Archeologisch onderzoek aan de Neckerdijk/ Kanaalschans (Erik Machiels) Op 23 april 2013 begon Hollandia Archeologen met het veldonderzoek op het terrein van Spijkerman aan de Neckerdijk in Purmerend. De amateurs van de Archeologische Werkgroep Purmerend, (Ivo Duppen, Paul de Groot en Erik Machiels) zouden meehelpen tijdens dit archeologische onderzoek. Vanwege drukte op mijn werk kon ik maar twee dagen vrij nemen maar beter iets dan niets. Op maandag begonnen de professionals met het aanleggen van een werkput evenwijdig aan de Neckerdijk aan de voorkant van het terrein. In mijn middagpauze moest ik natuurlijk even een kijkje nemen. Met mijn neus tegen het hek geduwd zag ik al dat de eerste funderingen (zie foto s 1 en 2 in het volgende artikel) waren blootgelegd, er werd druk gegraven en gezocht met de metaaldetector. De verse bergen grond deden mijn vingers jeuken. Nog één middagje werken en dan stond ik aan de andere kant van het hek, met mijn laarzen in de modder! De plek kon erg interessant zijn omdat de voorkant van het terrein gelegen is tegenover de plek waar het kasteel heeft gelegen. Dinsdagochtend stond ik bepakt en bezakt bij de werkkeet waar ik mijn gegevens moest laten noteren. Ook kreeg ik een korte uitleg over het werken op het terrein omdat dit vervuild was. Deze eerste dag heb ik vooral achter op het terrein gezocht waar een gedeelte van een oude gracht werd blootgelegd. Er kwam een flinke hoeveelheid materiaal uit de grachtvulling die hoofdzakelijk gedateerd kon worden vanaf de late 18 e eeuw tot 1876. De laatste datum kan exact bepaald worden omdat dit gedeelte van de gracht toen is gedempt. (diverse metalen voorwerpen uit de grachtvulling) Een kleine greep uit de vondsten zijn fragmenten van: mineraalwaterkruiken (zie afbeelding 15 in het volgende artikel), borden, pannen, theepotten, theekopjes, schoenen, messing kastbeslag, munten, vingerhoedjes, loodjes een loden penning en nog veel meer. Op verzoek van Paul de Groot heb ik aan de voorkant van het terrein ook nog een paar keer in een vreemde grijze korrelige laag gezocht, tussen de funderingen (zie foto s 3 en 4 in het volgende artikel). Het opvallende was dat er relatief veel duiten en oorden uit deze laag kwamen. De functie van die laag zullen de professionals nog moeten vaststellen. Op woensdag werd de gracht verder verdiept tot de bodem werd bereikt. Die was zeker twee meter onder het maaiveld en het materiaal was grotendeels weer het zelfde als de dag ervoor.
Zakken vol vondstmateriaal werden door onze voorzitter afgevoerd naar de werkruimte. Omdat hij niet medisch gekeurd was mocht hij het terrein niet op maar bewoog zich als een jonge hinde langs het hek. Het werd mij als snel duidelijk dat de sporen aan de voorkant van het terrein ouder waren dan aan de achterkant. Dus als we ergens sporen wilden aantreffen van het slot dan zou dat aan de voorkant moeten zijn. Maar helaas werd er nu niet genoeg verdiept om de oudere lagen bloot te leggen. Na een week veldonderzoek waren de archeologen van Hollandia het erover eens dat er genoeg sporen in de grond zaten om nog een vervolgonderzoek uit te voeren. Dit onderzoek zou na enkele weken uiteindelijk in mei plaatsvinden. Nu werd de werkput uit het veldonderzoek vergroot en verder verdiept. Dit was de kans om de oudere bodemlagen te onderzoeken en kans te maken op sporen uit de tijd van de bouw van het kasteel. Tijdens het verdiepen van de vlakken zocht ik met mijn metaaldetector naar oude overblijfselen. En toen gebeurde waar wij toch een klein beetje hadden gehoopt. Onder een afgesloten laag met scherven uit het einde van de 15 e eeuw kwam een kuil tevoorschijn, deels in het vlak en deels in het profiel (wand van de werkput) van de Neckerdijk. (De kuil duidelijk in het wandprofiel te zien) Deze kuil was geheel gevuld met een mortelachtige laag vol met brokken baksteen en dakleien. De bakstenen hadden het zelfde formaat als die zijn aangetroffen bij de opgraving(en) van het kasteel zelf. Mogelijk betreft het hier een kuil met puinresten van de bouw van het slot. De medewerkers van Hollandia zullen dit verder gaan onderzoeken en uiteindelijk vastleggen in het opgravingsrapport.
Al met al een hele leuke opgraving om mee te mogen helpen en ik hoop dat er nog een kleine tentoonstelling komt om de resultaten te presenteren. Vondsten en foto s van de opgraving aan de Neckerdijk/ Kanaalschans (Paul de Groot) Evenwijdig aan de Neckerdijk zijn door de graafmachine de eerste sleuven gegraven wat resulteerde tot veel vroegere overblijfselen uit de zeventiende en achttiende eeuw. Op afbeelding 1 is te zien hoe een stenen fundering op zijn beurt word ondersteund met houten palen en planken. (afb.1) (afb.2) Na de funderingen schoongemaakt te hebben kon alles gefotografeerd en ingetekend worden. De hoogtes zijn bepaald middels het GPS systeem. Tijdens het reinigen van een muur in spoor 16 werden een aantal wandtegels aangetroffen welke zich nog in situ bevonden (afb.2 en 2a).
(afb. 2a. De wandtegels uit spoor 16) De tegels zijn hier vermoedelijk als achterwand voor een stookplaatsje aangebracht. Vijf tegels van deze wand zijn nog compleet aangetroffen. De tegels hebben een omvang van 13 x 13 centimeter. De datering zal omstreeks 1625 1650 liggen. Achter de muur met de wandtegels was een vak aanwezig (zie rood kader afb.3) waarin een soort houten afscheiding achter een huis was gelegen, een houten bak waar in het verleden afval werd gedumpt. Het vak werd grotendeels met de troffel en schep verdiept en de scherven hieruit verzameld. Onder andere is hier een bijna compleet bord aangetroffen (afb.4).
(afb.3) (afb.4) (De voorzijde van het bord op afbeelding 4) Tijdens het verder uitgraven is nog meer scherfmateriaal aangetroffen. Er werd zelfs een héél graapje gevonden daterend in de zeventiende eeuw (afb.5) en na een tijdelijke reconstructie van het aangetroffen scherfmateriaal kon vervolgens een twee-orige grape (afb.6) en een eenorig graapje (afb.7) met aangebrachte slibversiering worden gemaakt.
(afb.5) (afb.6) (afb.7) Er zijn in dit vak diverse metalen voorwerpen aangetroffen zowel op het oog als met de metaaldetector. Zo zijn er een aantal munten gevonden waaronder enkele oorden (afb.8) van Bouillon en Sedan (Frankrijk) geslagen in 1614 onder Henri De La Tour (1591-1623) en tevens een aantal zilveren munten zoals 1 Stuiver uit 1599 (afb.9) van West Friesland en een 2 stuiverstuk van Overijssel (afb.10) uit de eerste kwart van de zeventiende eeuw. (afb.8) (afb.9) (afb.10) Tijdens het uitbreiden van dit vak met de graafmachine naar het midden van het terrein toe werd een bijna gaaf steengoed kruikje gevonden. Alleen een stukje van mond ontbrak. De kruik is versierd met een aantal rozetten en zal dateren tussen het einde van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw. (afb.11)
(afb.11) Er werd besloten om in het midden van het terrein een nieuwe werkput te graven. Eerst moest een oude waterkelder worden verwijderd. In de waterkelder zelf werd nog een zinken of ijzeren emmer aangetroffen met een negentiende eeuws bestek als inhoud (afb.12). Onder de waterkelder zelf werden behoorlijk veel fragmenten van tabakspijpen en stelen van de pijpen aangetroffen uit de achttiende eeuw. (afb.12) De put (afb.13) zelf werd tot aan de Beemsterklei gegraven. Sporen werden ingemeten, profielen werden geschaafd en de foto s werden genomen. Het uittroffelen van enkele sporen leverde alweer scherfmateriaal op. Een aantal scherven konden weer worden gereconstrueerd zoals de kom van afbeelding 14.
(afb.13) (afb.14) Zuidelijker op het terrein was intussen al een nieuwe sleuf aangelegd. Hier bevond zich in het verleden een sloot of grachtje welke in 1876 is gedempt. De aangetroffen hoeveelheid scherven hier was gigantisch en echt niet alles was te bergen. Deze sloot was letterlijk volgegooid met allerlei gebruiksvoorwerpen, voornamelijk uit de achttiende en negentiende eeuw. Uiteraard zijn er diverse fragmenten verzameld en meegenomen voor verder onderzoek. Er werden onder andere heel veel mineraalwaterkruiken aangetroffen waarvan enkele gaaf of compleet waren (afb.15) en een bijna complete baardmankruik (afb.16).
(afb.15 ) (afb.16) In de stortgrond afkomstig uit deze put langs de Kanaalschans werden veel metalen voorwerpen aangetroffen met de metaaldetector. Onder andere is met de detector een ronde penning van lood gevonden. Op de voorzijde staat rond een onherkenbare afbeelding in het midden de tekst SCHERMEERS BESCHERMER. De keerzijde bevat een datum: 4 OCT 1843 (afb.17 en 17a). (afb.17 ) (afb.17a ) In de literatuur vinden wij onder de naam schermeers beschermer het volgende; Een verhaal over een bodebus van de Schermer. Een bodebus was het ambtsinsigne van de bode. Ieder waterschap, stad, dorp, gilde etc. hadden destijds een bode. De bode bezorgde brieven en aanmaningen, tevens kon hij personen aanspreken om voor het bestuur te verschijnen. Als bode moest hij contact houden tussen het bestuur en de buitenwereld. Het was wel zaak dat de bode herkenbaar was als ambtenaar en dit gebeurde door middel van een fraaie bodebus. Oorspronkelijk was dit een echte bus of koker om de brieven in te vervoeren. Op de bus of koker zat een schildje met het wapen van het waterschap. Tassen om de brieven in te vervoeren waren uiteraard veel makkelijker en de bus of koker werd dan ook hiervoor vervangen. Het schildje werd hierna door de bode als een soort identiteitspenning op zijn kleding gedragen. De penning bleef echter wel bodebus heten. Een bodebus moest gezag en prestige uitstralen en waren dan ook kostbaar en fraai versierd. Of de loden penning iets met dit gilde van doen
heeft is nog niet verder uitgezocht. Een afbeelding van de bodebus van de Schermer uit 1802 is hier tussen de afbeeldingen van de penning afgebeeld. Ook op het oog zijn er op deze stort vondsten gedaan zoals het vogelfluitje van steengoed (afb.18) welke van een vroegere datering is dan als het meeste materiaal hieruit afkomstig, zoals de wijnfles (afb.19) en de medicijnflesjes (afb.20 en 21) welke van vóór 1876 dateren. (afb.18) (afb.19) (afb.20) (afb.21) Een leuke vondst was het aantreffen van een gebreide wollen kindersok (afbeelding 22). Veel textiel treffen wij trouwens in Purmerend niet aan tijdens opgravingen. Ook al zal deze incomplete sok met een voetlengte van 16 centimeter niet heel erg oud zijn, het is het toch grappig te weten dat toen deze sok ergens in de 19 e eeuw net door moeders gebreid was en nog als nieuw was, door een blij iemand werd gedragen. (afb.22) De meeste vondsten op de stortgrond zijn wel te herleiden van uit welke werkput komen. Zoals ik al eerder aangaf is er in de stortgrond veel materiaal aangetroffen. De detectorpiloten Erik Machiels, van de AWP, en Rene Floore, van het archeologisch bedrijf Hollandia, ontfutselde het ene na het andere metalen voorwerp uit de stortgrond en deden onderwijl nog enkele oogvondsten van aardewerk. Hier een impressie van enkele vondsten uit de stortgrond.
(Tinnen gesp 18 e eeuw) (vuurketshouder met vuursteen) (Vingerhoeden uit de 16 e en 17 e eeuw) (voor- en achterzijde van een Pools muntje) (bandeliersluiting) (voor- en achterzijde van een Jeton) (verschillende zalfpotjes) Een aparte vondst was toch wel een knijpschaar (afb.23) welke vermoedelijk uit de zestiende eeuw dateert. Nog niet eerder in Purmerend aangetroffen maar zijn toch zeker wel meer gebruikt hier, alleen nog niet gevonden. Wellicht omdat deze scharen van ijzer zijn vervaardigd en zodoende snel vergaan. (afb.23)
In de werkput zelf van de gedempte gracht werd nog een verrassende vondst gedaan. Het betreft een bijna compleet ruiterspoor (afb.24). De vondst kan te maken hebben met de aanwezigheid van paardenstallen op deze locatie. (afb.24 ) Hopelijk mogen wij het rapport van het archeologisch bedrijf Hollandia een dezer dagen ontvangen waarin weer een stukje van het verleden van Purmerend is vastgelegd. Verrassing uit de stortgrond (Paul de Groot) Het archeologisch onderzoek op de Neckerdijk is in mei 2013 afgerond. Het onderzoek is verricht door het archeologisch bedrijf Hollandia uit Zaandijk en het veldwerk heeft in totaal twee weken tijd in beslag genomen. De archeologische werkgroep Purmerend heeft hierbij een helpende hand mogen bieden. Tijdens het onderzoek zijn er voorwerpen aangetroffen in de stortgrond welke helaas niet meer te herleiden zijn uit welke put deze kwamen. Deze vondsten werden uiteraard wel meegenomen, in vondstzakjes gedaan en dan later gereinigd en nagekeken. De vondst die ik er uit wil lichten betreft een zilveren munt. Waarom? In al die jaren dat ik met opgravingen meehielp zijn er relatief maar weinig zilveren munten aangetroffen. Ondanks dat er tegenwoordig altijd met een metaaldetector wordt gewerkt en de kans dus vele malen groter is om metalen voorwerpen te vinden is er vroeger blijkbaar met het zilvergeld in Purmerend toch spaarzaam omgegaan. Nou weet ik wel dat ze er toen ook niet mee liepen te strooien maar de verlieskans was vroeger aanzienlijk groter dan nu en soms werden er zelfs munten begraven in de grond om te verbergen voor later of andere zaken. Na het wassen van de vele vondsten, waaronder ook metalen voorwerpen van deze opgraving, kwamen de vondstzakken van de stort te voorschijn. Sommige hebben een vondstnummer maar ook zijn enkele vondsten los en bij elkaar in een zak gedaan zonder vondstkaart. Toen ik een vondstzak bekeek waar een aantal muntjes in zaten was de eerste indruk niet echt imponerend. Een Nederlandse leeuwencent uit 1914 was er het best vanaf gekomen van het
lange verblijf in de bodem. Een van de munten deed mij echter vermoeden dat het wel eens van zilver zou kunnen zijn. De munt was iets groter als de gebruikelijke duiten en qua gewicht lichter als dat je zou denken. Na een grondige reinigingsbeurt werd inderdaad een zilveren munt zichtbaar. Helaas gesleten maar na wat speurwerk was er toch een determinatie mogelijk. De munt betreft een twintigste Philipsdaalder geslagen onder Philips II. Hieronder een afbeelding van de munt en haar gegevens. Wapenschild Oostenrijk - Bourgondie Twintigste Philipsdaalder ( vergroot weergegeven) Omschrijving munt: Twintigste Philipsdaalder, Zilver. De munt heeft een doorsnede van circa 2,5 centimeter en weegt nog maar 2,66 gram in plaats van de oorspronkelijke 3,42 gram. De dikte is 0,9 millimeter. De voorzijde is voorzien van een gekroond Oostenrijks - Bourgondisch wapenschild. Het wapen is omringd door het keten van het Gulden Vlies. De randtekst is als compleet te lezen: PHS.D.G.HISP Z.REX.CO.(H?)AN.(Philips bij de gratie Gods koning van Spanje en (graaf van Henegouwen?). De laatste zichtbare (AN) letters doen vermoeden dat de munt in Bergen - Henegouwen is geslagen. De keerzijde stelt het Gelderse kruis voor met als randtekst compleet te lezen: DOMINVS MIHI ADIVTOR (De Heer is mijn helper) 15 86? Tussen de 5 en 8 wordt een toren als muntteken weergegeven. (Lit.: vh I 319; vg H 215-10) Archeologisch onderzoek aan de Neckerdijk/ Kanaalschans Na de opgraving (coördinaten 124917/502597) De dagen en weken nadat de opgraving door Hollandia Archeologen was afgerond, werd er flink veel grond verzet op het terrein aan de Neckerdijk. Op een dag had Erik gezien dat er een deel van het grachtje bloot was komen te liggen dat eerder ook al was onderzocht tijdens de opgraving. Het stuk dat tijdens de opgraving was opgegraven lag op het achter terrein en nu betrof het een stuk met een lengte van ongeveer 5 meter direct achter de bebouwing aan de Westerstraat. Omdat de bovenlaag al was weg gegraven zag je meteen de stukken mineraalwaterkruiken uit de grond steken. Nadat Erik toestemming had geregeld bij Frans Spijkerman konden Paul, Kees en Erik het grachtje verder onderzoeken. De noordelijke begrenzing werd gevormd door de fundering van de achterkant van een pand dat gelegen was aan de Neckerdijk. Het grachtje stroomde hier dus direct achter het pand langs. Dit is precies zoals is aangegeven op de kaart van Blaauw rond 1689.
(Kaart van Blaauw. Pijl geeft het grachtje aan) (De rode lijnen geven de ligging van het grachtje aan) De zuidelijke kant was voorzien van een houten beschoeiing ongeveer 2 cm dikke planken die een breedte hadden van ongeveer 30 cm, bevestigd achter palen van ongeveer 8 bij 8 cm. Er waren minimaal twee van die planken op elkaar bevestigd. Dieper zo n 60 cm kon de beschoeiing niet onderzocht worden vanwege de overlast door grondwater. (schoeiing aan de zuidelijke kant van het grachtje) De breedte van de gracht tussen muur en beschoeiing was ongeveer 3 meter. De demping in 1865 heeft plaatsgevonden met een puinachtige grond. De vulling onder deze laag dateert uit de eerste helft van de 19 e eeuw en bestond uit fragmenten van mineraalwaterkruiken, BOZ grapen, borden, theekopjes, schoteltjes, borstels, schoenen, botten, eieren, pitten, zaden en bouwmaterialen zoals bakstenen en wat plavuizen.
(Kees, lekker prutten in de slootvulling) (ach,.. wie het kleine niet eert!!!) Omdat alleen de bovenste halve meter van de vulling onderzocht kon worden kan geen uitspraak gedaan worden over de eerste fasen van de gracht. De bodem van het opgegraven grachtdeel bevond zich zeker 2,20 meter onder het maaiveld en dat zal hier niet veel anders zijn geweest. Het zou mooi zijn als bij de eventuele sloop van het pand waar de gracht nog onderdoor loopt een volledig profiel van de gracht kan worden vastgelegd. Wie weet wat de toekomst nog gaat brengen?