Kansen zien, kansen pakken

Kansen zien, kansen pakken met dank aan: Roel Posthoorn, André Rijsdorp (Natuurmonumenten), Felix Wolf (TKI Deltatechnologie), Donné Slangen (Min. Infrastructuur & Milieu), Saskia van den Brink & Henk Soorsma (Min. Economische Zaken), Roeland Allewijn, Theo Vulink (RWS WVL), Ruud Splitthoff, Ben Viveen (RWS Midden Nederland), Jaap Ree & Sandra van der Vegt (Pr. Flevoland), Herbert Bos (Deltaprogramma IJsselmeergebied), Marjolein van Wijngaarden (Ecoshape), Josef Stuefer (NWO), Eppo Bruins, Cor de Boer (Technologiestichting STW), Tom Schilperoort (Deltares), Rik van den Bosch (WUR/Alterra), Martin Wassen (Universiteit Utrecht), Timo Heimovaara, Frits Palmboom, Marcel Stive (Technische Universiteit Delft), Suzanne Hulscher (Universiteit Twente), Jelke Jan de With (Taskforce Deltatechnologie), Joost Wentink, Flos Fleischer (Stichting Blauwe Hart), Arwin van Buuren & Corniel van Leeuwen (Erasmus Universiteit) Verkenning kennisen innovatieprogramma Eerste Fase MarkerWadden Gerda Lenselink, Victor Beumer (Deltares) en Sjaak de Wit (RWS WVL) Dit project is uitgevoerd in opdracht van het Corporate InnovatieProgramma van Rijkswaterstaat en Topconsortium Kennis en Innovatie Deltatechnologie van de Topsector Water (oktober 2014). Deze verkenning loopt parallel met de aanbesteding MarkerWadden. Dit vraagt in deze fase om terughoudend opereren met de bij de aanbesteding betrokken partijen.

inhoudsopgave 1. introductie en doel.... 2. huidige monitoring en aanpalend onderzoek....... 3. monitoringsbehoeften...... 4. innovatie-uitdagingen......... 5. organisatie........ 6. financiering..... 7. aanbevelingen.. 3-4 5-8 9-14 15-19 20-21 22-25 26-29 bijlage 1. interviewvragen... bijlage 2 statements in bestuursovereenkomsten..... bijlage 3. voortbouwen op bestaande kennisbasis... 30 31 32 2

1. introductie en doel De realisatie van Eerste Fase MarkerWadden kent nog geen kennis- en innovatieprogramma. Doel van deze studie is: het verkennen van de kansrijkheid van een kennis- en innovatieprogramma voor MarkerWadden. Rijkswaterstaat Water Verkeer & Leefomgeving en Deltares zijn gevraagd door de uitvoeringsorganisatie MarkerWadden van NatuurMonumenten (NM) en Rijkswaterstaat Midden Nederland (RWS MN) en met steun van het Topconsortium Kennis en Innovatie (TKI) Deltatechnologie om deze verkenning uit te voeren. De verkenning bestaat uit een interviewronde en worden gevolgd door een aantal gesprekken waarin de acties en aanbevelingen worden belegd bij relevante partijen. Kennisvragers, -aanbieders en andere relevante stakeholders zijn geïnterviewd over de monitoringsen innovatiebehoefte en welke financiering beschikbaar is bij de gesprekspartner. Ook is aandacht gegeven aan de governance aspecten en gevraagd naar de door gesprekspartner gewenste rol in een kennis- en innovatieprogramma (voor interviewvragen: zie bijlage 1). Een belangrijk uitgangspunt bij een op te zetten kennis- en innovatieprogramma is, dat het bedrijfsleven en uitvoerende partijen bijdragen en een rol oppakken bij de uitwerking ervan. Deze verkenning loopt parallel met de aanbesteding voor realisatie Eerste Fase MarkerWadden. In deze marktuitvraag telt de mate waarin ruimte wordt geboden aan leren en innoveren in de beoordeling mee. Er is ook een innovatiestelpost voor het versterken van slib opgenomen voor een substantieel bedrag (850kEuro). Vanwege deze aanbesteding is terughoudend geopereerd met de bij de aanbesteding betrokken partijen. Wel zijn spelers uit het netwerk Deltatechnologie geïnterviewd. Leeswijzer De interviews zijn bedoeld om informatie te vergaren. De informatie is niet geïntegreerd; hierdoor zijn sommige opsommingen niet congruent. Verwijzingen naar de gesprekspartners zijn meestal niet opgenomen. Onder financiën zijn indicatieve budgets opgenomen. Dit zijn geen concrete toezeggingen; er kunnen geen rechten aan worden ontleend. Wel biedt het gevoel voor de potentiele omvang van een kennis-en innovatieprogramma en aanknopingspunten voor vervolg. De interviewverslagen worden op verzoek verstrekt. Zij maken geen deel uit van dit rapport. 3 1. introductie en doel

enkele feiten over MarkerWadden op een rij MarkerWadden (MW) is een van de maatregelen die bijdragen aan een ToekomstBestendig Ecologisch Systeem dat het Markermeer ecologisch robuust moet maken en waardoor op den duur ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk zijn. MW is een archipel van natuureilanden waar mensen welkom zijn. Naast het realiseren van grootschalige landwaterovergangen (moeras habitat), beoogt MW bij te dragen aan het verminderen van slib in het Markermeer. De uitvoeringsorganisatie Eerste Fase MW bestaat uit Natuurmonumenten en RWS Midden Nederland. Partners zijn het ministerie van Infrastructuur & Milieu, Economische Zaken, provincie Flevoland. Eerste Fase MarkerWadden 2015-2020 zet in op het realiseren van 500ha boven en 500ha onderwatermoeras. De Eerste Fase is begroot op 75 MEuro; er is reeds 55 MEuro beschikbaar, waaronder 15 MEuro uit het Droomfonds van de PostcodeLoterij. Doelen en maatregelen ToekomstBestendig Eologisch Systeem Markermeer-IJmeer (uit Rijksstructuurvisie RijkRegioAmsterdamAlmereMarkermeer-IJmeer, nov 2013) 4 1. introductie en doel

2. huidige monitoring en aanpalend onderzoek 5 Vanuit beheer en beleid lopen diverse, langjarige kennis- en onderzoeksprogramma s: 1. KaderRichtlijnWater (KRW)/ Monitoring van de Waterstaatskundige Toestand van het Land (MWTL) (Rijkswaterstaat (RWS)) 2. Natura2000 (prov. Flevoland verantwoordelijk voor (een deel van) Natuurbeschermingswet vergunningen) / Natuurbeheerplan (RWS) 3. Natuurlijk(er) Markermeer-IJmeer 2009-2015 (opgedragen door rijksoverheid aan RWS WVL): een praktijkgericht onderzoeksprogramma dat eind 2015 eindigt met een kabinetsadvies. Diverse grootschalige natuurbouw-experimenten. Pilot moeras van 10 ha. Onderzoek tot eind 2015 voorzien. Daarna blijft het moeras liggen en gaat over naar andere beheerder. Project komt voort uit RRAAM/TBES (I&M). 4. Autonome Neergaande Trendstudie (ANT) 2009-2013 (Deltares iov RWS WVL) Onderzoek naar de oorzaken van de neergaande trends in natuurwaarden, de mogelijkheden om deze trends te keren en de kosten die daarmee gemoeid zijn. 5. Monitoring vanuit verplichtingen en vergunningen bij projecten in verband met milieueffectrapportages (hier niet nader benoemd). 2. huidige monitoring en aanpalend onderzoek 8 veldexperimenten Natuurlijk(er) Markermeer-IJmeer pilot moeras uit Natuurlijk(er) Markermeer-IJmeer

2. bestaande innovatieprogramma s en -projecten 6. Natuurlijk Goedkoper Houtribdijk (Ecoshape) 2014 2018 Deze Building with Nature praktijkcase analyseert de effectiviteit van een 1.5km lange, zachte, veilige vooroever langs de Houtribdijk irt waterveiligheid en meerwaarde voor andere functies. Doel is inzicht te krijgen in kosten en potentiele besparingen voor het HoogWaterBeschermingsProgramma. Omvang: 4.15 Meuro uit HWBP (2.5 MEuro aanleg, 750 keuro monitoring, 900 keuro kennisprogramma) 7. Smart ecosystems, Regime shifts from mudlands to dynamic wetlands (Universiteit Utrecht), WUR/Alterra, UvA, Deltares) 2014-2017 Dit project is direct gekoppeld aan Markerwadden. Het onderzoekt welke ecologische processen een invloed hebben op korst- en bodemvorming en vice versa. De aio s bestuderen het versterken van slib en het creeren van natuurwaarde op slib; de post-doc vergelijkt Markerwadden met buitenlandse projecten. Omvang: 1 Meuro (750kEuro NWO, 100kEuro Boskalis & Van Oord, 150kEuro in kind bijdragen van UU, WUR/Alterra, UvA, RHDHV, Deltares) 8. Experimenten (Corporate InnovatieProgramma RWS ism Deltares). Diverse onderzoeken gerelateerd aan: Building with Nature (oa drijvend rietmoeras), (her)gebruik van slib en innovatieversnellingen. Omvang: ordegrootte 100-200kEuro per jaar 9. Ontwerpend onderzoek IJsselmeergebied 2014-2017 (Van Eesteren leerstoel,tu Delft, prof. Frits Palmboom) richt zich oa op de lange termijn ontwerpopgave Houtribdijk en deelt kennis in kennisconferenties. Sluit aan op ruimtelijke kwaliteitsagenda. 10.Governance for smartening Public Private Partnership, NWO, 2014-2015 Erasmus Universiteit drijvend rietmoeras experiment uit Corporate InnovatieProgramma Rijkswaterstaat Hockeysticks : Voorbeeld van zachte vooroever langs Houtribdijk 6 2. huidige monitoring en aanpalend onderzoek

2. aanpalend onderzoek 11. Beleidsondersteunend onderzoek naar een (technisch en economisch) optimale waterhuishoudkundige inrichting van het IJsselmeergebied (2015, RWS WVL iov DGRW). Gekeken wordt naar de samenhang op lange termijn tussen waterafvoer, peilbeheer en de benodigde sterkte van de dijken in het gebied. Hierbij spelen ook de waterafvoer via het Noordzeekanaal en de bufferfunctie van het Markermeer een rol. 12. Het ontwikkelperspectief voor het gebied (2015, RWS WVL iov DGRW en ism van Eesteren leerstoel) beoogt samenhang te borgen en op gebiedsniveau zoveel mogelijk ecologisch rendement te genereren. Dit wordt gebruikt voor te ontwikkelen beoordelingskaders voor maatregelen van het Deltaprogramma. 13. Programma Kustlijnzorg (RWS/Deltares/Imares) Interessant vanwege de koppeling tussen de monitoring van fysische gebeurtenissen (suppletie/sedimentatie) en de ecologische monitoring. 14. FAST, FP7 EU, 2014-2017 (oa Deltares) Hoe kunnen we beeldmateriaal vanuit satelieten gebruiken om kustverdediging door natuur in kaart te brengen. De methodologie kan ook bij MarkerWadden gebruikt worden. 15.BESAFE, NWO/BwN, 2014-2018 (TUD/Deltares/UT/Ecoshape ea) Het project streeft naar het reduceren van onzekerheden van de bijdrage van zachte oevers aan waterveiligheid. In 4 cases wordt op ecologisch, geologisch en governance vlak onderzoek uitgevoerd. Hockeysticks :Voorbeeld van zachte vooroever langs Houtribdijk 7 2. huidige monitoring en aanpalend onderzoek

2. schets huidige monitoring en onderzoek Enkhuizen Natuurlijk(er) Markermeer-Ijmeer: Hoorn * * ~ * * Lelystad ~ * pilot moeras slibschermen waterproeftuin (kunstrif, rifballen, marker stapstenen, markerkwelderwerken, makermeermoeras, afzinkbare moerassen) Natuurlijker goedkoper Houtribdijk Smart Ecosystems Markerwadden experimenten CIP Ontwerpend onderzoek Houtribdijk toekomstig Markerwadden * * Almere NB Niet ingetekend: reguliere, gebiedsdekkende kennisprogramma s: KRW en MWTL, en Natura2000 en het natuurbeheersplan. Ook Autonome Neergaande Trendstudie is gebiedsdekkend, afgerond en niet ingetekend. Amsterdam 8 2. huidige monitoring en aanpalend onderzoek

3. monitoringsbehoeften Markerwadden Nagenoeg alle partijen onderkennen het belang van monitoring in een kennis- en innovatieprogramma. Ideeën over omvang verschillen. De insteek is vooralsnog vanuit beleid en beheer. Er is nog niet gekeken naar monitoring vanuit een exportbelang. Het belang van monitoring van de natuurbijdrage van MarkerWadden en de effecten op het watersysteem Markermeer onderschrijft iedereen. De bestuursovereenkomst MarkerWadden gaat uit van een monitoringsstrategie medio 2014; de contouren van de strategie tekenen zich af. Reflexieve monitoring, waarin monitoringsresultaten leiden tot bijsturing van de inrichting, wordt aanbevolen. Dit is cruciaal bij het daadwerkelijk realiseren van innovatieve oplossingen. Onderstaande monitoringsbehoeften komen voort uit de interviews. Ze zijn mogelijk niet congruent met de afspraken in de bestuursovereenkomsten (zie bijlage 2). De monitoringsbehoeften MW die nog niet zijn voorzien in de projectmonitoring MW staan in italic. ivm techniek en het fysische systeem zetting, consolidatie, prestatiebeoordeling slibverplaatsing bouwen met slib: Hoe sedimenteert het? Welke fysische en chemische processen beïnvloeden en versnellen de processen? het ecologische systeem Wat gaat er groeien? Hoe (en hoe snel) ontwikkelt de natuurwaarde zich? effecten van Markerwadden op het systeem Markermeer: bodemfauna > vis > vogels Realisatie MarkerWadden (uit: Atelier Making Projects (Vista, 2014) 9 3. monitoringsbehoeften

3. monitoringsbehoeften Markerwadden -vervolg- 10 governance monitoring Boekhoudsysteem Natuur en Ruimtelijke Ontwikkeling Markermeer-IJmeer (prov. Flevoland met oa RWS MN, prov. Noord-Holland, min. I&M en EZ): systematiek ontwikkelen voor het afzetten van ecologische ontwikkelingen tov economische ontwikkelingen. Deze boekhouding brengt in beeld wanneer het niveau van instandhouding op orde is en wanneer er voldoende ruimte in het ecosysteem ontstaat dat ruimte kan worden geboden aan ruimtelijk-economische ontwikkelingen. (uitwerking van RRAAM/TBES). Hierbij is inzicht in de staat van instandhouding noodzakelijk. Het boekhoudsysteem is een middel om evenwicht tussen natuur- & economische ontwikkelingen te borgen en te volgen. samenwerking hoe wordt samengewerkt? wie neemt waarvoor verantwoordelijkheid? hoe worden afspraken gemaakt? wat werkt en wat niet? koppelen functies en financieringsmechanismen wanneer heeft markt interesse om te investeren? meekoppelen van functies en ecosysteemdiensten, ontwikkeling regionale economie, verdienmodellen. hoe werkt dat? Wat draagt tijdens de realisatie Eerste Fase bij aan een groter Markerwadden op termijn? Kunnen we productief landschap maken waar bijvoorbeeld vis een prominente plek heeft? 3. monitoringsbehoeften

3. monitoringsbehoeften Markerwadden -vervolg- governance monitoring vervolg- kennismanagement monitoringsvragen vastleggen in kennisagenda, zodat verbinding met vraagstukken elders kan worden gelegd. NB In verschillende interviews is geadviseerd om vooraf te checken of de uitkomst van de Autonome Neergaande Trendstudie aanleiding geeft tot aanpassing van de maatregelen uit het Toekomst Bestendig Ecologische Systeem (TBES). Dit zou effect op de Markerwadden, als een van de belangrijke onderdelen van TBES, kunnen hebben. Navraag leert dat de doelen van MW (en TBES) onverminderd gelden. Uit de ANT-studie kunnen ecologische ontwerpcriteria en indicaties voor verdeling van habitats voor MW worden afgeleid. Impressie MarkerWadden (uit: Atelier Making Projects (Vista, 2014) 11 3. monitoringsbehoeften

3. monitoringsbehoeften Markermeer en IJsselmeer De monitoringsbehoeften op het schaalniveau van het Markermeer en IJsselmeergebied nemen ook toe. Deels gaat het om een generieke gebiedsdekkende behoefte en systeem denken, deels vanuit veranderend gebruik, deels voortkomend uit grote infrastructurele werken die gestoeld zijn op doelen in beheer en beleid. Diverse partijen bevelen aan om belanghebbenden te betrekken bij een monitoringsprogramma. Er is ook behoefte vanuit het bedrijfsleven ivm de exportpotentie, als opstapje naar een innovatieprogramma. Een belangrijke les uit de Zandmotor is dat vroegtijdig betrekken van stakeholders en hun gebruik problemen kan voorkomen. De volgende behoeften zijn genoemd: 1. basisnatuurmonitoring / opbouw fundamentele systeemkennis Markermeer (EZ) 2. natuurinformatievoorziening NL, zodat antwoord kan worden gegeven op de vraag(in welke mate Markerwadden bijdraagt aan internationale verplichtingen in het kader van KRW en N2000 en een gunstige staat van instandhouding (EZ) gebruik en ontwikkelruimte 3. recreatie, nulmeting en monitoren van verandering in verspreidingspatronen en mate van verstoring (prov Fl) 4. vis, het verbeteren van de connectiviteit is een belangrijk ecologisch doel op het niveau van Ijsselmeergebied en kan economisch doel worden. 5. bestuurlijk-sociologisch monitoring: wat gebeurt er in de metropoolregio en IJsselmeergebied (incl polders) : betrek belang van gebied en belang van mensen bij de monitoring maatregelen TBES (I&M) 5. Hoornse Hop (luwtemaatregel I&M) 6. flexibel peilbeheer (Deltaprogramma IJsselmeergebied) projecten HoogwaterBeschermingsProgramma 7. Oeverdijk (Hoogheemraadschap Hollands NoorderKwartier, (HHNK) 8. dijkversterking Houtribdijk (RWS MN) 12 3. monitoringsbehoeften

3. schets huidige monitoring en behoeften bij projecten * Amsterdam Hoorn * * ~ = = * Enkhuizen = = Almere = * * Lelystad Natuurlijk(er) Markermeer-IJmeer pilot moeras slibschermen waterproeftuin (kunstrif, rifballen, marker stapstenen, markerkweldererken, makermeermoeras, afzinkbare moerassen) Natuurlijker goedkoper Houtribdijk Smart Ecosystems Markerwadden experimenten CIP Ontwerpend onderzoek - Houtribdijk Hoornse Hop Flexibel peilbeheer Oeverdijk/HWBP Dijkversterking Houtribdijk Niet ingetekend: recreatie (vindt nu op incidentele basis plaats) en vis gebiedsdekkende monitoring KRW en MWTL, Natura2000 en het natuurbeheersplan, ANT, basisnatuurmonitoring, natuurinformatievoorziening NL 13 3. monitoringsbehoeften Markerwadden ~ * Markerwadden fysische systeem en techniek governance systeem (met specifiek: natuurboekhouding) =

3. monitoringsbehoeften MarkerWadden Leren van kennisbasis Zoals het plaatje op de vorige pagina laat zien, staan er heel veel projecten op stapel in het Markermeer-IJmeer. Het ligt voor de hand om synergie te zoeken bij de monitoring van de projecten. Daarnaast geldt: maak gebruik van bestaande gegevens, bouw daar op voort. Kennisopbouw vanuit projecten (korte termijn) vraagt om domein denken (=lange termijn denken). Monitoring: de basis voor leren en innoveren De koppeling tussen al die monitoring en de adaptieve aanpak van de realisatie: hoe leidt al die informatie tot effectieve feedback en hoe organiseer je de terugkoppeling en bijsturing van het inrichtingsproces? Dit betekent ook dat de inhoud deels flexibel moet blijven. En er moeten momenten zijn voor aanpassing van het inrichtingsproces.. 14 3. monitoringsbehoeften

4. uitdagingen innovatieprogramma - algemeen Van gouden driehoek naar gouden vierkant De samenwerking tussen NM en RWS MN is een nieuwe governance-vorm, die in de nabije toekomst verdere uitwerking krijgt. Markerwadden kan een katalysator worden voor bestuurlijke innovaties rondom Markermeer. Hoe kan de rol van NGO s beter benut worden bij maatschappelijke innovaties? En specifiek, welke rol kunnen terreinbeherende organisaties hebben in Topsector Water? Naast de vanzelfsprekende technische innovatie-uitdagingen zijn er tal van governance uitdagingen en onderzoeksvragen over nieuwe samenwerking, andere financiering en andere besluitvorming Monitoring en innovatie in elkaars verlengde Monitoring en innovatie zijn sterk gekoppeld. Monitoring is de basis voor innovatie. De monitoringsambitie is op dit moment vooral ingekleurd vanuit verplichtingen vanuit beheer (risico s) en beleid door overheid en uitvoerende partijen. Er is nog niet gekeken naar monitoringsbehoefte vanuit de exportpotentie en innovatiebehoefte Exportpotentie Markerwadden Nagenoeg alle gesprekspartners zien innovatiekansen en exportpotentie. Tegelijk wordt gesignaleerd dat de discussie over vermarkten en exporteerbaarheid nog onvoldoende is gevoerd. Welke technische innovaties zijn waar toepasbaar? De toekomstige markt ligt wellicht in Aziatische landen (bouwen van eilanden, slibtransport en bouwen met slib). Vaak gaat het om kust en dus zoute en brakke systemen. Kunnen we kennis en ervaring opgedaan in Markerwadden ook in zoute en brakke systemen toepassen? Welk onderzoek en welke monitoring zijn daarvoor nodig? Draagvlak Markerwadden wordt vaak vergeleken met Zandmotor vanwege de innovatieve aanbesteding, de mogelijkheid om kansen te verzilveren, en de maatschappelijke steun en bijdrage. Het project heeft steun van de TKI Deltatechnologie van Topsector Water. RWS en de technische universiteiten hebben MarkerWadden aangewezen als pilot voor innovatie en wil hier ook bedrijfsleven bij betrekken (uit: Stuurgroep Steuncampagne). Overige algemene uitdagingen: Inbedden van lopende programma s (bv de reeds gestarte aio s in Smart Ecosystems) Verbinding maken en synergie zoeken met aanpalende programma s. Zorgen voor een lerende organisatie met goede terugkoppeling naar inrichting en gericht op verdieping van kennis en kennisdeling. Uitgaan van open source aanpak 15 4. Innovatieuitdagingen

4. Innovatieuitdagingen: de onderwerpen 16 Ruimte voor innovatie-uitdagingen Zowel het doel om grootschalige natuur te ontwikkelen, als de maatregelen en processen om daartoe te komen, leveren verschillende innovatieuitdagingen. Een van de genoemde innovatieonderwerpen is ook opgenomen als stelpost in de marktuitvraag, namelijk bouwen met en versterken van slib. De overige onderwerpen die hierna zijn genoemd zijn nog niet belegd maar kunnen op termijn vallen onder de onderzoeksruimte die geboden wordt door het consortium bij de realisatie van Eerste Fase MarkerWadden. Ze kunnen worden meegegeven aan de consortia en kunnen worden uitgewerkt in de dialoogfase. 1. Bouwen met slib (opbouw fysische systeemkennis en in verband met exporteerbaarheid) Slap materiaal ontwikkelen tot stevige bodem, natuurlijke processen versnellen Processen uit zoet systeem vertalen naar zoute systemen 2. Van slib naar natuur (ecologische systeemkennis) ecologische ontwikkeling en bijdrage aan biodiversiteit effecten op het ecosysteem op diverse schaalniveaus. 4 Innovatieuitdagingen 3. Beheer en benutting (economische systeem en doorontwikkeling) natuurboekhouding maatschappelijke diensten en ecosysteemdiensten creëren, oa koppeling met waterveiligheid /stabiliteit van zachte keringen En verder: 4. Niet-lineaire processen voorspellen Wetenschappelijke kantelpunttheorie toepassen op bouwen voor natuur scenario analyses 5. Technische innovaties verknopen aan andere opgaven en maatschappelijke uitdagingen (drinkwatervoorraad, waterkwaliteit, doorspoeling, energie) 6. Nieuwe meettechnieken kun je meten wat je wilt weten? Bij grote variabiliteit vallen effecten wellicht weg in de dynamiek?

4. innovatieuitdagingen: de onderwerpen 17 7. Nieuwe governance (zie ook pagina 8 en 9): Stimuleer procesinnovaties door initiatief niet altijd bij de gebruikelijke partijen te leggen; stimuleer samenwerking. Iedereen moet kunnen aansluiten. Markerwadden kan gezien worden als gebiedsontwikkeling nieuwe stijl. Daarin staat een organische, adaptieve aanpak centraal denkend vanuit een gebiedsconcept. Belanghebbende partijen moeten een passende rol krijgen in een governance-arrangement, dat hen in staat stelt hun eigen ding te doen en tegelijk hun middelen, bevoegdheden en acties te bundelen en op elkaar af te stemmen. Niet alleen op het moment dat de schop in de grond gaat, maar over een lange tijdscyclus. Ontwikkelmaatschappij met publieke, private en maatschappelijke partijen is inderdaad een innovatie! Koppel beheer en ondernemen Stapsgewijs ontwikkelen van gebied vraagt monitoring en momenten van bijsturing. Instrumentarium zou dan ook gericht moeten zijn op het ook daadwerkelijk adaptief programmeren. Dit kan betekenen dat de grenzen van het project moeten worden opgerekt dan wel juist moeten worden vernauwd. Governance monitoring zou gericht moeten zijn op het voortdurend op waarde schatten van de grootte van de taart. Zo blijft er genoeg te verdelen. Zijn er elders bruikbare voorbeelden zijn van dit soort arrangementen? Helpt het idee van de meegroeiconcepten, waar je ook een 4. Innovatieuitdagingen arrangement nodig hebt dat partijen in staat stelt om op verschillende momenten in actie te komen, in een pad van activiteiten die leiden tot een samenhangend eindbeeld? Belangrijk is dat het verdienmodel (op basis van een brede maatschappelijke business case) wordt vertaald in een arrangement voor samenwerking en een soort exploitatiemodel waarin financiers en baathebbers op een goede manier worden gepositioneerd. Ivm innovatieve financiering/gebiedsontwikkeling is gebiedscoöperatie waarin mensen mede-eigenaar kunnen worden van de ontwikkelen door zelf te investeren. Hierbij past een gebiedsfonds en gebiedsprogramma. Hiermee creëer je naast een goed samenwerkingsverband ook financiële voeding; inhoudelijke borging van bv doelstellingen zijn te borgen via gebiedsprogramma. Ook is gesuggereerd om een revolving fund of een Markerwaddenfonds op te zetten.

4. innovatie-uitdagingen: de onderwerpen Doorwerking Ontwikkel mechanismen waarmee je een goed innovatieprogramma opbouwt dat spin off heeft naar de BV Nederland. Hoe kun je het concept van de Markerwadden (inhoudelijk, maar ook qua governance) overdragen naar een andere context (met het oog op export). Wat zijn de belangrijkste condities die daarbij van invloed zijn en kansen voor transfer beïnvloeden? Zorg voor leren van innovaties door de diverse betrokken organisaties: hoe zorg je dat de lessen doorwerken in de praktijk van de betrokken organisaties (zoals RWS, HHNK, EZ, DP )? Hoe kom je tot mainstreaming van datgene wat hier wordt geleerd/uitgeprobeerd? (denk hierbij ook aan aanpassing wet- en regelgeving, toetsing et cetera). : 18 4. innovatieuitdagingen

4. innovatieuitdaging: Living Ecolab 19 Living EcoLab Verschillende gesprekspartners hebben de suggestie gedaan om MarkerWadden als een Living EcoLab of veldstation aan te bieden aan kennis- en innovatiepartners en bedrijven in Nederland en in Europa. Langjarige meetreeksen van MarkerWadden, Markermeer en IJsselmeergebied en rondom de thematiek van bouwen met slib zouden het veldstation aantrekkelijk kunnen maken. Ook kan bredere toepassing worden overwogen bv voor klimaatmonitoring. Kennis en onderzoek kan worden gebundeld. Uitwisseling van gegevens en experts kan worden gestimuleerd. Steekwoorden: open source benadering, uitnodigend, internationale uitstraling. In het EU-project EUFORIC (in prep.) wordt gestreefd om 25 hydro-biological observatories in Europa te ontwikkelen. Deltares neemt deel aan dit project en wil graag bij de uitwerking MarkerWadden voordragen. Via NWO kan Joint Programme Initiative (JPI) - Coast hierbij worden betrokken. Dit is een coordinatieplatform voor kennisagenda s van EUlidstaten. Suggestie: start met een Argusmast, een hoge mast met een radarinstallatie met daarop camera s die in verschillende richtingen opnames maken. 4. innovatieuitdagingen mast met meetaparatuur, inspiratie voor veldstation MarkerWadden NB het opzetten van een Living Ecolab kan als een inspirerende vervolgstap in het proces worden gezien, die al rond 2015-6 zou kunnen worden opgepakt. Het ontwikkelen gaat verder dan Eerste Fase MarkerWadden. Gedacht moet worden aan een veldstation dat tenminste 10 jaar, maar liefst langer functioneert.

5. organisatie 20 behoefte aan een programma Bij meeste gesprekspartners leeft de wens om te komen tot een kennis- en innovatieprogramma. Dit programma zou organisch moeten groeien. Er zijn al veel projecten en onderzoeken die lopen of binnenkort starten. Zij zouden een rompprogramma kunnen vormen. behoefte aan regie Er is behoefte aan regie op kennis- en innovatie. Tal van initiatieven en mogelijkheden om projecten en geld aan elkaar te verknopen dienen zich aan. Tot nu toe staat alles los van elkaar en is het lastig om het overzicht te houden. Laat staan dat er synergie tot stand komt. Regie en coördinatie omvat onder andere afstemmen, samenhang bewaken en synergie stimuleren, overzicht bieden, kennisborgen, communicatie verzorgen, informatie ontsluiten en website beheren. impasse rondom monitoring Monitoring MW wordt gezien als startpunt voor het kennis- en innovatieprogramma MW. Maar, het blijkt niet eenvoudig te zijn om tot een gedragen monitoringsprogramma te komen. Schaaldiscussies Er zijn werkwijzen beschikbaar om van losse projecten naar samenhangende monitoring te komen op MW en Markermeer en IJsselmeergebiedsniveau. 5. organisatie en verantwoordelijkheids- (en middelen)discussies spelen hier doorheen. Wat moet op de projectschaal van MW, wat op de schaal van het Markermeer of IJsselmeergebied? Wie is verantwoordelijk op basis van welke verplichtingen? Handreikingen die zijn ontwikkeld voor mariene monitoring kunnen uitkomst bieden. Hierbij wordt uitgegaan van een goede vraagarticulatie gebaseerd op een stakeholderanalyse, gekoppeld aan heldere besluitvorming en gericht op een goede informatievoorziening. De governance van monitoring zou op verschillende niveaus geregeld worden: op het projectniveau van MarkerWadden en op het schaalniveau van Markermeer-IJmeer (of IJsselmeergebied). MW heeft effect op deze schaal; de stuurgroep Markermeer- IJmeer is verantwoordelijk voor de uitwerking van RRAAM. onderbrengen in een stimulerende omgeving Er is geadviseerd om het kennis- en innovatieprogramma op een goede plek onder te brengen. De volgende mogelijkheden zijn genoemd: het Water & Klimaat Onderzoeksprogramma bij Topsector Water bij het innovatieprogramma BwN-II van Ecoshape

21 ambities tav de organisatie van het kennis- en innovatieprogramma: wie wil wat? Natuurmonumenten: wil onderzoek faciliteren door te bevorderen dat Marker Wadden fysiek te benutten is als onderzoekslocatie en meewerken aan / meezoeken naar financieringsmogelijkheden voor onderzoek, waar dat relevant is voor de verdere ontwikkeling van Marker- Wadden en het herstel van het Markermeer. EZ: ambieert bescheiden rol; is nu voorzitter van de stuurgroep Markermeer-IJmeer (MIJ).Deze Stuurgroep stuurt op de ecologische doelstelling van het Markermeer en bepaalt welke kennis er moet worden verzameld. I&M: neemt deel aan stuurgroep MIJ. Prov. Fl. wil de potentie voor ruimtelijk-economische ontwikkeling in het Markermeer-IJmeer benutten in evenwicht met de ontwikkeling van de natuur. RWS MN is beheerder en secretaris van de Stuurgroep Markermeer-IJmeer. Ziet een regisseursrol (onder goede randvoorwaarden, middelen en heldere inkadering, en regie over kennisinstituten en ingenieursbureaus). RWS WVL: ambitie op regie op gehele kennis- en onderzoeksprogramma (nb. RWS heeft nu regie op monitoringsstrategie Markermeer). Ook wil zij met UT en TUD een innovatiepilot MW starten waarin wetenschappelijke vragen worden beantwoord. Ook het bedrijfsleven wordt betrokken. DPIJ: opgeheven, geen rol meer in het vervolg TKI Deltatechnologie en Taskforce Deltatechnologie wil door het ontwikkelen van innovaties projecten sneller, beter en goedkoper maken. Basis is een goed team dat werkt aan een gemeenschappelijk doel en obv vertrouwen. Ecoshape: generieke kennis opschalen, ontsluiten van kennis; matching mogelijk om programma te vergroten, en export van producten met partners te stimuleren. NWO overweegt een MarkerWadden-call op te stellen STW stimuleert bevordering van technische innovaties gericht op wetenschappelijke kwaliteit en toepassingsmogelijkheden. Voorwaarde: duidelijke vraagsteller met financiering (baggeraars, zandwinners). Deltares biedt zich aan als kenniscoördinator en innovatiepartner om met partners een samenhangend programma te ontwikkelen. (nb Deltares is medebeoordelaar bij aanbesteding en heeft rol als nominated subcontractor in de dialoogfase) WUR/Alterra ambieert de kennisregierol en heeft een kennisrol in een van de consortia die betrokken is bij de marktuitvraag Universiteit Utrecht en TU Delft willen bijdragen in hun kennisrol. Universiteit Twente wil dat er een wetenschappelijk onderzoeksprogramma wordt gestart Erasmus Universiteit: ambieert rol als het gaat om vraagstukken van governance en passende governancearrangementen, publiek-private samenwerking Stichting Blauwe Hart pleit voor monitoring op systeemniveau en meerwaardecreatie in MW. Dit loopt bv via vis en het economische potentieel van sportvisserij

6. financiering Algemeen Voor een kennis- en innovatieprogramma MarkerWadden is financiering nodig voor: a. de regie en coördinatie, b. een monitoringsprogramma MW technisch en reflexief nav verplichtingen KRW/N2000, TBES; zogenaamde basismonitoring stakeholder belangen, oa ivm export en innovatie, maar ook recreatie, veiligheid c. kennis- en innovatieprojecten gekoppeld aan MW. Ad a. Regie en coördinatie wordt doorgaans geraamd op 10-12% van het totale budget van een kennis- en innovatieprogramma. Hiervoor zijn nog geen middelen beschikbaar gesteld. RWS WVL heeft gezegd hiernaar op zoek te willen gaan. Ad b. Er zijn middelen voor technische en reflexieve monitoring (bij de uitvoerende marktpartij ivm de realisatie Eerste Fase MW) en monitoring die voortkomt uit verplichtingen KRW en N2000 (RWS). Onduidelijk is welke monitoring gekoppeld gaat worden aan de bijdrage die MW levert voor het realiseren van TBES. Er is nog amper nagedacht over monitoring ivm export en innovatie, en stakeholderbelangen. Hier zou aandacht voor moeten zijn in of parallel aan de dialoogfase van de marktuitvraag. Evenals de vraag wie waarvoor wil betalen. Zodra de realisatie van start gaat, zou hier meer duidelijkheid over moeten zijn. Ad c. Verschillende kennis- en innovatieprojecten direct gerelateerd aan MW zijn gestart of starten in 2015. Vaak kunnen projecten ook pas starten na matching. Dat betekent dat er eerst initiële opdrachten moeten zijn. Daarna werkt geld als een multiplier. Belangrijk is dat na gunning van Eerste Fase MW duidelijk wordt welke ruimte de uitvoerende partij überhaupt biedt aan leren en innoveren. Tot slot Uit een van de gesprekken kwam naar voren dat er een afspraak is een 2.5%-regeling bestaat. Van de 3.5 Miljard Euro die aan Natte Infrastructuur besteed wordt, zou 2.5% besteed aan innovatie moeten worden. Het advies is om na te gaan hoe van deze middelen gebruik kan worden gemaakt. 22 6. financiering

6. financiering concreet (bedragen indicatief, geen harde toezeggingen) Middelen van overheden, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties: technische en reflexieve monitoring, uit realisatiebudget 2015-2020 pm, door uitvoerende marktpartij basismonitoring voor nakomen verplichtingen bij Eerste Fase MW (KRW/N2000; evt. TBES), door RWS Ivm TBES en stakeholderbelangen, uit realisatie-budget 2015-2020 pm, door uitvoeringsorganisatie in samenspraak met stuurgroep Markermeer-IJmeer beperkt budget voor kwaliteitstoets (1x per 10 jr) om te besteden bij bv RAVON, SOVON, bij Natuurmonumenten TKI-toeslag kan basis bieden voor kennis- en innovatie; max 2 Meuro op basis van 8Meuro privaat ingebracht geld, mits dat besteed is bij een kennisinstelling innovatiefondsen bij provincie die gekoppeld kunnen worden aan regionale economische ontwikkeling Corporate Innovatie Programma, toezegging van 100kEuro per jaar; start in 2015 met 70kEuro, wordt door RWS WVL belegd bij Deltares Middelen van kennisinstellingen: Strategisch Onderzoek van Deltares, toezegging van 1.2MEuro in periode 2015-2020, mits er gematcht kan worden KennisBasis van WUR/Alterra, pm, ntb iov EZ matching vanuit Universiteiten. pm, middelen voor onderzoek/innovatie vanuit fondsen 23 6. financiering Middelen uit onderzoeksprogramma s Perspectiefprogramma bv rondom Bouwen met slib, potentiele omvang 6-7 MEuro, waarvan 3.5MEuro van STW nieuw op te zetten Markerwadden-call over multidisciplinair onderzoek (onder voorwaarde van TKI-toeslag), NWO, ntb MEuro Losse NWO-calls, bv License to Operate (over effecten van maatregelen; max 750kEuro voor 3 aio s) of The New Delta (over relatie korte en lange termijn maatregelen en langjarige effecten; max 250kEuro voor 1 aio) Aanvraag via Stichting Speurwerk Baggertechnologie Topsector Bodem zoekt cases. Middelen voor onderzoek/innovatie vanuit EU: EFRO voor regionale ontwikkeling Horizon 2020 en Climate KIC (EU) LIFE Traditional Projects, Natuurmonumenten, 15MEuro vnl voor realisatie MW bedoeld, maar ook kent ook monitoringsdeel Diverse fondsen Gates Foundation Ellen Mac Arthur Foundation Google

6. financiering overige suggesties bedrijven / consortia Ecoshape is bereid te matchen als zij rol krijgt in kennis ontsluiten/generaliseren Potentiele verdienmodellen en nieuwe financieringsmechanismen Markerwadden wordt door velen gezien als exportproduct om de waterbouwsector mee te versterken. Systeemherstel en technologische innovaties zijn de dragers. Maar er is meer mogelijk. Hiervoor zijn goede verdienmodellen nodig. Wie gaat eraan verdienen? recreatie productief landschap (oa visserij/ ideeën oa van Stichting Blauwe Hart) processen/mechanismen ontwikkelen om productiviteit aanjagen habitat banking CO 2 -fixatie (bv met Olivijn) voor burgers en bedrijven die zich willen associëren met innovaties op MarkerWadden bv Food of in de zorgsector) maar zich wel met MarkerWadden associëren of imago boost willen, bv via een MarkerWaddenfonds en crowd funding. Hiervoor van belang om ruimte te bieden aan innovaties. 24 6. financiering

Matching onderzoeksmidde len Deltares en WUR/Alterra Matching universiteiten Speurwerk baggertechnologie Nieuwe TopSector Bodem (deltatechnology) Onderzoeks- Programma Water en Klimaat 2015-2020 Ecoshape BwN- II ivm kennis ontsluiten en generaliseren Topsector Water programmabureau Perspectief programma (STW, Water 2015) Smart Ecosystems (NWO) Bill Gates foundation (maatschappelijk nut) Ellen McArthur foundation (sustainability) kennis- en innovatieprogramma MarkerWadden Smart Governance (NWO) 3-aio projecten (NWO-call License to Operate) Google (niet-lineaire systemen) JPI Coast buiten landse phd s MW als Living Lab aanbieden in Europa buitenlandse post doc s EFRO LIFE 1-aio projecten (NWO-call The New Delta) H2020 / Climate KIC

7. Aanbeveling 1. Met de start van de realisatie Eerste Fase Markerwadden begint ook de projectmonitoring MW. Door slim te combineren met reguliere monitoring ikv KRW/N2000 en projecten in het Markermeer (Hoornse Hop, Natuurlijk Goedkoper Houtribdijk) kan er een samenhangend kennisprogramma ontstaan. Vervolgens kan dit ook de basis bieden voor een innovatieprogramma MW. Een goede governancestructuur kan een basis bieden voor toeslag van het Topconsortium Kennis en Innovatie (TKI) toeslag. Monitoring en TKI biedt vervolgens de mogelijkheid voor matching bij kennisinstellingen. Vanuit een team dat samenbrengt en volgt, kunnen nieuwe complementaire activiteiten die zijn gericht op het innovatieprogramma starten. De aanbeveling is: 1. Stel romp kennis- en innovatieprogramma Markerwadden 2014-2015 a. Beleg regie bij kennisteam. Beleg gedelegeerde verantwoordelijkheid van coördinerende kennisrol MarkerWadden. Stel een verbindend kennisteam op (cf model taskforce). En stel hiervoor middelen beschikbaar. actie: uitvoeringsorganisatie MW (mmv deelnemende partijen: RWS WVL, Deltares, Alterra) planning: najaar 2014 b. Werk monitoringsprogramma Markerwadden irt monitoringsstrategie Markermeer uit RWS WVL werkt aan monitoringsstrategie Markermeer. Hiervoor zijn handreikingen beschikbaar. Deze helpen ook in de discussie over verantwoordelijkheden en middelen. actie: stuurgroep MarkerWadden (RWS MN en Natuurmonumenten, prov. Flevoland) in afstemming met stuurgroep Markermeer-Ijmeer (EZ, I&M/RWS MN, prov. Flevoland, vertegenwoordiger van gemeenten) planning: parallel aan 1a., is voorzien: najaar 2014 c. Verzilver de TKI toeslag Werk een werkwijze uit opdat de financien van MW, die kennisgerelateerd zijn, zo worden belegd dat er een grondslag ontstaat voor een TKItoeslag. Waarschijnlijk is het ivm de TKI toeslag voordelig om kenniscoordinatie via een kennisinstelling (Deltares, WUR/Alterra, STW, NWO) te laten verlopen. Ook basis voor matching. actie: uitvoeringsorganisatie MW d. Voer een haalbaarheidsstudie naar de exportpotentie uit. Betrek oa Stichting keurmerk Baggertechnologie, baggeraars en zandwinners. Wat is de exportpotentie? Leidt de uitvoering van Markerwadden tot innovatie en meer inzicht in besparing en efficientie? Waar ligt de innovatiebehoefte bij het bedrijfsleven? actie: kenniscoordinatieteam iov uitvoeringsorganisatie MW 26 7.aanbevelingen

voorstel rompprogramma MarkerWadden 2015-2016 a. Kennisregie, team iov uitvoeringsorganisatie b. deel vd basismonitoring Markermeer KRW/N2000 en TBES,??? keuro/jr (RWS MN) c. projectmonitoring MarkerWadden??? keeuro/jr (marktpartij, uitvoeringsorganisatie) d. experimenten MarkerWadden ca 100kEuro/jr (KPP CIP, RWS WVL) e. Strategisch Onderzoek van Deltares en f. KennisBasis van WUR/Alterra NB als uit a t/m d opdrachten komen voor Deltares en/of WUR/Alterra, is dat een basis voor 50% matching met de onderzoeksmiddelen g. Smart Ecosystems (NWO), Boskalis/Van Oord, UU, TUD, WUR, UvA, Deltares, RHDHV h. Governance for smartening Public Private Partnership, (NWO), Erasmus Universiteit i. RWS-pilot met UT en TUD en ism bedrijfsleven j. Euforic (EU), observatory MarkerWadden, Deltares samen met 24 EU kennisinstellingen NB Opdrachten van NatuurMonumenten en bedrijfsleven aan kennisinstellingen zijn grondslag voor TKItoeslag. Deze toeslag kan worden besteed aan complementair onderzoek 27 7.aanbevelingen

7. Aanbeveling 1 vervolg- 28 e. Maak start kennis- en innovatieprogramma onderdeel van dialoogfase De aanbesteding belandt nu in de dialoogfase. Aanbevolen wordt om de ruimte voor leren en innoveren extra onder de aandacht te brengen Dit kan door reflexieve monitoring te starten, waarin monitoringsresultaten leiden tot het bijsturen van de inrichting. Dit is cruciaal bij het daadwerkelijk realiseren van innovatieve oplossingen. Integreer monitoringsresultaten en betrek diverse type kennis daarbij. In 2018 moet 100 ha moeras in MW boven water liggen. Leer van inzichten en zorg voor goede feed back voor de vervolgfase van inrichting in de periode 2018-2020. Effectieve communicatie en afspraken over samenwerking is dan van groot belang. Niet alleen voor de partijen die betrokken zijn bij de monitoring, maar ook voor beleidsmakers Betrek belanghebbenden. Denk aan monitoring ivm het ontwikkelen van unique selling points voor export en denk aan hoe het gebied recreatief gaat worden gebruikt (betrek hierbij lessen uit Zandmotor ). 7. aanbevelingen f. Programmeer wat zich nu al laat programmeren! Gebruik NMIJ-pilot moeras na 2015 voor veldexperimenten gerelateerd aan kennisvragen Markerwadden vooruitlopend op de inrichting Markerwadden zelf. Experimenten in CIP programmeren voor 2015 In CIP/KPP zijn aan MW gerelateerde projecten voorzien; orde grootte 100kEuro per jaar, start in 2015 met 70kEuro actie: RWS WVL, Deltares Programmering in Strategisch Onderzoek van Deltares en KennisBasis van WUR/Alterra regelen op basis van matching actie: RWS WVL en Deltares, EZ ism WUR/Alterra planning: najaar 2014 Kansen signaleren/acties uitzetten ivm NWO (License to Operate, The New Delta), EU (H2020, bv Effective Ecosystems; Climate-KIC) et cetera

8. Aanbeveling 2. Ontwikkel een volwaardig kennis- en innovatieprogramma Markerwadden a. Regel de inbedding kennis- en innovatieprogramma Markerwadden Ivm efficientie en mogelijkheid tot uitwisseling ligt het voor de hand om het kennis- en innovatieprogramma Markerwadden onder te brengen bij een programmabureau. Koppeling aan het nieuwe Water & Klimaat Onderzoeksprogramma 2015-2020 of onder TKI Deltatechnologie Topsector Water of onder Ecoshape ligt voor de hand. De eerste betreft maatschappelijke kennisvragen, de tweede gaat meer over kennisvragen uit het bedrijfsleven. Ervaring leert dat kennisvragen voor 80% overlappen. actie: uitvoeringsorganisatie Markerwadden ism kenniscoordinatieteam Markerwadden planning: eerste helft 2015 b. Verken NWO en/of STW perspectief programma Over het algemeen zijn baggeraars en zandwinners bereid te investeren in innoveren. Het bedrijfsleven heeft nieuwe technologieen nodig en kan nieuwe concepten exporteren. De toepassingen hoeven niet 1 op 1 vergelijkbaar te zijn, maar wel vertaalbaar naar andere situaties. Duidelijk moet zijn: welke innovaties waar ter wereld toepasbaar zijn en wie aan deze innovaties gaat verdienen. En wanneer is het bedrijfsleven bereid te investeren? Zodra de marktuitvraag is afgerond medio 2015 kan de discussie met het bedrijfsleven over vermarkten en exporteerbaarheid worden gevoerd. Vervolgens is ook aan de orde hoe het grotere innovatieprogramma het best kan worden gecoordineerd (bv Ecoshape of apart als STWproject) actie: kenniscoordinatieteam planning: tweede helft 2015, na aanbesteding 29 7. Aanbevelingen

bijlage 1. interviewvragen 1. Actuele situatie Welke huidige monitorings- en innovatieprojecten zijn relevant voor MarkerWadden? 2. Gewenste situatie voor een kennis- en innovatieprogramma? Welke ambitie is heeft uw organisatie voor monitoring van de effecten van ingrepen en systeemeffecten van de aanleg van Eerste Fase Markerwadden? Welke ambitie is heeft uw organisatie voor (grootschalige) experimenten en innovaties in Eerste Fase MarkerWadden? Wat ziet u als potentieel vliegwiel voor financiering? Hoe ziet u de ontwikkeling van de volgende fasen Markerwadden? 3. Welke middelen? Welke middelen heeft uw organisatie over voor monitoring, innovaties en verkennen van potentieel vliegwiel voor financiering van volgende fasen? Welke mogelijkheden zijn er voor financiering? 4. Welke rol? Hoe wil uw organisatie bij een kennis- en innovatieprogramma betrokken zijn? 30

bijlage 2 statements in bestuursovereenkomsten 31 Markerwadden Samenwerkingsovereenkomst (Natuurmonumenten en Rijkswaterstaat en provincie Flevoland), juni 2013 Overweging: Provincie Flevoland investeert mede omdat wordt nagestreefd ontwikkelruimte te creëren voor toekomstige ruimtelijke economische ontwikkelingen. Past binnen de systematiek natuurboekhouding MM- IJM Artikel 5.8 Partijen onderkennen het belang van monitoring natuurbijdrage en effecten watersysteem. Uiterlijk medio 2014 gezamenlijke monitoringsstrategie vaststellen. Uitgangspunt meerkosten ten opzichte van reguliere monitoring ten laste van projectbudget Bijlage 2 Scope eerste fase Marker Wadden Projectresultaten eerste fase: Met het beschikbare projectbudget van 50 MEuro zal naar verwachting het volgende gerealiseerd kunnen worden op basis van het referentieontwerp. Monitoring proces invangen slib en evaluatie als onderdeel van nader te maken afspraken volgens artikel 5.8 projectgerichte monitoring van effecten op natuur kennis over verwerken van slib en ander materiaal voor de volgende fasen Bestuursovereenkomst RijkRegioAmsterdam- AlmereMarkermeer (RRAAM), november 2013 Het Rijk en Prov. Flevoland en NoordHolland houden TBES bij door effecten natuurmaatregelen (Hoornse Hop, Markerwadden) te monitoren Uitgangspunt: bestaande monitoring KRW, Natuurbeheerplan aanvullende monitoring ten laste van natuurmaatregelen de provincie Flevoland is verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de natuurboekhouding en bijhouden ruimtelijke ontwikkelingen (vanuit rol vergunningverlener).

bijlage 3. voortbouwen op bestaande kennisbasis Leren uit refentiegebieden Leren van (afgeronde) projecten/werkwijzen Vergelijkbare eilanden, meren en lagunes: Poplar Island (eiland opgebouwd uit bagger in Chesapeake Bay, Maryland, US) Meer van Maracaibo (Venezuela) Meer van Manilla (Filipijnen) Lagos Lagoon (Nigeria) outerbanks of Cape Charles (Virginia, US) Lake Peipsi (op grens Estland en Rusland) Consolidatie in slibdepots: Slufter IJsseloog Teerzanden in Alberta, Canada Hier wordt ervaring opgedaan met de verwerking van teerzanden die in grote wastrommels zijn gereinigd. Residu wordt in gigantisch grote basins gepompt. Vloeibaar geheel moet binnen 20 jaar trafficable ground worden. Natuurontwikkelingsprojecten IJsselmeergebied 1989-2005 leren over techniek, fysisch systeem, natuurwaarde creeren, oa Onderdijk, hockeysticks langs Houtribdijk in het Markermeer, IJsselmonding Autonome Neergaande Trendstudie (Deltares, 2014) Onderzoek naar de oorzaken van de neergaande trends, de mogelijkheden om deze trends te keren en naar de kosten die daarmee gemoeid zijn (2009-2013) Zandmotor leren over kennismanagement: opzetten kennis- en innovatieprogramma Monitoringswerkwijzen: Mariene Monitoring, Infohuis Marien, Infohuis Water, Waddenzee, BwN-I NB. Voorgaande projecten/werkwijzen zijn genoemd in de interviews; dit lijstje is uiteraard niet uitputtelijk. NB. Waarschijnlijk bieden de genoemde gebieden ook exportkansen. Deze zullen verder moeten worden verkend. 32

colofon Uitgave Deltares & Rijkswaterstaat, Water, Verkeer & Leefomgeving in opdracht van het Corporate InnovatieProgramma van RWS en Topconsortium Kennis en Innovatie Deltatechnologie van Topsector Water Auteurs Gerda Lenselink, Victor Beumer (Deltares) & Sjaak de Wit (RWS WVL) Review Sacha de Rijk Datum Oktober 2014 Informatie Gerda Lenselink (Deltares) Gerda.Lenselink@Deltares.nl 06-29018713 33