2017 2018 drs. J.P.M. Blaas vwo economie Jouw beste voorbereiding op je examen in 2018
vwo economie Voorwoord Met deze examenbundel kun je je goed voorbereiden op het schoolexamen en het centraal examen voor het vak economie op vwo-niveau. De examenbundel bevat de volgende onderdelen: Deel 1: Hier vind je per examenonderwerp een aantal (bewerkte) examenopgaven met uitwerkingen. In de uitwerkingen staan de antwoorden en de daarbij horende toelichtingen. De oriëntatietoets: Deze bestaat uit vragen over alle onderwerpen die in 2018 centraal geëxamineerd worden. Zo kun je nagaan of je de kern van de examenonderwerpen beheerst. De antwoorden vind je op www.examenbundel.nl. Na het invullen van je scores krijg je een studieadvies. Deel 2a: In dit deel staan drie complete examens met uitwerkingen. In de uitwerkingen vind je uitleg en toelichting bij de antwoorden. Deel 2b: Hierin vind je het integrale examen van 2017 eerste tijdvak. Deze kun je gebruiken als oefenexamens. De antwoorden vind je op www.examenbundel.nl. Op deze site kun je nog veel meer gratis oefenexamens downloaden. Bijlagen: Achter in deze bundel vind je tabellen om je cijfer te bepalen na het maken van de oefenexamens en een onderwerpregister. Met deze examenbundel kun je oefenen voor het examen in je eigen tijd en in je eigen tempo. Oefenen houdt in dat je probeert een opgave eerst zelf te maken. Daarna controleer je jouw antwoorden met de uitwerkingen. Je kunt je vaardigheid om examenopgaven te maken vergroten door het boek samengevat te gebruiken. In dat boek wordt de examenstof per onderwerp overzichtelijk gemaakt en uitgelegd. Ook op www.examenbundel.nl kun je op verschillende manieren oefenen om te kijken of je alle examenstof al beheerst. Het centraal examen economie vwo 2018 wordt afgenomen op woensdag 23 mei tussen 13.30 en 16.30 uur. De makers van de examenbundel en samengevat wensen je daarbij alvast heel veel succes! Voor reacties, zowel van leerlingen als van docenten, houden wij ons graag aanbevolen. Mail naar vo@thiememeulenhoff.nl. Amersfoort, mei 2017 Opmerkingen De overheid stelt regels op die betrekking hebben op de specifieke examenonderwerpen, de hulpmiddelen die je tijdens je examen mag gebruiken, duur en datum van je examen, etc. Hoewel deze examenbundel met de grootst mogelijke zorgvuldigheid is samengesteld, kunnen auteur en uitgever geen aansprakelijk heid aanvaarden voor de aanwijzingen die betrekking hebben op publicaties van de overheid. Het is altijd raadzaam je docent of onze website www.examenbundel.nl te raadplegen voor actuele informatie die voor jouw examen van belang kan zijn. ThiemeMeulenhoff 3
vwo economie Inhoud 3 voorwoord deel 1 oefenen op onderwerp 1 domein D concept markt 9 oefenvragen 49 uitwerkingen 2 domein E concept ruilen over de tijd 71 oefenvragen 85 uitwerkingen 3 domein F concept samenwerken en onderhandelen 93 oefenvragen 103 uitwerkingen 4 domein G concept risico en informatie 108 oefenvragen 127 uitwerkingen 5 domein H concept welvaart en groei 137 oefenvragen 157 uitwerkingen 6 domein I concept goede tijden, slechte tijden 168 oefenvragen 198 uitwerkingen oriëntatietoets nagaan wat je al weet 215 opgaven deel 2a examens met uitwerkingen Examen 2015-I 223 opgaven 235 uitwerkingen Examen 2015-II 239 opgaven 251 uitwerkingen Examen 2016-I 256 opgaven 266 uitwerkingen Examen 2016-II 270 opgaven 282 uitwerkingen deel 2b examen zonder uitwerkingen Examen 2017-I 289 opgaven bijlagen cijferbepaling onderwerpregister ThiemeMeulenhoff 5
deel 1 oefenen op onderwerp 7
vwo economie Domein D Concept markt Opgave 1 uit een krant (november 2009): Arbeidsmarkt op drift Het Economisch Analyse Bureau (EAB) van een land heeft de arbeidsmarkt onderzocht. Uit dit onderzoek blijkt dat: als gevolg van de mondiale kredietcrisis en de daaropvolgende laagconjunctuur, bij ongewijzigd overheidsbeleid, de onvrijwillige werkloosheid toeneemt; er op de arbeidsmarkt sprake is van loonstarheid. Het gaat hierbij om een jaarloon van 24.000 per persoon per jaar. De onderstaande figuur komt uit dit onderzoek. arbeidsmarkt voor en na de kredietcrisis 28.000 vraag naar arbeid na kredietcrisis vraag naar arbeid voor kredietcrisis aanbod van arbeid 24.000 20.000 16.000 12.000 8.000 4.000 0 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 7,9 8,0 8,1 8,2 hoeveelheid arbeid (x 1 miljoen) Toelichting: Het aanbod van arbeid bedraagt maximaal 8,1 miljoen personen. Het EAB adviseert de overheid van dit land voor een periode van maximaal één jaar deeltijd-ww in te voeren. Bij deeltijd-ww moeten bedrijven werknemers die ontslagen dreigen te worden, maar die voor het bedrijf onmisbaar zijn als de economie weer aantrekt, voor 50% van de contracttijd in dienst houden, terwijl die werknemers voor de overige 50% tijdelijk een werkloosheidsuitkering (WWuitkering) krijgen. In de tijd dat er geen werk is moeten de betrokken werknemers zich om-, bij- of herscholen. Het EAB schat dat voor deeltijd-ww maximaal een bedrag van 950 miljoen nodig is. Deeltijd-WW maakt wel een verhoging van de, door de werkgever te betalen, WW-premie nodig. Het EAB denkt dat de deeltijd-ww niet langer dan één jaar hoeft te gelden. Het bureau verwacht dat de loonstarheid zal verdwijnen, omdat de markt corrigerend zal gaan werken. ThiemeMeulenhoff 9
Domein D Concept markt Examenbundel 2017 2018 1 Hoe blijkt uit de grafiek dat de kredietcrisis volgens het EAB leidt tot een toename van de onvrijwillige werkloosheid? 2 Geef een verklaring voor de verwachting van het EAB dat de loonstarheid zal verdwijnen: via het gedrag van de aanbieders op de arbeidsmarkt; via het gedrag van de vragers op de arbeidsmarkt. Opgave 2 Achter de schermen van de groei In de bronnen 1 en 2 staan zeven gegevens over de economische ontwikkeling van Nederland in de laatste drie decennia van de vorige eeuw. bron 1 1971 1980 1981 1990 1991 2000 1 beroepsbevolking ( 1.000 personen) 5.139 5.437 5.481 6.013 6.096 7.495 2 werkgelegenheid ( 1.000 personen) 5.072 5.243 5.174 5.594 5.696 7.240 3 werkgelegenheid ( 1.000 arbeidsjaren) 4.831 4.916 4.850 5.203 5.273 6.512 4 werkloze beroepsbevolking (%) 3,6 5,6 7,0 6,6 3,4 5 reële arbeidsproducti viteit per arbeidsjaar (1970=100) 103,5 135,4 137,8 170,0 171,3 197,0 bron 2 gemiddelde % verandering 1971 1980 1981 1990 1991 2000 per jaar 6 reëel nationaal product 2,9 2,2 2,7 7 reële loonkosten per arbeidsjaar 3,1 0,1 0,8 3 Bereken het percentage voor de werkloze beroepsbevolking in 1971. 4 Laat zien, met een vergelijking van de gegevens in de regels 2 en 3, welke ontwikkeling de stijging van de werkloze beroepsbevolking in de periode 1981-1990 heeft afgeremd. Terugkijkend op de laatste drie decennia van de vorige eeuw trekt een econoom in 2001 een aantal conclusies. Daarbij betrekt hij ook de loonmatiging die hij omschrijft als de situatie waarbij een beperkte loonstijging leidt tot een daling van de reële loonkosten per eenheid product. conclusie 1 In de periode 1971-1980 werd de economische groei vooral veroorzaakt door een groei van de arbeidsproductiviteit en nauwelijks door een groei van het arbeidsvolume. conclusie 2 In de periode 1981-1990 was er sprake van loonmatiging. conclusie 3 In het laatste decennium van de vorige eeuw was de forse banengroei de motor achter de economische groei. 10 ThiemeMeulenhoff
vwo economie Domein D Concept markt 5 Is conclusie 1 juist? Verklaar het antwoord met een berekening op basis van bron 1. 6 Geef de onderbouwing voor conclusie 2, door gegevens uit bron 1 en bron 2 te combineren. 7 Leg uit op welke manier een forse banengroei zowel oorzaak als gevolg kan zijn van economische groei. Opgave 3 Investeren en werkgelegenheid In de landen van de Europese Unie (EU) ontwikkelen de investeringen en de werkgelegenheid zich nogal uiteenlopend. De verschillen tussen Nederland en de EU illustreren dat (bron 3). De komende jaren wordt een aanhoudende groei van de bestedingen en de productie verwacht. Een politicus stelt voor dat de EU maatregelen neemt om die groei gepaard te laten gaan met een forse groei van de werkgelegenheid. Een adviseur oppert twee mogelijke maatregelen om dat te bereiken: een verlaging van de belasting op bedrijfswinst of een verlenging van de bedrijfstijd. bron 3 Nederland Europese Unie gemiddelde % verandering over de afgelopen drie jaar nationaal product (volume) 2,2 1,5 consumptie (volume) 2,3 1,6 investeringen (volume) 1,3 0,2 werkgelegenheid (arbeidsjaren) 1,5 0,5 bevolking (personen) 0,9 0,2 8 Is volgens bron 3 de arbeidsproductiviteit in Nederland meer of minder gestegen dan die in de EU? Verklaar het antwoord met behulp van een berekening. 9 Leg uit dat een stijging van de arbeidsproductiviteit zowel een positieve als een negatieve invloed op de werkgelegenheid kan hebben. De politicus is van mening dat verlenging van de bedrijfstijd tot meer werkgelegenheid leidt dan verlaging van de belasting op bedrijfswinst. 10 Geef voor deze mening een verklaring. Betrek in het antwoord beide maatregelen. ThiemeMeulenhoff 11
Domein D Concept markt Examenbundel 2017 2018 Opgave 4 Problemen en successen De ontwikkeling van de Nederlandse economie tussen 1995 en 2000 is een mengeling van problemen en successen. Een econoom analyseert een aantal ontwikkelingen in deze periode. Centraal staat voor hem het probleem dat er te veel inactieven zijn in de beroepsgeschikte bevolking. In de definitie van deze econoom vormen de werkloze beroepsbevolking plus de personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering samen de groep inactieven. De econoom maakt in zijn analyse gebruik van enkele (bewerkte) gegevens van de arbeidsmarkt: bron 4 1995 2000 beroepsgeschikte bevolking ( 1.000 personen) 10.470 10.727 werkloze beroepsbevolking ( 1.000 personen) 533 270 participatiegraad 1) 63 67 p/a-ratio 2) 1,08.. % arbeidsongeschiktheid 3) 11,4 11,1 1) beroepsbevolking in personen in % van de beroepsgeschikte bevolking 2) personen/arbeidsjaren 3) personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering in % van de beroepsbevolking De econoom trekt voor de periode 1995-2000 de volgende drie conclusies: conclusie 1 De werkloze beroepsbevolking is wel gedaald, maar dat komt vooral door de ontwikkeling van de p/a-ratio. conclusie 2 Omdat de werkloosheid sterker is gedaald dan het aantal personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering is gestegen, is het totaal aantal inactieven afgenomen. conclusie 3 De ontwikkelingen op de arbeidsmarkt hebben bijgedragen aan een verlaging van de collectieve lastendruk. 11 Neem bron 5 over en vul deze verder in met behulp van de gegevens uit bron 4. Laat voor elk in te vullen gegeven in bron 5 de berekening zien. bron 5 1995 2000 beroepsbevolking ( 1.000 personen) a b actieven ( 1.000 personen) 6.063 c inactieven ( 1.000 personen) d e 12 Was de p/a-ratio in 2000 groter dan, gelijk aan of kleiner dan de p/a-ratio in 1995? Verklaar het antwoord op basis van conclusie 1 en zonder het maken van een berekening. 13 Is conclusie 2 van de econoom juist? Verklaar het antwoord met behulp van de bronnen 4 en 5. 14 Geef op basis van bron 4 twee argumenten voor conclusie 3. Verklaar hoe deze argumenten de conclusie ondersteunen. 12 ThiemeMeulenhoff
vwo economie Domein D Concept markt Opgave 5 Vrouwen aan zet Een onderzoeksbureau stelt vast dat een groei van de beroepsbevolking die achterblijft bij de groei van de vraag naar arbeid, nadelig is voor de concurrentiepositie van het bedrijfsleven en daarmee de economische groei afremt. Het overheidsbeleid in een land is dan ook al enige tijd gericht op het verhogen van de participatiegraad, met name die van vrouwen. Dit beleid is in de periode 1995-2005 succesvol geweest. De gegevens in bron 6 en bron 7 illustreren dit. bron 6 arbeidsmarktgegevens van vrouwen van 15 t/m 64 jaar 1995 2005 bruto 1) participatiegraad (in personen) 52 65 netto 2) participatiegraad (in personen) 47 62 netto participatiegraad (in arbeidsjaren) 28 39 werkloosheidspercentage (personen in % van de beroepsbevolking) 10 1) de totale beroepsbevolking in verhouding tot de bevolking van 15 t/m 64 jaar 2) de werkzame beroepsbevolking in verhouding tot de bevolking van 15 t/m 64 jaar bron 7 netto participatiegraad van vrouwen naar leeftijd netto participatiegraad van vrouwen naar opleidingsniveau (1995 en 2005) (2005) 80 80 % % 70 70 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 0 laag middel hoog Legenda: leeftijd opleidingsniveau 1995 2005 15 Leg uit dat een te geringe groei van de beroepsbevolking nadelig kan zijn voor de concurrentiepositie van het bedrijfsleven. 16 Laat met een berekening zien dat het werkloosheidspercentage van vrouwen in 2005 lager was dan 5%. 17 Leg uit hoe de afname van het werkloosheidspercentage van vrouwen de toename van de bruto participatiegraad van vrouwen kan hebben vergroot. 18 Laat met een berekening zien of vrouwen in 2005 gemiddeld een hoger of een lager percentage van een voltijdbaan werkten, in vergelijking met 1995. Een arbeidsmarktdeskundige beweert voor de periode 1995-2005: De toename van het gemiddelde opleidingsniveau van vrouwen heeft enerzijds de stijging van de participatiegraad van vrouwen bevorderd en anderzijds deze stijging juist afgeremd. 19 Verklaar deze bewering met behulp van bron 7. ThiemeMeulenhoff 13
Bundels voor al je vakken bestel je op www.examenbundel.nl examenbundels vwo Duits 978-90-06-39181-7 vwo Engels 978-90-06-39197-8 vwo Frans 978-90-06-39179-4 vwo Nederlands 978-90-06-39185-5 vwo biologie 978-90-06-39202-9 vwo natuurkunde 978-90-06-39188-6 vwo scheikunde 978-90-06-39167-1 vwo wiskunde A 978-90-06-39193-0 vwo wiskunde B 978-90-06-39168-8 vwo wiskunde C 978-90-06-39176-3 vwo aardrijkskunde 978-90-06-39191-6 vwo economie 978-90-06-39196-1 vwo geschiedenis 978-90-06-39180-0 vwo m&o 978-90-06-39174-9 vwo maatschappijwetenschappen 978-90-06-39169-5 Meer kans van slagen met de Examenbundel! De Examenbundel bevat oefeningen met uitleg bij de antwoorden, zodat je leert tijdens het oefenen. De bundel is speciaal samengesteld voor dit schooljaar, dus je oefent altijd de juiste stof. Test je kennis met de Oriëntatietoets en kijk voor meer tips om te slagen op www.examenbundel.nl. vwo samengevat vwo biologie vwo natuurkunde vwo scheikunde vwo wiskunde A vwo wiskunde B vwo wiskunde C vwo aardrijkskunde vwo geschiedenis vwo economie vwo m&o h/v Nederlands 3F / 4F h/v rekenen 3F Meer kans van slagen met Samengevat! Samengevat biedt je een helder en beknopt overzicht van alle examenstof. Engels/Duits/Frans in de praktijk zijn theorieboekjes die geworteld zijn in de praktijk. Met een compacte uitleg van grammatica en vele voorbeeldzinnen. Engels in de praktijk 978-90-06-07397-3 Duits in de praktijk 978-90-06-07396-6 Frans in de praktijk 978-90-06-07398-0 Al onze uitgaven zijn verkrijgbaar via de erkende boekhandel. 9 789006 391961