Verlies van een partner - Verwerking - Kinderen Bron: Wet tot wijziging van verscheidene wetsbepalingen inzake de voogdij over minderjarigen 29 april 2001 Jeugdbeschermingswet 8 april 1965 Afstammingswet, 31 maart 87 B.W. art 375bis Sennaeve P. e.a. De hervorming van het voogdijrecht, intersentia 2002 Verschelden G., Afstamming, Kluwer 2004 Wanneer een of beide ouders overlijden hebben kinderen heel wat te verwerken. Een vraag die veel alleenstaande ouders bezig houdt is echter ook wat er wettelijk verandert voor het kind. Wie zorgt er voor het kind, wie neemt de ouderlijke verantwoordelijkheid verder waar, wat betekent dit voor het beheer van de goederen (en erfenis) van het kind, wat kan men bij leven doen om dit zo goed mogelijk te regelen? 1. Enkele uitgangspunten en begrippen Afstamming, erkenning, adoptie Iedereen die een kind heeft verwekt, erkend of geadopteerd, is bij wet verplicht om kinderen naar vermogen bij te staan in de kosten verbonden aan hun levensonderhoud en passende opleiding. Deze verplichting blijft bestaan op basis van de zogenaamde staat van de persoon. Hoewel niet samenlevende ouders in sommige gevallen (tijdelijk) van die verplichting ontheven lijken te zijn (bv. geen onderhoudsgeld betalen) blijft deze verplichting in wezen bestaan. Ouderlijk gezag Ouderlijk gezag omvat het recht en de plicht om verantwoordelijkheid te dragen over de zorg voor het kind en beslissingen te nemen in de opvoeding van het kind. Het ouderlijk gezag hangt samen met het ouderschap. Wanneer het ouderschap vaststaat of men een kind geadopteerd heeft, verwerft men automatisch het ouderlijk gezag over dat kind. Na een scheiding, of wanneer men ongehuwd ouder was, blijft men het ouderlijk gezag behouden. Enkel wanneer het ouderschap niet juridisch vaststaat of een vonnis letterlijk het ouderlijk gezag beperkt (dit is niet hetzelfde als zgn. hoederecht of omgangsrecht), kan er geen of beperkt ouderlijk gezag zijn. In principe is dus elke ouder, ook de niet samenlevende, ook deze bij wie de kinderen slechts af en toe op bezoek komen, bekleed met het ouderlijk gezag.
Voogdij Het recht gebruikt de term openvallen van de voogdij, om aan te duiden dat er een voogd moet worden aangesteld. Voogdij bestaat uit twee grote delen, die beide onderdeel uitmaken van de prerogatieven van het ouderlijk gezag. - de zorg voor de persoon en de opvoeding. (recht van bewaring en beslissingsrecht inzake fundamentele opties) - het beheer van de goederen. 2. Verschillende hypothesen Eén ouder overlijdt De overblijvende ouder heeft het ouderlijk gezag. De voogdij valt niet open. De overblijvende ouder oefent verder het ouderlijk gezag alleen uit. In tegenstelling tot vroeger, wordt er geen voogd of familieraad meer aangesteld. Indien dit de ouder is waar het kind hoofdzakelijk verbleef, dan verandert er op praktisch/organisatorisch vlak heel weinig. Indien dit de ouder is waarbij het kind voorheen niet zijn verblijf had, zal het deze ouder zijn die het ouderlijk gezag alleen uitoefent én dus ook het recht van bewaring (verblijf van het kind) op zich neemt. Deze ouder zal ook de goederen en bezittingen van het kind beheren tot het meerderjarig is. De overblijvende ouder is geheel of gedeeltelijk uit het ouderlijk gezag ontzet De voogdij valt niet open. Wel kan er een zgn. pro-voogd (vervangende voogd) worden aangeduid, die de ouderlijke bevoegdheden welke niet door de overlevende ouder worden waargenomen (tijdelijk) op neemt. De overblijvende ouder kan echter wel een procedure starten om het ouderlijk gezag terug te verkrijgen. Indien hij het ouderlijk gezag verkrijgt, komen we in de eerder vermelde situatie terecht. De overblijvende ouder is in de voortdurende onmogelijkheid om zijn ouderlijk gezag uit te oefenen De voogdij valt open. Er wordt dus een voogd aangesteld. De voortdurende onmogelijkheid om het ouderlijk gezag uit te oefenen kan een gevolg zijn van een juridische situatie, ofwel in rechte worden vastgesteld. (bv. ouder is gerechtelijk onbekwaam verklaard, ouder heeft het statuut van verlengde minderjarigheid, er is een verklaring of vermoeden van afwezigheid van de ouder, ). Het is van belang dat het om een voortdurende onmogelijkheid gaat, niet om een tijdelijke onmogelijkheid. Ontzetting uit het ouderlijk gezag wordt niet gezien als een voortdurende onmogelijkheid om het ouderlijk gezag uit te oefenen.
Het ouderschap (afstamming) van slechts één ouder (die overlijdt) staat wettelijk vast De voogdij valt open. Er is immers wel een biologisch, maar geen wettelijk ouderschap. De andere ouder kan van zijn wettelijke mogelijkheden gebruik maken om het kind alsnog te erkennen. Indien de erkenning juridisch een feit zou zijn, komen we in een situatie terecht waarbij de andere ouder (na de erkenning) alleen het ouderlijk gezag uitoefent. Beide ouders overlijden Wanneer beide ouders overlijden, valt de voogdij altijd open. Er wordt dus altijd een voogd aangeduid. 3. De voogdij De voogdij omvat volgende voogdijorganen: - De vrederechter - De voogd - De toeziende voogd De vrederechter Is het belangrijkste voogdijorgaan. Hij oefent de meeste bevoegdheden uit van de vroegere familieraad (toezicht en belangrijke beslissingen). De vrederechter stelt de voogd en de toeziende voogd aan. De voogd Wordt aangesteld door de vrederechter, die van rechtswege moet rekening houden met de concrete omstandigheden en het belang van het kind. Wanneer de ouders gezamenlijk, of één van de ouders een voogd (hebben) heeft aangeduid, krijgt deze voorrang. Deze aanduiding door de ouders moet gebeuren per testament, per verklaring voor de vrederechter of voor een notaris. Bij gebrek aan zo n testament moet de voogd bij voorkeur gekozen worden uit de naaste familieleden. Kinderen vanaf de leeftijd van 12 jaar worden eerst gehoord. Indien het belang van het kind dit vereist, kan de vrederechter beslissen de voogdij op te splitsen over twee personen, één die de zorg voor het kind en diens opvoeding verzekert, één die de goederen beheert. Een voogd wordt pas aangeduid wanneer de vrederechter zich ervan vergewist heeft dat deze de voogdij ook zal aanvaarden. De toeziende voogd De toeziende voogd wordt aangeduid door de vrederechter en moet toezicht houden op de voogd in de uitvoering van zijn taken. Bij belangenconflicten tussen de voogd en de minderjarige, vertegenwoordigt de toeziende voogd de minderjarige.
In geval van een belangenconflict tussen de minderjarige en de toeziende voogd, kan de vrederechter op verzoek van iedere belanghebbende of op eigen initiatief een voogd ad hoc aanduiden. De toeziende voogd moet eventuele problemen melden aan de vrederechter. 3.1. Zorg voor de persoon en de opvoeding De voogd neemt de ouderlijke verantwoordelijkheid en bevoegdheid over in verband met de dagelijkse zorg voor het kind. Hij krijgt het recht van bewaring over het kind en het beslissingsrecht inzake fundamentele opties in het leven van het kind. Wel dient de voogd zich zo veel als mogelijk te richten naar eventuele bepalingen die de ouders bij leven te kennen gegeven zouden hebben. 3.2. Beheer van goederen Bij aanvang van de voogdij stelt de vrederechter een inventaris op van het te beheren vermogen. Daarna maakt hij een evaluatie op waarbij wordt vastgelegd hoeveel de voogd jaarlijks ter beschikking gesteld wordt voor de opvoeding van het kind én voor het beheren van dit vermogen. Er wordt eveneens bepaald waar en op welke wijze het vermogen wordt geplaatst. Hierbij worden kinderen gehoord wanneer ze de leeftijd van 15 jaar bereikt hebben. Voor een aantal handelingen heeft een voogd de machtiging nodig van de vrederechter: De voogd dient jaarlijks verslag uit te brengen van het beheer van goederen ten behoeve van controle door de vrederechter en de toeziende voogd. 4. De overblijvende ouder heeft het ouderlijk gezag 4.1. Zorg voor de persoon en de opvoeding Wanneer er dus één ouder overblijft, neemt die in de meeste gevallen het ouderlijk gezag verder alleen waar. Bij kinderen van gescheiden ouders zou dit in wezen geen probleem mogen zijn, omdat er in principe contact bestaat tussen beide ouders en het kind. De overblijvende ouder krijgt de volledige verantwoordelijkheid in verband met de dagelijkse zorg voor het kind. Hij krijgt het recht van bewaring over het kind en het beslissingsrecht inzake fundamentele opties in het leven van het kind. 4.2. Beheer van goederen De kinderen erven van de overleden ouder. Deze erfenis wordt echter voor hen beheerd door de overblijvende ouder. Onder meer om aan de veranderende samenleving tegemoet te komen (kinderen in een dergelijke situatie) heeft de
wetgever de handelingsbekwaamheid van ouders aan enkele beperkingen onderworpen. Eventueel kunnen kinderen bij ernstige overtredingen aan de procureur des Konings vragen om namens hen een voogd ad hoc aan te stellen. Een voogd ad hoc is een persoon (vaak een advocaat) die tijdelijk, voor een bepaalde rechtshandeling aan de minderjarige wordt toegewezen bij een belangenconflict tussen de minderjarige en zijn ouder(s) die bvb het beheer over zijn goederen waarneemt. Een voogd ad hoc wordt aangesteld door de vrederechter op verzoek van (één van) de ouders, de vrederechter (ambtshalve) of gelijk welke andere belanghebbende. Wanneer kinderen na hun meerderjarigheid vaststellen (bvb op basis van de testamentaire acte) dat er onregelmatigheden zouden gebeurd zijn, kunnen zij alsnog een rechtszaak aanspannen. 5. Knelpunten Veel gescheiden of niet samenlevende ouders zitten met de vraag wat zij kunnen regelen om het verblijf van hun minderjarige kinderen na hun overlijden, en om de nalatenschap voor hun minderjarige kinderen veilig te stellen. In de meeste gevallen stelt dit geen probleem. Toch kan men zich moeilijke situaties voorstellen. In onderstaande bespreking gaan we in op extreme situaties. Het spreekt voor zich dat dit uitzonderlijke situaties zijn en dat het in de meeste gevallen (en dus principieel) goed is, dat het kind bij de overblijvende ouder opgroeit. Enkele voorbeelden: Een moeder voedt haar kind alleen op. Vader toont geen enkele interesse, vraagt nooit naar de kinderen. Na overlijden van de moeder oefent de vader in principe het ouderlijk gezag verder alleen uit. De kinderen, die hem nooit eerder gezien hebben, gaan in principe bij hem wonen en hij beheert de goederen van de kinderen. Een vader heeft het recht van bewaring van de kinderen. Moeder leeft uiterst labiel, heeft een verslavingsprobleem en heeft de voorbije tien jaren geen vaste verblijfplaats gehad die langer dan enkele maanden bleef duren. De kinderen gingen af en toe bij haar op bezoek. 6. Testamentaire voogd Hoe dan ook is het altijd zinvol om een testament op te stellen. Een testament kan vooral bepalingen bevatten betreffende de aanwijzing van een voogd en de waarden die deze moet respecteren wanneer deze de zorg voor de kinderen opneemt (onderwijsnet, levensbeschouwelijke keuze, enz ). Dit kan nuttig zijn in alle situaties waarin de voogdij open valt.
Het aanduiden van een testamentaire voogd is aangewezen: - Wanneer je samenleeft met een nieuwe partner die niet de ouder is van je kinderen, maar waarvan je wel denkt dat deze de opvoeding zou moeten verder zetten. - Wanneer je een betrouwbaar persoon kan vragen voor je kinderen te zorgen moest de voogdij ooit openvallen. Zelfs wanneer de andere ouder het ouderlijk gezag na voorkomend overlijden van jezelf alleen verder uitoefent, kan het helaas gebeuren dat voor de meerderjarigheid van de kinderen toch de voogdij open valt. De andere ouder overlijdt eveneens, verdwijnt, komt in een situatie terecht waarin hij voortdurend in de onmogelijkheid is om zijn ouderlijk gezag uit te oefenen. Een testament kan je zelf opstellen of bij een notaris laten opmaken. In het laatste geval ben je zeker dat het gevonden en uitgevoerd wordt. Een testament kan je ook zelf opstellen en bijhouden. Nadeel is dat degene die het vindt het kan laten verdwijnen als het hem niet aan staat. Een zelf opgesteld testament moet handgeschreven zijn, gedateerd en ondertekend zijn. In een testament kan je geen zaken opnemen die tegen de wet in gaan. 7. Recht van bewaring In principe heeft de overblijvende ouder, wanneer de voogdij niet openvalt, het recht (en de plicht) om de kinderen bij zich op te voeden. Wanneer er ernstige tegenaanwijzingen zijn, kan men ofwel een beroep doen op de bijzondere jeugdbijstand, om de opvoeding te begeleiden, of via een voogd ad hoc proberen om de jeugdrechtbank te vatten, zodat het kind aan andere personen dan de ouder wordt toevertrouwd. Dit kan enkel wanneer de jeugdrechtbank oordeelt dat dit in het belang van het kind is. Hier zijn dan de jeugdbeschermingswet en de gecoördineerde decreten inzake bijzondere jeugdbijstand van toepassing. 8. Omgangsrecht van een nieuwe partner Wanneer er geen afstammingsband bestaat tussen een nieuwe partner en het kind en de ouder van het kind overlijdt, bestaat het risico dat de nieuwe partner, die misschien jaren voor het kind heeft gezorgd, het contact met dat kind ontzegd wordt. Echter, wanneer je bij kan aantonen dat je een bijzondere affectieve band hebt met het kind, kan je een omgangsregeling vragen aan de jeugdrechtbank. 9. Beheer van de erfenis Wanneer de andere ouder het ouderlijk gezag verder alleen uitoefent, kan je per testament niet voorkomen dat deze ook de goederen van de kinderen beheert. Wel kan je in je testament iemand aanduiden die extra waakt over de belangen van de
kinderen. Dit kan een hulpmiddel zijn wanneer er ernstige problemen zouden ontstaan, waarbij de belangen van de overblijvende ouder in conflict komen met die van de kinderen. In dat geval is het gemakkelijker voor die persoon om aan te tonen dat die een belanghebbende is, die kan tussen komen om een voogd ad hoc te vragen. Je kan bij leven reeds zorgen dat belangrijke geldsommen elders ondergebracht zijn, bij betrouwbare personen, die dit aan de kinderen schenken wanneer deze meerderjarig worden. Dit is een ingewikkelde constructie. - Indien je het hen schenkt in vertrouwen, wordt deze som hun eigendom en moet je er op vertrouwen dat ze jouw vraag om het betreffende bedrag aan de kinderen te schenken zullen uitvoeren. - Indien je het hen schenkt in vertrouwen en zij overlijden voor de kinderen meerderjarig zijn, wordt deze som deel van hun erfenis ten voordele van hun erfgenamen. Je kan dit beveiligen door het te schenken onder de vorm van een (onderhandse) lening, terug te betalen aan de erfgenamen op het ogenblik dat het jongste kind meerderjarig wordt. Hieraan is één nadeel verbonden: indien men kan aantonen dat een belangrijk deel van je vermogen is verdwenen, kan de ouder die de erfenis van de kinderen beheert, juridische stappen zetten om de lening terug te vorderen. De beslissing hangt dan af van de rechtbank (als de andere ouder deze stap al zou zetten). Wanneer men een onroerend goed in bezit had, maakt dit deel uit van de erfenis. Dit zal dus beheerd worden door de overblijvende ouder, zonder dat deze het kan verkopen (tenzij mits machtiging van de vrederechter). Ook na verkoop blijven de gelden eigendom van de erfgenamen. Bij aankoop van een onroerend goed kan men de eventuele nieuwe partner medeeigenaar maken en/of vruchtgebruik toekennen. In dat geval is het geërfde deel van de kinderen, wordt dit (virtueel) beheerd door de overblijvende ouder (of voogd) die het beheer over de goederen van de kinderen uitoefent, maar kan het niet verkocht, bewoond, verbouwd enz. worden zolang de nieuwe partner het vruchtgebruik heeft. Soms kan dit voldoende uitstel bieden tot de kinderen meerderjarig zijn. Het is betreffende onroerende goederen zeker aangewezen een notaris te consulteren.