Lezing over Vietnam 2 oktober 2009 Ik moet beginnen met u een vertrouwelijke mededeling te doen: ik vind de Vietnamoorlog te moeilijk als eindexamenonderwerp. Er komen zoveel grote processen in samen en de oorlog heeft zoveel aspecten, dat het niet eenvoudig is in betrekkelijk kort bestek hem recht te doen. Waar worden de leerlingen al niet mee geconfronteerd? Koude Oorlog, Amerikaanse buitenlandse politiek, communisme, rivaliteiten tussen de Sovjet-Unie en China, nationalistische bewegingen en dekolonisatie. Daarnaast dienen ze ook nog benul te hebben van de geografie van Zuidoost Azië. Twee grote processen Ik zal wat grote lijnen door het thema trekken in de hoop de ingewikkeldheid van het onderwerp enigszins in te perken. Containment. In Vietnam kruisen twee grote historische processen elkaar: aan de ene kant de Koude Oorlog en aan de andere kant het nationalisme en de dekolonisering in de derde wereld. Ik geloof dat nationalisme en dekolonisering voor de lessen de betere beginpunten zijn. Nationalisme in de koloniën is als het paard van Troje: het is er door de kolonisatoren zelf gebracht. Het kan later door organisaties zoals de Komintern zijn gebruikt en verder ontwikkeld, maar het was er eerder en het was ook niet per se communistisch. Dat geldt zeker ook voor Vietnam. William Duyker beschrijft in zijn prachtige biografie van Ho Chi Minh hoe deze bij het binnentreden van zijn middelbare school elke morgen onder het opschrift Liberté, Égalité, Fraternité' doorliep. Toen ging bij hem een lampje branden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog verbleef hij in West-Europa en in 1919 bepleitte hij in Versailles tevergeefs onafhankelijkheid voor zijn geboorteland. Pas daarna sloot Ho zich aan bij de communistische beweging en rond 1925 vinden we hem op de Aziatische school in Moskou. Het is echter belangrijk te weten, dat Ho Chi Minh ook als communist een eigen koers voer. Hem ging het om nationale zelfbevrijding en dan was het duidelijk dat je in Vietnam met een beweging die steunde op de industriële arbeidersklasse niet ver kwam. Ongeveer op het moment dat in China Mao Zedong concludeerde dat de communistische beweging daar zich moest gaan baseren op arme boeren en landarbeiders, trok Ho voor Vietnam op eigen kracht dezelfde conclusie. In de jaren dertig en veertig was Ho als organisator in dienst van de Komintern actief in Zuid-China en Indochina. Hij vormde daar een beweging die nationale zelfbevrijding en communistische maatschappijhervorming nastreefde, maar bevrijding in de eerste plaats. Hij baseerde haar het liefst op landhervorming. Zo groeiden nationalisme en communisme door elkaar heen, maar geen van beide overwoekerde de ander. Deze combinatie maakte de Vietnamoorlog nog wat ingewikkelder. Nationalisme, communisme en land Ik ga nu wat dieper in op een paar grote thema's. Het eerste is de samenhang tussen nationalisme, communisme en de landkwestie in Vietnam. Vervolgens komen dekolonisatie en Amerikaans imperialisme aan bod. Daarna wil ik iets zeggen over de rol van China en de Sovjet-Unie. Dan nog iets over de manier waarop de oorlog door zowel de Ameri- 1
kanen en hun Vietnamese cliënten als de Noord-Vietnamezen gevoerd werd en over de moeizame weg naar het einde van de oorlog. Helemaal aan het eind komen dan nog enkele opmerkingen over het belang van de Vietnam-oorlog. Eerst dus nogmaals het duo nationalisme en communisme. Voor de verspreiding van het nationalisme en voor de verbinding van dit nationalisme met communisme was de Tweede Wereldoorlog van eminent belang. Het Franse koloniale bestuur behandelde vanouds het platteland zodanig, dat veel boeren en landarbeiders in toenemende mate in het gedrang kwamen. Ze verloren bijvoorbeeld land aan cliënten van de kolonisatoren. Er groeide al met al op het platteland een sociaal probleem dat nauw verbonden was het met kolonialisme en met klassentegenstellingen. De Japanners lieten na hun bezetting van Vietnam de meeste bestuurstaken in handen van de zittende koloniale bestuurders. Intussen voerden ze hun eisen aan de Vietnamese economie op en naarmate de oorlog vorderde, werden de duimschroeven op dit punt aangedraaid. Slachtoffer waren in nog maar steeds toenemende mate de middelgrote, kleine en landloze boeren van Vietnam. Een politiek probleem (het verwijderen van het koloniaal bewind) werd aangevuld door een sociaal-economisch probleem, dat van landhervorming. De invloed van de communistische partij van Vietnam groeide enorm, juist doordat ze zowel het sociaal-economische als het politieke probleem aanpakte. De communistische Vietminh vocht tegen het Franse regiem en voerde tegelijkertijd in de gebieden die ze onder controle kreeg, landhervormingen door. Daarmee verwierf de beweging veel aanhang op het platteland, waarop ze tot aan het eind van de uiteindelijke Vietnamoorlog kon terugvallen. Op het platteland ligt een belangrijke zwakte van de latere zetbazenregiems van Fransen en Amerikanen, die wel het establishment dienden maar niet een groot deel van de Vietnamese bevolking. Dekolonisatie en Amerikaans Imperialisme In welke situatie verkeerden de Franse kolonisatoren na de oorlog? Frankrijk was net als het Verenigd Koninkrijk verzwakt uit de Tweede Wereldoorlog gekomen. Het had bovendien te lijden van zwakte van de Europese economie in het algemeen. Engeland gaf daarom zijn kolonie India op. Het land kon in 1947 ook de inmenging in de Griekse burgeroorlog niet volhouden en liet zich daar aflossen door de Amerikanen. U weet het: dit werd de aanleiding voor de Trumandoctrine. Met die doctrine gaf de Amerikaanse president een nieuwe scherpte aan een idee dat de Verenigde Staten sinds 1941 hadden, namelijk dat de belangen van het land in de hele wereld lagen. Dekolonisering verleende dit idee urgentie. De ex-koloniën konden verzwakken en zich onttrekken aan Westerse controle. Dat werd belangrijker naarmate in Europa de tegenstelling tussen de Sovjetunie en het Westen scherper werd. Dekolonisering gaf de Koude Oorlog werelddimensies, maar de eerste zorg van de Verenigde Staten bleef naar Europa uitgaan. Daar moest de grootste dam tegen het communisme worden opgeworpen. Wie alleen al kijkt naar het belang van de Europees- Amerikaanse handel, kan dit begrijpen, maar de Amerikanen hadden natuurlijk meer doeleinden. De Containment-theorie betekende dat het communisme binnen perken moest worden gehouden. Eind jaren veertig werd deze theorie aangevuld met de domino-theorie. Deze kreeg ook geldigheid voor de hele wereld en vooral voor Azië, want was China in 1949 niet communistisch geworden? De domino-theorie was een weinig precieze theo- 2
rie: het omvallen van een rij dominostenen kan omvallen hoeft niet altijd het gevolg te zijn van het omvallen van de eerste domino. Die in het midden kan ook al veel schade aanrichten, dat wil zeggen: in Azië en vooral in Indochina kon elk land de eerste domino worden. Overal lagen dus strategische problemen verborgen ook al waren voor de Amerikaanse economische belangen vooral Thailand en Maleisië van belang. De alertheid van de Amerikanen werd vergroot doordat ze hoopten dat afschrikking voldoende was. Dit betekende dat ze geloofwaardig moesten zijn en dat ze dus na de Chinese revolutie absoluut geen zwakte meer mochten vertonen. Geloofwaardigheid vereiste dat de Amerikanen uit alle macht verhinderden dat niet de eerste steen omviel. Dat was hun inzet in Korea en werd hun inzet in Vietnam. Containment, domino, geloofwaardigheid, maar van deze drie de geloofwaardigheid het meest. Die had tot gevolg dat de Amerikanen in Vietnam koppig bleven doorzetten ook toen na 1967 steeds duidelijker werd dat ze in Vietnam zeer grote moeilijkheden ontmoetten. Voorshands wisten de Amerikanen de Fransen echter zover te krijgen dat deze in Vietnam bleven, maar deze constructie kwam onder druk te staan. De Franse wens om zich terug te trekken werd sterker naarmate de Amerikanen vanwege de Koude Oorlog in Europa de Duitse herbewapening en opname van de Bondsrepubliek in de NAVO sterker bepleitten. De Franse regering wilde daarom over een adequate troepenmacht in Europa beschikken. In Genève werd uiteindelijk in 1954 een wapenstilstand gesloten voor Vietnam. Het land werd voorlopig in tweeën gedeeld en in het Zuiden van Vietnam trad nu de regering van Ngo Dinh Diem als cliëntenregime op van de VS, die zich niet gebonden achtten aan de akkoorden. Met de regering-diem begon een zwakheid in de Amerikaanse strategie die telkens terugkomt: de cliëntenregimes proberen door vriendjespolitiek, nepotisme en corruptie hun macht voor eigen gewin te vergroten, maar laten zich intussen weinig gelegen liggen aan de noden van de bevolking en soms zelfs aan de Amerikanen. Het zijn slechte bruggenbouwers tussen buitenlandse imperialisten en de eigen bevolking en al hun activiteiten staan van meet af aan in een kwaad daglicht. Toen, en dat is nu nog zo, overheerste aan Amerikaanse zijde het idee dat de cliëntenregering alleen maar verbeterd moet worden en beter uitgerust met machtsinstrumenten. Dat laatste kan door financiële steun, door wapens en adviseurs te sturen. Deze drie middelen werden door de VS vanaf 1954 te baat genomen en dat te intensiever naarmate de burgeroorlog in Zuid-Vietnam weer oplaaide. In de jaren zestig kwam daar financiële en materiële hulp bij voor het welslagen van landhervormingen, maar doordat die werden uitgevoerd door de corrupte Zuid-Vietnamese regering, mislukte dit. De oorlogvoering eiste bovendien rekrutering van nieuwe soldaten, doorgaans boerenzoons die op het bedrijf niet gemist konden worden. Zij werden te slechter betaald naarmate het leger groeide, zodat plunderingen, afpersingen en verkrachtingen, frequenter werden. Zodoende waren de Amerikanen in Vietnam een reus op lemen voeten. Twintigste-eeuwse 'conventionele' oorlogen vertonen de tendens om steeds meer te vertrouwen op technologie en zoveel mogelijk man-tegen-man gevechten te vermijden. Vliegtuigbombardementen, zware kanonnen en beschietingen vanuit de lucht moeten het werk doen. Vandaar dat vanaf de Eerste Wereldoorlog het aantal slachtoffers onder militairen daalt terwijl dat onder de burgerbevolking stijgt. In Vietnam oefenden de Amerikanen ook met allerlei ontbladeringsmiddelen om de guerilla's hun beschutting te ontnemen, mismaakte kinderen waren ook het gevolg. Het vechten op de grond, dat veel 3
meer militaire slachtoffers eiste, werd de taak van het Zuid-Vietnamese leger, waarin inmiddels allerlei officieren werkten voor het Nationale Bevrijdingsfront, dat door de Noord-Vietnamezen geleid werd. Vietnam heeft van de Amerikaanse strategie om vooral op moderne technologie te vertrouwen blijvende schade gekregen. Tegen een guerillaoorlog waren dergelijke conventionele tactieken trouwens machteloos. Rusland en China De Vietnamese communistische partij was onderdeel van de internationale communistische beweging en dat betekende dat ze zich diende te conformeren aan het centrum van die beweging. Dat was duidelijk het geval op de Geneefse conferentie van 1954. De volgelingen van Ho Chi Minh werden door de Russische en Chinese delegaties gedwongen toe te stemmen. Het gevolg was, dat de Vietnamese communisten altijd reserves hielden als het ging om de steun van hun internationale kameraden. Voor die kameraden was dat uiteindelijk weinig plezierig, want zodra de breuk tussen Moskou en Peking eind jaren vijftig een feit was, kon Hanoi het ene centrum tegen het andere uitspelen. Aanvankelijk hadden de Noord-Vietnamezen vooral van doen gehad met de Chinezen. Zij hadden van Moskou de eerste verantwoordelijkheid gekregen voor Zuid-Oost Azië. Na de breuk tussen Peking en Moskou bleven de Noord-Vietnamezen aanvankelijk op het kompas van Peking varen. Echter, de Chinezen hadden nooit het idee dat ze Hanoi controleerden. Na 1965 richtten de Vietnamezen zich meer op de Sovjet- Unie, onder andere omdat de Russen enige contactmogelijkheid hadden met de Amerikanen. De Russen beschikten ook over moderner wapens, zoals MIG-straaljagers en radar-waarschuwingssystemen. Echter ook de Russen kwamen niet veel verder dan het geven van gevraagde hulp zonder daarvoor enige gehoorzaamheid te ontvangen. Zo zou het blijven tot het einde van de Vietnamoorlog. De Noord-Vietnamezen waren ervan overtuigd de oorlog te kunnen winnen, als ze maar voorzichtig opereerden en zorgden voor voldoende steun bij de Zuid-Vietnamese plattelandsbevolking. Daarom tastten ze harder door bij landhervormingen, rekruteerden ze minder jongens voor hun leger en hieven ze lagere belastingen. Zo wisten ze óók een basis op het Zuid-Vietnamese platteland te houden, toen de Zuid-Vietnamese regering het concentreren van boeren in bepaalde dorpen voortzette en veel andere boeren een onzeker bestaan in steden moesten gaan zoeken. Werken op de rijstvelden werd door de chemische oorlogvoering onmogelijk of was vanwege gevechtshandelingen te gevaarlijk. Het einde aan de oorlog Het Tet-offensief van voorjaar 1968 is een scharnierpunt in de oorlog. Zowel de Amerikanen als Noord-Vietnamezen werden namelijk met hun neus op feiten gedrukt. De omvang en kracht van de communistische aanval verrasten de Amerikanen. Anderzijds moesten de Noord-Vietnamezen vaststellen, dat hun macht in de steden onvoldoende was en dat hun aanhang op het platteland door het vertrek van bewoners uit hun dorpen inderdaad zwakker werd. Het perspectief van onderhandelingen wenkte zodoende, maar we mogen niet vergeten dat deze aan beide zijden gezien werden in verband met de 4
machtsverhoudingen in Vietnam zelf en met verhoudingen tussen de wereldmachten in het algemeen. Alleen al daardoor zijn die onderhandelingen een ingewikkelde affaire, maar in het algemeen worden oorlogen veel gemakkelijker begonnen dan beëindigd. In het geval van Vietnam enige ingrediënten: 1. In de Verenigde Staten komt het avontuurlijke presidentschap van Richard Nixon, die vastbesloten diplomatie een groter rol te geven in het Amerikaanse beleid. Samen met zijn veiligheidsadviseur Henry Kissinger zou hij dit idee uitwerken tot de driehoeks-diplomatie, die Rusland en China en hun onderlinge geschillen nadrukkelijker in ons verhaal brengen. Door de Chinese communisten te paaien wilden de Amerikanen Rusland plooibaarder wilden maken. 2. Tegelijkertijd probeerden Nixon en Kissinger het regime Van Thieu verder op te bouwen en de oorlog te Vietnamiseren. Uiteindelijk was het Zuid-Vietnamese leger ongeveer het vierde leger ter wereld. De opbouw van de Zuid-Vietnamese weerbaarheid werd door de Amerikanen ondersteund met zware bombardementen. Die konden de inschikkelijkheid van de Chinezen en Russen verminderen. 3. Inmiddels zetten de gigantische kosten van de oorlog de Amerikaanse staatshuishouding en vooral de defensiebegroting onder druk. De verslechtering van de Amerikaanse staatshuishouding uitte zich in inflatie van de dollar en een voor de Europese partners ongunstige handelsbalans. Daarover zal Rimko van de Maar wel meer vertellen. De onvrede in Europese hoofdsteden groeide in elk geval en dat terwijl de Amerikanen vanwege de Koude Oorlog hun Europese vrienden te vriend moesten houden. De verslechtering van de defensiebegroting leidde tot protest van de verschillende legeronderdelen, die merkten dat de Vietnamoorlog modernisering van de bewapening hinderde. Om die reden zou de nieuwe minister van defensie, Melvin Laird, beginnen met een terugtrekken van Amerikaanse soldaten uit Vietnam. 4. De rol van de pers is even belangrijk als bekend, maar een kritische pers ontwaakte pas laat en het blijft moeilijk te meten hoe groot haar invloed nu precies is geweest. Ik denk dat onvrede bij grote ondernemers en het leger belangrijker waren. 5. De geleidelijke terugtrekking van Amerikaanse troepen had meerdere gevolgen. Ten eerste werd de manoeuvreerruimte voor de Amerikanen in Vietnam kleiner, terwijl de moeilijkheden zich in Zuid-Vietnam opstapelden. In het kader van Vietnamisering van de oorlog moesten de Zuid-Vietnamezen meer oorlogstaken overnemen. Dat wil zeggen, de burgeroorlog die de Vietnamoorlog ook was, werd nu een burgeroorlog zonder Amerikanen. Ten derde Nguyen Van Thieu probeerde zijn macht wel te vergroten, bijvoorbeeld door allerlei stukken platteland onder zijn controle te brengen, maar daarmee bond hij zijn leger geografisch alleen maar vast. Intussen hielden de communisten hun flexibele guerilla-strategie aan en die bood hun flinke voordelen. Het grote Zuid-Vietnamese leger bezat dan wel de modernste apparatuur, maar veel militairen konden er niet mee werken. Het moreel van die militairen was niet voldoende en de onzichtbaarheid van de vijand werkte ook niet mee. Onderhoud van materieel was zeer onvoldoende en al dat materieel maakte de oorlog veel te duur voor de Zuidvietnamese economie. 6. Vanaf 1968 moest de Zuid-Vietnamese republiek door de Amerikanen financieel, 5
militair en economisch ondersteund worden. De oorlog op het platteland en de ontvolking aldaar zorgden ervoor dat het land rijst moest importeren. Die import werd ook door de Amerikanen verzorgd. Intussen bleken de grote weeffouten in het Zuid-Vietnamese bestel. De corruptie en hardvochtigheid van het cliëntenregime Van Thieu maakte de republiek Zuid-Vietnam bepaald niet aantrekkelijker. Uiteindelijk zou de situatie voor de bevolking in Zuid-Vietnam bijzonder moeilijk worden. Immers, een belangrijk deel van de economie en vooral die van marginale stedelijke groepen, dreef op de aanwezigheid van het Amerikaanse leger. Terugtrekken van troepen had tot gevolg dat de economie van Zuid-Vietnam in een crisis terechtkwam, dat de betaling van de vele soldaten verder verslechterde. De demoralisering in het leger bleek uit afpersingen en verkrachtingen en uit allerlei onderhandse afspraken met communisten, illegale wapenleveranties aan communisten en weigering om dienst te doen. In de steden leidden de verslechteringen tot verder gaande zelfuitbuiting en toenemend drugsgebruik. Dat was het failliet van de Vietnamisering. 7. De onderhandelingen die in 1968 in het geheim en later publiekelijk in Frankrijk begonnen zouden in 1973 in een akkoord eindigen, maar de Amerikaanse presentie in Zuid-Vietnam duurde nog tot 1975. Dat duidt er al op dat het akkoord, waarvoor Kissinger en Le Duc Tho de Nobelprijs voor de vrede kregen, niet direct vrede bracht. Dat hing net als in 1954 minder samen met de houding van de communisten, maar meer met die van de Amerikanen en hun marionettenregime in Saigon. Er was de Amerikanen veel aan gelegen om met ere uit Vietnam te vertrekken. Hun geloofwaardigheid stond nog steeds op het spel en dat zorgde ervoor dat de afwikkeling van de oorlog moeilijk bleef. De betekenis Toen we in 2001 dit eindexamenonderwerp ontwikkelden, viel me dikwijls op hoezeer het Vietnam-scenario in Afghanistan werd gekopieerd. Ook daar een inval van de Amerikanen met behulp van een steunpunt in de bevolking. Ook daar vasthouden aan methoden van de conventionele oorlog terwijl guerillatactieken tegen je gebruikt worden. Ook daar pogingen om de strijd in Afghanistan zo snel mogelijk tot een burgeroorlog tussen Afghanen te maken: Afghanistaniseren zou je kunnen zeggen. Nu, acht jaar later, is de overeenkomst alleen maar groter geworden. Net als Vietnam is Afghanistan een land dat je wel binnen kunt vallen, maar zonder gezichtsverlies vervolgens niet gemakkelijk kunt verlaten. Net als in Vietnam is de schade die Afghanistan wordt toegebracht enorm. De oorspronkelijke aanleiding Osama bin Laden en Al Quaeda is haast vergeten, maar om hen ging de inval toch. In Vietnam als nu in Afghanistan gaat het erom een democratie naar Westers voorbeeld neer te zetten ook al zijn de politieke tradities anders. Net als in Vietnam moet die democratie ingevoerd worden door een regime dat totaal corrupt is. Net als in de Vietnamoorlog wordt de Afghaanse oorlog uitgebreid naar Pakistan. Er is natuurlijk ook allerlei verschil met Vietnam. Het verder betrekken van Pakistan, sowieso een belangrijke partner van de Taliban, brengt de tegenstelling Pakistan-India in het Afghaanse conflict. Beide nucleaire machten. De coalitie die de Amerikanen nu 6
steunt is vooral afkomstig uit de NAVO. Bij de Vietnamoorlog bleef de NAVO nog angstvallig binnen haar grenzen: die van de Noord-Atlantische oceaan. Het einde van de Koude Oorlog beëindigde ook de noodzaak om in Europa waakzaam te zijn. Om de NAVO functie te blijven geven worden Europese troepen elders ingezet. De dynamiek in de Vietnamese oorlog wordt in belangrijke mate bepaald door de Koude Oorlog, die in Afghanistan niet. Niettemin laat die oorlog constantes zien, die in Vietnam door de Koude Oorlog aan het gezicht werden onttrokken. De vergelijking Afghanistan-Vietnam kan ons lessen leren, maar de parallellie heeft dus haar grenzen. Desondanks vind ik de overeenkomsten, om de inzichten die je daaraan kunt ontlenen, interessanter dan de verschillen. 7