REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

RAVON Hemelvaartweekeind Twente 2014 REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

RAVON Hemelvaartweekeind Twente 2014 Een rapportage van RAVON A. Ouwehand augustus 2014 m.m.v. R. ter Harmsel & P. Frigge STICHTING RAVON POSTBUS 1413 6501 BK NIJMEGEN www.ravon.nl

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 Colofon 2014 Stichting RAVON, Nijmegen Rapportnummer: 2014.002 Tekst: Annemieke Ouwehand & Rémon ter Harmsel Met medewerking van: Peter Frigge Foto omslag: Vuursalamander, A. Ouwehand Wijze van citeren: Ouwehand, A., 2014. RAVON Hemelvaartweekeind Twente 2014. Stichting RAVON, Nijmegen.

Stichting RAVON Foto 1.Mini-bruine kikker. A. Ouwehand. INHOUD 1 INLEIDING... 1 2 METHODE... 3 3 VERSLAG PER DAG... 4 4 RESULTATEN... 13 BIJLAGE 1 Deelnemers

RAVON Hemelvaartweekeind 2014

Stichting RAVON 1 INLEIDING Het RAVON Hemelvaartweekeind is dit jaar van 28 mei t/m 1 juni gehouden in Twente/ Achterhoek. Uitvalsbasis was Buurse, waar we een kampeerboerderij tot onze beschikking hadden in de buurt van de Buurser Beek. Deze keer hebben ongeveer 35 personen aan het weekeinde deelgenomen, als daggast of het gehele weekeinde. Tijdens het weekeind stond het verzamelen van informatie met betrekking tot de verspreiding van amfibieën en reptielen centraal. Als er echter toevallig vis werd gevangen of individuen uit overige soortgroepen zijn waargenomen, zijn daarvan ook gegevens genoteerd. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is, zoals altijd, rekening gehouden met de bekende gegevens en zijn er slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn er ook topgebieden geselecteerd om (nieuwe) waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. Voor een groot aantal terreinen zijn er betredingsvergunningen geregeld, zowel bij particulieren als bij Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Organisatie was in handen van Peter Frigge en Rob Lenders. De verspreiding van de bezochte locaties is te zien in figuur 1 op de volgende pagina. Er zijn 402 waarnemingen gedaan, verspreid over 59 soorten (ook overige soortgroepen maken daar deel van uit!). Met betrekking tot amfibieën zijn 11 soorten waargenomen. Qua reptielen komen we uit bij 2 soorten. Van de vissen zijn 13 soorten aangetroffen. In hoofdstuk 4 zijn de aantallen per soort en de verspreiding over de provincie weergegeven. 1

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 Figuur 1. Onderzoekslokaties. 2

Stichting RAVON 2 METHODE Tijdens de excursies is met kleine groepjes gebieden geïnventariseerd aan de hand van uitgereikte kaarten. Elk groepje heeft de beschikking over veldformulieren, kaarten en de benodigde vergunningen/ontheffingen. De onderzochte gebieden liggen verspreid in de Achterhoek/ Twente. Tijdens het inventariseren van wateren is gebruik gemaakt van schepnetten. Overige waarnemingen zijn afkomstig van zicht en gehoor. Gevangen dieren zijn (tijdelijk) ter determinatie in cuvetjes of emmers gehouden en na naamgeving op dezelfde locatie teruggezet. In verband met de verspreiding van het Rana-virus en het Chytride-virus, moest het voorgeschreven hygiëneprotocol in acht genomen worden. Ieder groepje had de beschikking over een ontsmettingsset: emmer, borstel, Virkon S, spuitbus en plastic zakken. Na bemonstering van een water zijn de materialen (waadpak, schepnet, laarzen/schoenen) schoongeborsteld en -gespoeld en behandeld met Virkon S. Een aantal groepjes nam de set mee het veld in, anderen ontsmetten bij de auto. Terug op de kamplocatie zijn alle materialen uitgehangen of neergezet om te drogen. Foto 2. Even testen of Veenreukgras echt naar karamel smaakt. (Foto: A. Ouwehand) 3

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 3 VERSLAG PER DAG Donderdag 29 mei Tijdens het ontbijt wordt besloten dat de speurtocht naar vuursalamanders, die voor de vrijdagochtend in de planning staat, vandaag te houden. Voor deze soort moeten we tegenwoordig naar het buitenland of de dierentuin, onze eigen populaties in Limburg zijn nagenoeg uitgestorven door een schimmel. Een enkeling daargelaten vertrekken we dan ook allemaal per auto naar het bos Die Bröcke ten zuiden van Ahaus. Foto 3. Impressie Die Bröcke. (Foto: A. Ouwehand) Die Bröcke is een nat bos met vele beekjes en stroompjes. De vegetatie is rijk en er is een afwisseling in naald- en loofbomen. Net als zovele bossen wordt hier ook gewerkt; links en rechts liggen stapels hout te wachten op transport. Het lijkt de salamanders niet te deren, zo n beetje onder iedere tak of stam is er wel eentje te vinden. Zelf heb ik van 10 individuen een foto, in de statistieken staat 7 maar er zijn er zeker meer dan 20 gezien. Van jong tot oud want in een van de beekjes troffen we ook larven. Omdat ze werkelijk overal zitten en niet alleen diep in het bos doen we een wedstrijdje wie de salamander het dichtste bij de auto kan vinden. Net naast de halfverharde parkeerplaats, op een opengekapt stuk direct langs de (drukke) weg bevindt zich de winnaar. Je vraagt je af hoeveel dieren er in de avond worden platgereden als ze de weg willen oversteken.. 4

Stichting RAVON Foto 4. Vuursalamander. (Foto: A. Ouwehand) Na deze succesvolle speurtocht vertrekken de verschillende groepjes naar andere bestemmingen. Het weer is inmiddels iets beter geschikt om ook reptielen te treffen, dus we hebben goede hoop. Wij vertrekken richting een locatie waar boomkikker en kamsalamander gezien zijn in het verleden. Aan de rand van het Aamsveen treffen we inderdaad kamsalamander in een buiten zijn oevers getreden poel. Driftig speuren levert alleen meer van hetzelfde maar wel prachtige mannen met kam, eieren van kamsalamander, individuen van kleine watersalamander en enkele bruine kikkers, geen boomkikker helaas. In de Glanerbeek vangen we nog tiendoornige stekelbaars en daarmee houdt het hier op. Voor adders is het blijkbaar te warm. 5

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 Foto 5. De Koeweiden. (Foto: A. Ouwehand) Later sluiten we met zijn allen de dag af met een excursie naar de boomkikkers van De Koeweiden, het voormalige openlucht zwembad van Neede. Onder leiding van lokale boomkikkerman Hans Grooters horen we vanalles over dit gebied en zijn eigen tuin iets verderop. Hans is pessimistisch over de trefkans want het koelt snel af. Gelukkig trekken de kikkers zich daar niks van aan en treffen we er zeker 3 waaronder een subadultje. Het blijven grappige dieren zo op een blaadje geplakt. Lekker stereotiep op een braamstruik, en altijd achterstevoren. Na een versnapering in het gedenkbos tegenover De Koeweiden vertrekken we naar de tuin van Hans. Het begrip tuin moet je in dit opzicht ruim zien; het gaat over bijna 2 hectare als ik me goed herinner. Helemaal ingericht ten behoeve van de natuur: poelen, houtwallen, ruigtes, bloemrijke weiden, schrale stukken, bosjes en noem maar op. Werkelijk prachtig en eigenlijk jammer om ondersteboven te keren. Er werden veel kikkers uit de poelen geschept maar boomkikker zat daar niet bij helaas. Wij bleven nog even tot na zonsondergang in de hoop op roepende mannetjes maar dat mocht niet baten. Wel een hele mooie toegift om de dag mee af te sluiten. Vrijdag 30 mei door Rémon ter Harmsel Op vrijdag 30 mei vertrekt ons groepje, die dag bestaande uit Bert, Saskia en ondergetekende, naar een locatie waar kamsalamander geïnventariseerd moet worden. De laatste waarneming is alweer van 1995, dus 19 jaar oud. Dat kan betekenen dat het leefgebied van de dieren ondertussen al lang verdwenen is en daarmee de kamsalamanders ook. Een nul-waarneming is echter ook een belangrijke waarneming. Het zou echter ook kunnen dat het gebied al jaren lang niet geïnventariseerd is, en de kamsalamanders hopelijk nog steeds aanwezig zijn. We hopen uiteraard op het laatste en met de nodige verwachtingen rijden we naar het zuidwesten van Winterswijk op de grens met Duitsland. Volgens de kaart met oude waarnemingen, zouden in het gebied ook zandhagedissen en poelkikkers voorkomen, dus genoeg te ontdekken! 6

Stichting RAVON Na een kleine 45 minuten rijden vanaf de accommodatie en enig speuren kunnen we de auto een stukje buiten de locatie kwijt. Gewapend met schepnetten, een waadpak en cuvet lopen we door een smalle bosstrook naar de locatie. Als we de hoek omkomen en het gebied inlopen, zien we dat het een prachtig stukje natuur is! Centraal loopt een oud spoorlijntje op een spoordijk. De spoorlijn is al lang niet meer in gebruik, waardoor de spoordijk mooi begroeid is met heide. Langs beide kanten van de dijk ligt een mooie poel, waarschijnlijk oude dijksloten die zijn omgevormd. De poelen worden omzoomd door struweel, met daarachter aan de ene kant een stukje heideterrein. Langs de oevers van de poelen groeien plaatselijk massaal ronde zonnedauw en gevlekte orchis. Foto 6. Ronde zonnedauw. (Foto: R. ter Harmsel) We besluiten eerst op zicht langs het dijkje op zoek te gaan naar zandhagedissen. Het was in de ochtend echter nog behoorlijk koud en bewolkt, dus die poging leverde weinig op. In de poelen waren de bastaardkikkers echter al luid aan het roepen; koren van enkele tientallen. Gewapend met waadpak en schepnet besluiten we de zuidelijke poel te inventariseren. Vele tientallen tiendoornige stekelbaarsjes komen boven water, naast de nodige bastaardkikkers en kleine watersalamanders. 7

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 Foto 7. Poel langs spoordijk; bastaardkikker, kleine watersalamander en tiendoornige stekelbaars. (Foto: R. ter Harmsel) We volgen de spoorlijn verder het gebied in, waar een grote (en diepe!) poel gelegen is, met veel veenmos. Een korte inspectie, bestaande uit twee stappen van de oever om vervolgens tot bijna boven de rand van het waadpak weg te zakken, leert dat deze poel lastig te inventariseren is. Vanwege de omvang en ligging lijkt deze ook minder geschikt voor kamsalamanders. 8

Stichting RAVON Foto 8. Grote poel met lelies, gelegen aan de bosrand. (Foto: R. ter Harmsel) Op het kleine heideterrein inventariseren Saskia en ik een kleine poel, terwijl Bert op zoek gaat naar zandhagedissen. Uit de poel komen enkel kleine watersalamanders en hun larven. Ook de zandhagedis wordt niet gevonden. Van voorbijkomende floristen horen we echter dat zij vorig jaar nog een zandhagedis aangetroffen hebben op de spoordijk. We verwachten met betere weersomstandigheden hier ook nog wel dieren aan te kunnen treffen, gezien de aanwezige habitat. We zijn nu het gebied bijna rond en lopen terug naar de spoordijk om de poel aan de noordkant hiervan te inventariseren. Na nog steeds geen kamsalamander aangetroffen te hebben, is de drang om er één (of bij voorkeur meerdere) te vinden groot. Na 20 minuten harde arbeid komt dan eindelijk het verlossende woord kamsalamander!! Een mooi vrouwtje komt uit het midden van de poel omhoog. De eerste waarneming in 19 jaar! Met volle moed scheppen we door, om uiteindelijk zeven kamsalamanders te vangen, allemaal vrouwtjes. Alle dieren komen uit het midden van de poel. Langs de oever zijn de dieren overdag normaliter minder aanwezig, wat ook blijkt uit onze vangsten. De zoektocht naar een mannetje faalt in deze poel, waar wel vele bastaardkikkers, bruine kikkerlarven en kleine watersalamanders omhoog komen. Geen enkele poelkikker wordt gezien of gehoord. We verwachten dat de oude waarnemingen van poelkikker (slechts enkele) dan ook foutief gedetermineerde bastaardkikkers zijn. De dichtheid aan tiendoornige stekelbaars is in deze poel overigens beduidend lager, wat mogelijk ook geresulteerd heeft in de hogere aantallen amfibieën en hun larven. 9

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 Foto 9. Kamsalamanderdames en kleine watersalamanders in cuvet. (Foto: R. ter Harmsel) De laatste hoop op een mannelijke kamsalamander is nu gevestigd op een klein poeltje vlakbij de poel met alle kamsalamanderdames. Na een paar scheppen komt ook hier een kamsalamander omhoog, maar wederom een dame. Een mannetje volgt hierna gelukkig, gevolgd door nog een dame. Één man voor acht dames; dit is een druk baasje! Langs de rand van deze poel bij een haagje vinden we ook nog een levendbarende hagedis. Een gewone pad, geïnfecteerd door larven van de groene paddenvlieg, kruipt verdwaasd rond op de oever. 10

Stichting RAVON Foto 10. Kleine poel langs spoordijk, met daarin mannelijke kamsalamander. (Foto: R. ter Harmsel) Moe en hongerig, maar zeer voldaan na het aantreffen van negen kamsalamanders 19 jaar na de laatste waarneming, begeven we ons weer naar de auto. Een paar scheppen in een smal beekje door het bos levert nog waarnemingen van enkele bermpjes en driedoornige stekelbaarsjes op. Als we bijna bij de auto zijn, komt een boommarter voor ons langs het pad oversteken; de afsluiter van een prachtige ochtend inventariseren! Na het avondeten kregen we een leuke quiz voorgeschoteld door Harm Hofman. De winnaar is Angela de Wild, aan haar de eer volgend jaar een quiz samen te stellen. Zaterdag 31 mei Vandaag al weer de laatste volle dag om te inventariseren. Gezien alle vondsten van adder eerder dit weekeinde, vertrekken er nu een paar groepjes naar het Haaksberger- en Buurserveen in de hoop op dit reptiel. Mijn groepje begon aan de andere kant van het veen en liep zodoende zonder de rest. Wij zagen maar 1 adder, en dan nog met heel goed speuren in de takkenhoop waar hij/zij in zat. Ondanks dat we er vrijwel de hele dag rondliepen, prachtig gebied overigens, is het bij deze ene gebleven. Het was vast weer te warm. Natuurlijk troffen we wel vele kikkers, enkele hagedissen, libellen, vlinders, muggen en nieuwsgierige recreanten. 11

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 Foto 11. Buurserveen, vlonderpad met hagedis (links). (Foto: A. Ouwehand) Tegen een uur of 16.00 zijn we vertrokken om te kijken of we weer boomkikkers konden vinden bij het zwembad. Goede keuze: 11 dieren gespot. Ook de tuin van Hans hebben we weer bekeken maar ook nu geen boomkikkers aangetroffen. Bij terugkeer in de boerderij bleek dat we beter in het veen hadden kunnen blijven: tussen 16.00 en 18.00 zijn er op dezelfde route als wij die ochtend hadden gelopen zeker 4 adders gezien. Na de lekkere bbq is het tijd om te relaxen en het weekeinde af te sluiten. Zondag 1 juni Veel mensen waren zaterdagavond al richting huis vertrokken. Na het ontbijt en corvee zijn de achterblijvers eveneens vertrokken, al dan niet via een laatste locatiebezoek. Tot volgend jaar! 12

Stichting RAVON 4 RESULTATEN In het weekeinde zijn 11 amfibiesoorten, 2 soorten reptielen en 13 soorten vissen aangetroffen. Meest waargenomen is amfibie is bruine kikker (54 individuen in 29 kmhokken). Levendbarende hagedis is met 23 individuen in 14 kmhokken het meest waargenomen reptiel en tiendoornige stekelbaars (17 stuks in 13 kmhokken) de talrijkst waargenomen vis.. AMFIBIE soortnaam aantal waarnemingen aantal kmhokken Alpenwatersalamander 4 2 Bastaardkikker 34 22 Boomkikker 2 1 Bruine kikker 54 29 Groene kikker (onbep) 28 19 Heikikker 14 8 Kamsalamander 11 5 Kleine watersalamander 48 21 Poelkikker 14 11 Vuursalamander 25 1 REPTIEL soortnaam aantal waarnemingen aantal kmhokken Adder 8 3 Levendbarende hagedis 23 14 VIS soortnaam aantal waarnemingen aantal kmhokken Baars 1 1 Bermpje 9 8 Bittervoorn 3 2 Blankvoorn 2 2 Driedoornige stekelbaars 14 23 Giebel 1 1 Grote modderkruiper 2 2 Riviergrondel 4 4 Ruisvoorn 2 2 Tiendoornige stekelbaars 17 13 Vetje 1 1 Zeelt 1 1 Zonnebaars 1 1 Voor de volledigheid volgt hierbij ook de tabel met de waarnemingen van de overige soortgroepen. 13

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 soort aantal waarnemingen aantal kmhokken atalanta 1 1 azuurwaterjuffer 7 6 beekrombout 1 1 blauwe breedscheenjuffer 3 2 bont zandoogje 1 1 citroenvlinder 2 2 dagpauwoog 1 1 distelvlinder 1 1 eekhoorn 1 1 gevlekte amerikaanse rivierkreeft 1 1 gewone oeverlibel 4 4 gewone pantserjuffer 1 1 gewoon doorntje 1 1 grote keizerlibel 5 4 kleine roodoogjuffer 1 1 kleine vos 2 2 kleine vuurvlinder 1 1 lantaarntje 3 3 paddenvlieg 1 1 plasrombout 3 2 platbuik 8 7 rietorchis 1 1 smaragdlibel 3 2 staafwants 1 1 steen of boommarter 1 1 tengere grasjuffer 1 1 venwitsnuitlibel 1 1 viervlek 7 6 vuurjuffer 5 5 waterschorpioen 1 1 watersnuffel 5 3 weidebeekjuffer 2 2 zanddoorntje 1 1 In het onderstaande is voor de amfibieën, reptielen en vissen per soort een verspreidingskaart weergegeven. Kaarten van de overige soortgroepen zijn niet toegevoegd. 14

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 BIJLAGE 1 Deelnemers Erwin van Jesper Marga Bert Marieke van Peter Steven Willemien de Saskia John en Tijs Rémon ter Harm Jan Martin Anne Rob Ton Kees en Ward Mike John Christ-Jan Mariska Jochem Karen Annemieke Peter Mariska van der Yvonne Geert Marco A. Wim en Angela de Jaap van Maarten Bennekom Berndsen Born Broers Dinter Frigge Geurts Groot Guldemond Habraken Harmsel Hofman Jansen Lamers Lenders Lenders Marijnissen Melis Melis Nederlof Nieuwenhuijsen Oostendorp Orie Ouwehand Pfaff Poel Radstake Reilink Snijder Wild Wingerde Wolf 28

15 Stichting RAVON

RAVON Hemelvaartweekeind 2014 16

17 Stichting RAVON

19 Stichting RAVON

21 Stichting RAVON

23 Stichting RAVON

25 Stichting RAVON

27 Stichting RAVON