurzaamheidsvraagstukken. Onze ervaring als belegger leert dat het behalen van een aantrekkelijk financieel rendement goed kan samengaan met het werken aan oplossingen voor maatschappelijke thema s. 1 Overigens gaat het bij deze beleggingen om bedrijven die het grootste deel van hun omzet halen uit andere sectoren zoals bijvoorbeeld de lucht- en ruimtevaart. 3
Al enkele jaren zijn we actief op zoek naar beleggingen die beide doelen combineren. Begin 2015 hadden we hier voor 29 miljard in belegd. Concreet gaat het hierbij om beleggingen in activiteiten die bijdragen aan oplossingen voor maatschappelijke en milieuvraagstukken zoals klimaatverandering, waterschaarste, overstromingen, luchtverontreiniging, het verdwijnen van natuurlijke leefomgevingen, uitsterven van diersoorten en de behoefte aan microfinanciering. Beleggingen in farmaceutische bedrijven die bijdragen aan toegankelijke gezondheids zorg in landen met een laag gemiddeld inkomen, vallen ook in deze categorie. Onderdeel van ons vernieuwde beleid is een verdubbeling van deze beleggingen: 58 miljard in 2020. Daarnaast hebben we afgesproken dat we ons focussen op drie thema s die aansluiten bij de werkvelden waarin onze deelnemers actief DUURZAME ONTWIKKELINGS GEEN ARMOEDE GEEN HONGER BETAALBARE EN SCHONE ENERGIE FATSOENLIJK WERK EN ECONOMISCHE GROEI KLIMAATACTIE LEVEN ONDER WATER zijn: veiligheid, onderwijs en het versterken van de economische infrastructuur. We hebben afspraken gemaakt over hoeveel we (in 2020) willen beleggen in bedrijven die actief zijn binnen deze thema s en wat we willen bereiken via onze gesprekken (engagements). Duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties Eind 2015 stelde de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties 17 doelen vast die ervoor moeten zorgen dat de wereld zich de komende jaren ontwikkelt in een meer duurzame richting. Ook de Nederlandse overheid, die actief betrokken is geweest bij het opstellen er van, heeft ze onderschreven. Daarbij gaat het om zaken als armoede bestrijding, verbetering van onderwijs en gezondheids zorg en het tegengaan van klimaat verandering. D ELEN GEZONDHEID EN WELZIJN INDUSTRIE, INNOVATIE EN INFRASTRUCTUUR LEVEN OP AARDE GOED ONDERWIJS GENDER GELIJKHEID SCHOON WATER EN SANITAIR VERMINDERDE ONGELIJKHEID DUURZAME STEDEN EN GEMEENSCHAPPEN VERANTWOORDE CONSUMPTIE EN PRODUCTIE VREDE, RECHT EN SOLIDE INSTANTIES SAMENWERKEN VOOR DE DOELEN DUURZAME ONTWIKKELINGS D ELEN 4
Omdat deze doelen grote overeenkomsten vertonen met de VN-doelen die wij al jaren nastreven bij onze duurzame beleggingen, hebben we in 2016 onderzocht of ze bruikbaar zijn voor ons als belegger van pensioengelden. Daarbij hebben we vastgesteld dat dit voor bijna alle doelen geldt. Slechts drie van de doelen (10, 16 en 17) zijn niet of nauwelijks belegbaar in de zin dat er geen beleggingsmogelijkheden zijn die voldoen aan onze eisen wat betreft rendement, risico en kosten. VN-doelen worden concreet ingepast in het ABP-beleid In 2016 hebben we besloten om de duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN over te nemen als richtsnoer voor onze eigen duurzame beleggingen. Wat we tot voor kort omschreven als onze Onze focusthema s beleggingen met hoge duurzaamheids waarde zullen we voortaan beleggingen in duurzame ontwikkeling noemen. Het overnemen van de VN-doelen zal in de praktijk niet zo veel veranderen aan ons beleid dat we eerder hebben ingezet. De duurzame beleggingen die al in onze portefeuille zitten, zullen (waarschijnlijk) allemaal binnen de VN-doelen passen omdat ze bijdragen aan het realiseren daarvan. Daarbij gaat het om duurzaam vastgoed (de grootste categorie) maar ook om leningen voor duurzame projecten (green bonds) en beleggingen in wind-, water- en zonne-energie. Ook via onze drie focusthema s (zie het overzicht hierna) dragen we bij aan het realiseren van meerdere VN-doelen. Onze ambities Veiligheid Veiliger werk omstandig heden (textiel, scheeps bouw, infrastructuur) Structurele aandacht voor mensenrechten (textiel, ICT, energie) Onderwijs Bijdragen aan de ontwikkeling van scholen en universiteiten Stimuleren van continue opleiding en training ( 500 miljoen totaal) Uitbannen kinderarbeid (cacao) Versterken economische infrastructuur Verbeteren communicatieinfrastructuur ( 500 miljoen) Duurzaamheid energie sector (van 1 miljard naar 5 miljard in hernieuwbare energie) Gerelateerde VN doelen GEZONDHEID EN WELZIJN FATSOENLIJK WERK EN ECONOMISCHE GROEI GOED ONDERWIJS FATSOENLIJK WERK EN ECONOMISCHE GROEI DUURZAME STEDEN EN GEMEENSCHAPPEN BETAALBARE EN SCHONE ENERGIE INDUSTRIE, INNOVATIE EN INFRASTRUCTUUR DUURZAME STEDEN EN GEMEENSCHAPPEN 5
Wanneer spreken we van beleggingen in duurzame ontwikkeling? Om te kunnen vaststellen welke onderneming in aanmerking komt als een belegging in duurzame ontwikkeling (SDI) 2 hebben we een gedetailleerde methode afgesproken waarbij we allereerst bepalen of een bedrijf een positieve bijdrage levert aan een van de VN-doelen. Hiervoor hebben we voor elk van de belegbare duurzame ontwikkelingsdoelen een nadere 7.1 Toegang tot betaalbare, betrouwbare en moderne energie diensten 7.2 Groter aandeel hernieuwbare energie BETAALBARE EN SCHONE ENERGIE uitwerking gemaakt. Om te zorgen voor meer eenduidigheid in de begrippen die gehanteerd worden bij verantwoord beleggen, heeft onze uitvoeringsorganisatie APG hierbij samengewerkt met pensioenuitvoerder PGGM. Als voorbeeld staat hieronder de uitwerking van het doel dat als zevende op de VN-lijst staat: betaalbare en schone energie. Energie-infrastructuur Zie VN-doel 9.1 Hernieuwbare energie Elektriciteit en/of warmte opgewekt door wind, zonnekracht, biomassa, aardwarmte, afval, golfslag of getijdenwerking Alternatieve brandstoffen Waterstof, brandstof cellen, geavanceerde biobrandstoffen Ondersteunende producten en diensten Leveranciers van hernieuwbare technologie en biochemie Gebouwde omgeving Slimme meetapparatuur, green stars volgens GRESB3 Efficiënte verlichting LED-verlichting, dienstverleners voor efficiënte verlichting Industriële productie Efficiënte productie middelen, grondstoffen management Energie-efficiënt transport Vermindering brandstofgebruik 7.3 Verdubbeling van het wereldwijde tempo van de verbetering van de energie-efficiëntie 2 SDI staat voor Sustainable Development Investment. 3 GRESB is het jaarlijkse duurzaamheidsonderzoek voor vastgoed. Fondsen die hierbij in de hoogste categorie eindigen, worden een green star genoemd. 6
Voordat we bedrijven die daadwerkelijk aan een van de VN-doelen bijdragen, opnemen als SDI checken we of ze niet negatief uitpakken voor een van de andere doelen. Ook letten we erop of ze nog op andere manieren negatief in het nieuws kunnen komen. Voor al onze SDI s willen we een goed verhaal hebben dat we naar buiten toe kunnen verdedigen. Samenwerking met andere beleggers: duidelijke definities en eenduidige doelen Het grote voordeel van de overname van de VN-doelen is de krachtenbundeling. Door aan te sluiten bij deze doelen die niet alleen door bijna 200 landen worden onderschreven maar inmiddels ook al zijn omarmd door een groot aantal maatschappelijke organisaties en bedrijven 4 kunnen we meer bereiken. Daarnaast zal dit zorgen voor meer duidelijkheid over duurzaam en verantwoord beleggen. Nu hanteren veel beleggers nog hun eigen definities en criteria. Het streven naar meer eenduidigheid in de begrippen op het terrein van verantwoord beleggen is onderdeel van ons aangescherpte beleid. Samen met andere Nederlandse en buitenlandse beleggers van pensioengelden hebben we het volgende afgesproken: Om onze doelstellingen voor 2020 te bereiken en te monitoren, ontwikkelen en implementeren we in de komende jaren binnen onze gehele beleggings organisatie passende beleggings criteria en -procedures. Samen met anderen uit de pensioenwereld en wetenschappers werken we aan nieuwe manieren om het Nederlandse pensioen vermogen duurzamer te beleggen. Daarover publiceren we in ons jaarlijkse Verslag Duurzaam en Verantwoord Beleggen. Onze dialoog met deelnemers en stakeholders Position papers zijn onderdeel van onze dialoog met deelnemers en maatschappelijke organisaties. Voor die dialoog zetten we ook andere middelen in. Via een jaarlijks grootschalig onderzoek gaan we na hoe deelnemers denken over duurzaam en verantwoord beleggen en wat ze vinden over hoe wij dat in praktijk brengen. Tijdens bijeenkomsten in het land leggen we ze dillema s voor uit onze beleggingspraktijk. Gesprekken met maatschappelijke organisaties gebruiken we om vanuit een ander perspectief (dat van de deskundige buiten staander) naar onze aanpak te kunnen kijken. De informatie die we op deze manieren krijgen, gebruiken we om ons beleid verder aan te scherpen of bij te sturen. Iedereen die dat wil, nodigen we dan ook van harte uit om op deze position paper te reageren. Om zoveel mogelijk geïnteresseerden te kunnen bereiken, brengen we deze paper ook uit in het Engels. We beleggen in oplossingen die bijdragen aan de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties. Deze beleggingen voldoen aan onze vereisten wat betreft financieel risico en rendement. De bedrijven waarin wordt belegd, hebben een positieve invloed op mens en milieu door middel van hun producten en diensten en soms ook doordat ze een erkend voorloper zijn bij de overgang naar een duurzamere economie. We maken een onderscheid tussen beleggingen met een meetbaar effect en beleggingen waarvan het effect nog niet is gemeten. In dat laatste geval streven we ernaar de impact van deze beleggingen meetbaar te maken en erover te rapporteren. 4 Onze beleggingsorganisatie heeft eind 2016 samen met 17 andere Nederlandse bedrijven in de financiële sector een rapport aangeboden aan minister Ploumen van Ontwikkelingssamenwerking en Buitenlandse Handel waarin wordt benadrukt hoe belangrijk het is om de duurzame ontwikkelingsdoelen mee te laten wegen in beleggingsbeslissingen. 7