Communiceren met Nigeriaanse slachtoffers van mensenhandel Voorwoord Communicatie met slachtoffers van mensenhandel is lastig. Dit heeft te maken met taalproblemen en traumatische ervaringen, maar ook met verschillen in gewoonten, de culturele eigenheid van de streek waar een slachtoffer vandaan komt en het sociale systeem waarin hij of zij is opgevoed. Dat geldt ook voor de slachtoffers waarop deze brochure zich concentreert: vrouwen uit (de omgeving van) Benin-city in Nigeria. Deze slachtoffers hebben een beduidend andere achtergrond dan slachtoffers uit andere delen van het land. De meeste slachtoffers van mensenhandel in Nederland die uit Nigeria komen, komen uit Benin-city of de omgeving daarvan. Het dagelijks leven in Benin-city verschilt sterk van dat in Nederland en leidt daarom tot ander gedrag. Dat gedrag is voor ons soms moeilijk te begrijpen. Waarom bijvoorbeeld wil een Nigeriaans slachtoffer van mensenhandel zelden terug naar haar familie? Is het uit schaamte omdat ze in de prostitutie heeft gewerkt? Voelt zij zich door haar familie in de steek gelaten en wil ze niets meer met hen te maken hebben? Of kan ze alleen maar terugkeren als ze veel geld heeft verdiend? Antwoorden op dergelijke vragen leiden tot een beter begrip van hun angsten en dromen. Dat begrip is nodig om goed met hen te kunnen communiceren. Daarmee hebben we het over de inhoud van de communicatie. Maar om het nodige vertrouwen van de cliënt te winnen is ook de vormgeving belangrijk. Hoe moet contact worden gelegd en wat kun je beter wel en niet in een eerste gesprek aan de orde stellen? Deze folder wil behulpzaam zijn bij het zoeken naar antwoorden op deze en andere vragen. Achtergronden Het spreek vanzelf dat er belangrijke onderlinge verschillen zijn tussen de vrouwen die uit Benincity naar Nederland zijn gekomen. Ze verschillen in persoonlijke geschiedenis, huidige situatie en persoonlijkheid en daarmee ook in hun manier van communiceren. Maar een aantal wensen en achtergronden hebben ze gemeen en op basis daarvan zijn bepaalde benaderingen in het algemeen gewenst of ongewenst. 1 In dit hoofdstuk komen enkele gemeenschappelijke achtergronden van slachtoffers van mensenhandel uit Benin-city en omgeving aan bod. 1 In deze tekst wordt ervan uit gegaan dat er voldoende tijd is om het contact met een cliënt op te bouwen. Helaas is dat vaak niet het geval en dan zullen kunstgrepen moeten worden toegepast. Pagina 1 van 8
Familie en socialisatie In Edo State is polygamie ( veelwijverij ) gangbaar, hoewel monogamie terrein wint onder christenen en hoger opgeleiden. Een huishouden wordt meestal gevormd door een grootfamilie, die bestaat uit meer mensen dan alleen de man, zijn echtgenote(n) en hun kinderen. Zo kunnen getrouwde zonen en hun echtgenote(n) er deel van uit maken, moeders en zusters die verweduwd of gescheiden zijn en neefjes en nichtjes die wees zijn of armere ouders hebben. De meeste vrouwen in Nigeria krijgen vier of meer kinderen, dus een huishouden kan behoorlijk groot worden. Traditioneel woont elke echtgenote met haar kinderen in een eigen gedeelte van het familiehuis, al vinden zij ook steeds vaker (met een aantal andere familieleden) in verschillende huizen onderdak. De grootfamilie geeft identiteit aan haar leden en stelt ook eisen aan hen. Bij alles wat de leden doen, geldt dat het belang van de grootfamilie als totaal de doorslag geeft. Een dochter kan naar Europa worden gestuurd als dat in het belang is van (dus geld oplevert voor) de grootfamilie. Vriendschappen buiten de familie stellen vaak niet veel voor omdat iedereen gericht is op de eigen familie voor sociale contacten. Verstoten worden door de familie betekent vrijwel zeker dat je de rest van je leven alleen zult zijn. Vrouwen stemmen er vaak mee in om naar Europa te gaan uit angst verstoten te worden door de familie. Het feit dat vrouwen niet geleerd hebben sociale contacten aan te gaan, kan bijdragen aan hun isolement in Nederland. Aan jongens wordt meer waarde gehecht dan aan meisjes en het eerste geboorterecht van de oudste zoon geldt vrijwel overal. De oudste zoon erft het huis en de grond van zijn vader. Ook de oudste zonen die de vader heeft met andere echtgenoten erven iets, in volgorde van hun leeftijd. Dochters en echtgenoten erven doorgaans niets. Als er geen zonen zijn, gaat de erfenis naar broers van de vader. Een vrouw die in Europa geld verdient voor haar familie heeft daar bij terugkeer persoonlijk niets aan. Als haar geld wordt gebruikt om bijvoorbeeld een huis te kopen, dan zal zij dat huis niet erven bij het overlijden van haar vader. In een arm gezin zullen de jongens naar school gaan en de meisjes niet, hoewel onderwijs verplicht is tot het vierde jaar van de middelbare school. Op school worden eigen initiatief en creativiteit niet als belangrijke waarden gezien; leren is vooral gericht op feitenkennis. Binnen de familie leert een meisje passief, afhankelijk en gedienstig te zijn ten opzichte van mannen. In principe gehoorzaamt ze eerst aan haar vader, dan aan haar echtgenoot en als haar echtgenoot is overleden, aan haar oudste zoon. Vrouwen die naar Nederland komen, hebben meestal geen ideeën en plannen voor hun toekomst. De vraag om daarover iets op papier te zetten in het kader van begeleiding zien Pagina 2 van 8
ze als invuloefeningen met de (toevallige) voorbeelden en informatie die zijn gegeven. Ik wil kapster worden en daarvoor ga ik twee jaar hard leren. Vrouwen ontlenen hun identiteit met name aan het krijgen van kinderen. Het is belangrijk getrouwd te zijn, maar nog belangrijker om kinderen te hebben. Zodra vrouwen moeder zijn geworden, willen ze het liefst aangesproken worden als de moeder van. Veel vrouwen die naar Nederland komen, krijgen hier een kind. Dat heeft niet zozeer te maken met de (veronderstelde) mogelijkheid daarmee een verblijfsvergunning te kunnen krijgen, maar vooral met de betekenis die dat geeft aan hun bestaan. In de grootfamilie en daarbuiten worden kleine kinderen opgevangen en in de gaten gehouden door de persoon die toevallig in de buurt is. Daarbij gaat het er vaak ruwer aan toe dan in Nederland gebruikelijk is. Kinderen worden aan de armpjes opgetild en lijfstraffen zijn geen uitzondering. Een Nigeriaanse moeder let meestal niet voortdurend op haar kind. Ook pakt zij het vaak nogal stevig op. Dat kan ten onrechte worden geïnterpreteerd als te weinig betrokkenheid. Familieleden (ook in bredere zin dan de grootfamilie) horen elkaar te helpen. Als een oom een mooie baan heeft, wordt van hem verwacht dat hij ervoor zorgt dat zijn neefjes ook een goede baan krijgen. Het gaat daarbij niet om het welzijn van de neven, maar om het belang van de familie. Dit systeem van bevoordeling en ondersteuning van familieleden gaat hand in hand met corruptie; mensen worden omgekocht om een baantje te krijgen. Voor wat hoort wat. Nigeriaanse cliënten kunnen zich moeilijk voorstellen dat ondersteuning wordt aangeboden zonder dat daar wederdiensten voor worden verlangd. Dat kan bijvoorbeeld leiden tot een problematische relatie met een pro deo advocaat die voor zijn diensten geen kosten in rekening brengt.. In veel families is sprake van huiselijk geweld tegen vrouwen en in bijna de helft van de huishoudens in Edo State worden meisjes genitaal verminkt. Hoewel vrouwenbesnijdenis officieel verboden is, valt van de overheid weinig hulp te verwachten bij verzet of een aanklacht daartegen. Gewoonlijk accepteren vrouwen dit lot. Ze kunnen moeilijk anders; ze hebben veel te verliezen (bijvoorbeeld sociale contacten) en ze hebben niet geleerd voor zichzelf op te komen. Omdat ze geen geld of macht hebben, hebben ze weinig steun te verwachten van bijvoorbeeld politie en advocaten. Dit is één van de redenen waarom vrouwen niet snel aangifte zullen doen tegen hun handelaren. Pagina 3 van 8
Mensenhandel Het netwerk van mensenhandel bestaat uit verschillende schakels. Iemand in Europa geeft opdracht en iemand in Nigeria werft. Anderen zorgen voor documenten, begeleiding bij vervoer en opvang bij aankomst. Elk van deze schakels wordt handelaar genoemd. De wervers, die vaak familie zijn of daarmee nauwe banden hebben, maken gebruik van de slechte economische situatie waarin een familie verkeert. Ze presenteren de reis naar Europa voor één van de dochters als een gunst, waarvoor een redelijke prijs moet worden betaald (vaak zo n 50.000). Inmiddels is vrijwel altijd in grote lijnen bekend wat voor werk het meisje in Europa zal moeten doen, maar vaak realiseert men zich niet wat prostitutie hier precies inhoudt. Er wordt bijvoorbeeld gedacht aan het plezieren van een en dezelfde oudere man voor een paar uur per dag. Veel families grijpen graag de kans aan een van hun dochters naar Europa te sturen. Het wegsturen van kinderen op zich is ook niet nieuw. Om de familiebanden te versterken en kosten te besparen, sturen gezinnen al van oudsher kinderen naar rijkere familieleden om tegen kost en inwoning voor hen te werken en waar mogelijk iets te leren. 2 Nigeriaanse slachtoffers hebben meestal niet het idee dat hen onrecht is aangedaan; ze zien zichzelf eerder als dader (omdat ze zelf wilden komen) dan als slachtoffer en ze zijn hun handelaren dankbaar. Ook dat is een reden waarom slachtoffers vaak geen aangifte willen doen. Om er helemaal zeker van te zijn dat een meisje niet wegloopt of haar schulden niet afbetaalt, schakelen handelaren voor vertrek vrijwel altijd juju (voodoo) priesters in. In een ritueel worden onder meer bloed, schaamhaar en nagels afgenomen, waardoor de priester macht krijgt over het slachtoffer. Het meisje wordt gedwongen een eed af te leggen. Wie zich daar niet aan houdt, kan ziekte en ellende verwachten voor zichzelf en de familie. Tips Slachtoffers hebben tijdens een voodooritueel beloofd nooit iets aan de politie te vertellen en trouw te zijn aan hun handelaren. Dit is een derde reden waarom zij geen aangifte willen doen. Besteed aandacht aan de ontvangst In Nigeria is het de gewoonte bezoekers hartelijk welkom te heten. Zo begroeten Nigeriaanse vrouwen elkaar met een knuffel. Als dat niet bij je past, beperk je dan tot het lichamelijke contact dat je wel aankunt. Zorg voor de juiste kleding Om een vertrouwensrelatie op te bouwen, moet een gevoel van statusverschil worden 2 Dit heeft overigens de laatste decennia vaak geleid tot uitbuiting van deze kinderen, wat officieel opgevat wordt als interne mensenhandel: mensenhandel binnen de landsgrenzen. Pagina 4 van 8
voorkomen. Dat heeft naast de warmte bij de ontvangst vooral met kleding te maken. Strak in het pak kan afschrikken, al zijn Nigerianen er wel aan gewend zich mooi te maken voor ontmoetingen. Te casual is dan ook niet goed, omdat dat verwarrend kan werken. (Ben ik niet de moeite waard, of heeft deze persoon een erg lage status?) Neem de tijd In Nigeria (en heel wat andere landen) wordt wat soepeler met tijd omgegaan dan in Nederland. Te laat komen is geen probleem en het eerste half uur niet over zaken praten is gangbaar. Vraag eerst eens uitgebreid hoe het met je bezoekster gaat en met de mensen in haar omgeving, als je die kent. Besteed aandacht aan haar kleding en haar en geef complimentjes waar je dat meent. Zoek een neutraal beginpunt Bij de kennismaking is het belangrijk een gemeenschappelijke ingang te vinden, zoals een gedeelde hobby of ervaring. Iets dat niet snel pijnlijke herinneringen oproept en waarvoor je zelf belangstelling hebt. Bijvoorbeeld wel mode, muziek en sport, maar niet kinderen of familiefeestjes. Wees alert op reacties die aangeven dat je verkeerd wordt begrepen Een opmerking die in verkeerde aarde kan vallen is: Ik begrijp hoe je je voelt. Dit wordt al snel letterlijk opgevat, terwijl je zelf waarschijnlijk nooit in een vergelijkbare situatie hebt gezeten. Ook worden vragen sneller dan bij ons als onbeleefd ervaren. Herken haar Bij een volgende ontmoeting is het belangrijk de vrouw direct te herkennen. Onthoud dus de naam en heb de inhoud van een eerder gesprek paraat. Vergeet ook niet dat Nigeriaanse vrouwen vaak pruiken en haarextensies hebben en daar regelmatig in wisselen. Bied praktische hulp Een goede volgende stap kan zijn het aanbieden van praktische ondersteuning, bijvoorbeeld bij het invullen van papieren. Daarmee laat je zien dat je echt ondersteuning wilt geven en dat je daarvoor niets terugverlangt. Realiseer je het verschil in gastvrijheid Voor Nederlanders wordt een koekje bij de koffie al bijna iets feestelijks gezien. Als de trommel daarna dicht gaat, zal de cliënt vreemd opkijken. In Nigeria is het de gewoonte gasten met uitgebreider voedsel te ontvangen en wie rond etenstijd aankomt, kan maar moeilijk weigeren mee te eten. Klap daarom niet zonder een toelichtend grapje de koekjestrommel dicht en maak liever geen afspraken rond etenstijd. Geef cultuurverschillen aan In een wat later stadium kunnen cultuurverschillen ter sprake worden gebracht, zoals het onderhouden van vriendschappen. Probeer uit te vinden hoe die verschillen te overbruggen Pagina 5 van 8
zijn. Doe dat op een manier die bij je past, met een inhoud die bij je eigen belangstelling aansluit. Ondersteuning De ondersteuning van slachtoffers van mensenhandel vraagt om een aantal sociale vaardigheden zoals goed luisteren, respecteren, de tijd nemen, eerlijk zijn en beloften nakomen. Bij dit alles moet rekening worden gehouden met de specifieke achtergronden van de cliënt. Onderstaand geven we een aantal tips met betrekking tot drie belangrijke fasen in de ondersteuning van Nigeriaanse slachtoffers: de opbouw van een vertrouwensrelatie, aangifte doen en de autonomie van de cliënt. Opbouw van een vertrouwensrelatie Een cliënt kan alleen zelf bepalen wat voor haar het beste is. Objectieve informatie kan haar helpen de juiste keuzes te maken. Ze zal echter alleen informatie accepteren binnen een vertrouwensrelatie. Als de achtergronden van gesprekspartners verschillen, kan gemakkelijk wederzijds onbegrip ontstaan. Zo zijn Nigerianen gewend elkaar met stevige omhelzingen te begroeten en een koele Nederlandse begroeting kan hen de indruk geven niet welkom te zijn. Dergelijke misverstanden staan de ontwikkeling van een vertrouwensrelatie dus in de weg. Aangifte doen Nadat een vertrouwensrelatie is opgebouwd, kan de ondersteuning verder vorm krijgen. Als er nog geen aangifte is gedaan, is dat vaak het eerste waar nu een beslissing over moet worden genomen. Dat is altijd een moeilijke stap en beangstigend om over na te denken. Als aangifte uiteindelijk de keuze is, zal de vrouw de politie de waarheid moeten vertellen, waarbij ze kan worden bijgestaan door een advocaat. Maar over het algemeen hebben cliënten slechte ervaringen met de betrouwbaarheid van de politie en advocaten kennen ze als mensen die veel geld vragen voor niets. Autonomie Empowerment van de cliënten is nodig om hen in staat te stellen hun leven op te pakken en op een bevredigende manier in te vullen. Ze hebben een lange weg te gaan. In de eerste plaats omdat hun opvoeding in Nigeria niet gericht was op mondigheid, zelfverwerkelijking en het leggen van sociale contacten. Daarnaast hebben cliënten veelal een negatief zelfbeeld omdat ze hun droom niet hebben kunnen waarmaken. Ook is hun vertrouwen in anderen geschaad, omdat ze door (onder meer) hun handelaren zijn bedrogen en misbruikt. Ze hebben vaak geen banden met andere mensen. Daardoor ontbreekt een referentiekader voor hun gevoelens en handelen en zicht op wat goed en fout is. Ze houden niet erg van zichzelf en zijn niet goed in staat toekomstplannen te ontwikkelen. Door dit alles voelen cliënten zich vaak moe en depressief. Soms proberen zij op korte termijn iets te bereiken, bijvoorbeeld door in het wilde weg eisen te stellen of zich uitdagend te gedragen tegenover mannen. Pagina 6 van 8
Wat slachtoffers van mensenhandel in deze fase vooral nodig hebben is een gevoel van veiligheid. Vervolgens moet het zelfbeeld worden hersteld en moeten traumatische ervaringen worden verwerkt, waarna kan worden begonnen met het maken van toekomstplannen en het ontwikkelen van assertief gedrag. Zo wordt stapje voor stapje gewerkt aan empowerment. FairWork ontwikkelt verschillende activiteiten in dit kader en kan adressen geven van organisaties in de buurt die behulpzaam kunnen zijn in dit proces. Tips Informatie Omdat de cliënt jou waarschijnlijk inmiddels vertrouwt, is het belangrijk dat ze alle schriftelijke informatie rond de keuze voor aangifte via jou krijgt. Het kan helpen om de ervaringen van andere slachtoffers voor te leggen, in gemakkelijke bewoording en het liefst met plaatjes. Introductie Leg de cliënte vooraf goed uit wie alle betrokkenen in het aangifteproces zijn, wat zij voor haar kunnen doen en wat jouw relatie tot die personen is. Zorg er bijvoorbeeld voor dat niet de indruk ontstaat dat de doelstellingen van jouw organisatie ondergeschikt zijn aan die van de politie. Laat zo mogelijk iedereen die ze moet spreken naar een voor haar vertrouwde omgeving komen. Cultural mediator In sommige gevallen is het goed een cultural mediator in te schakelen. Dat is iemand met kennis van het aangifteproces die de cultuur in Nederland en die van de cliënte goed kent en daar een brug tussen kan slaan. Een andere mogelijkheid is landgenoten in te schakelen, die het hele traject al hebben doorlopen. Geestelijke Omdat de meeste cliënten christelijk zijn, kan het goed zijn een geestelijke in te schakelen. Daarmee moet de cliënt wel duidelijk hebben ingestemd, want sommige mensenhandelaren geven zich uit voor geestelijken en genieten daarom mogelijk geen vertrouwen meer. Voodoo Cliënten die een voodooritueel hebben ondergaan, willen vaak eerst dat dit ongedaan wordt gemaakt. Daar zijn verschillende mogelijkheden voor, bijvoorbeeld door de zaken die haar zijn afgenomen door de voodoopriester te laten terugvorderen of door een tegenritueel te laten uitvoeren door een geestelijke. Betrekken van de familie Soms wil de cliënt dat haar familie wordt geïnformeerd over haar situatie of dat bescherming van familieleden wordt gegarandeerd. Hieraan zitten belangrijke haken en Pagina 7 van 8
ogen, die van geval tot geval kunnen verschillen. FairWork wil graag waar nodig nadere informatie en ondersteuning geven. Voorbereiding Als de cliënt besluit aangifte te doen, is het belangrijk dat ze de politie direct de waarheid vertelt. Daarom moet dit gesprek goed worden voorbereid, zo mogelijk met behulp van een cultural mediator en/of een advocaat. In de voorbereiding moet duidelijk worden wat het doel is van het gesprek met de politie, wat de vragen zullen zijn en hoe de politie zich zal opstellen. Ook komt aan bod waarom het belangrijk is meteen de waarheid te vertellen: voor een tweede gesprek is vaak geen tijd meer, of de cliënt wordt als onbetrouwbaar gezien en haar verhalen worden niet meer geloofd. Het is ook geruststellend het gesprek met de politie te oefenen en daarmee een en ander nog verder te verduidelijken. Pagina 8 van 8