Help, ik zie moerdoppen! Wat nu? Henk Rostohar
Help, ik zie moerdoppen! Wat nu? Copyright 2015 Henk Rostohar Auteur: Henk Rostohar Omslagontwerp: Henk Rostohar Vormgeving binnenwerk: Henk Rostohar Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, door middel van druk, fotokopieën, geautomatiseerde gegevensbestanden of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 1. Zwermcellen... 4 2. Wisselcellen of supersedure cellen.... 5 3. Redcellen... 5 Het zwermproces... 6 1. Er is darrenbroed... 6 2. Er zijn speeldoppen... 6 3. Er zijn met eitjes belegde speeldoppen... 7 4. Er zijn doppen met larven... 7 5. Er zijn gesloten doppen... 7 6. Volk heeft gezwermd... 8 7. Gezwermd, uitgelopen koningin én gesloten doppen... 8 8. Er is een nazwerm... 9 9. Geen open broed, wat gesloten broed, geen gesloten doppen... 9 10. Geen broed en geen doppen... 9 Nawoord... 10
Inleiding Voor je iets gaat ondernemen met het volk dat moerdoppen heeft aangezet moet je eerst vaststellen wat er precies aan de hand is In welke fase van het zwermproces zit het volk nu? Alle informatie om de diagnose te maken staat geschreven op de (broed)ramen en wat minder op de bijen. Maar voor je de diagnose maakt moet je weten hoe je de ramen kunt lezen waar je naar kijkt en waar je naar moet zoeken. Om dit effectief te kunnen doen moet je enige basiskennis hebben van de biologie van de bij en haar gedrag. Eerst moeten we weten welke soorten moerdoppen in een bijenvolk kunnen voorkomen. Er zijn 3 types moerdoppen: 1. Zwermcellen; 2. Wisselcellen; 3. Redcellen; Het is belangrijk dat je de verschillende typen moerdoppen feilloos herkent (zie foto s bij de uitleg) Alleen de aanwezigheid van zwermcellen geeft aan dat het volk wil gaan zwermen. De andere twee types zijn er voor heel andere redenen in hebben niets met zwermen te maken. Bij wissel- en redcellen zijn geen ingrepen van de imker vereist behalve dat je ze met rust laat en gewoon hun gang laat gaan. Dus, wat is het verschil tussen de drie typen cellen? Hieronder volgt een overzicht van de verschillende doppen. 1. Zwermcellen Zwermcellen zijn opgetrokken op speeldoppen en hangen geheel verticaal. De doppen zijn lang en dikwijls te vinden langs de randen van de raat zoals onderaan de raten en in de ruimtes langs de zijlatten. Soms zitten ze midden op de raat. Het zijn er zelden minder dan zes, vaak tien tot twintig, maar het komt ook voor dat er wel honderd zijn. Zoals de naam al aangeeft produceert het volk koninginnen om te kunnen zwermen. Als de zwermcellen aanwezig zijn moet de imker handelen. Het zwermen vindt meestal plaats als de cellen juist zijn gesloten maar het kan ook eerder, helemaal als je daarvoor al eens doppen hebt verwijderd. Het kan ook eerder om redenen die de imker niet kent. Maar het kan ook later ten gevolge van slecht weer en in extreme gevallen zijn de nieuwe koninginnen al zover dat ze willen uitlopen maar ze worden door de bijen in hun dop gehouden tot het volk met de oude koningin kan zwermen. Bij zwermtrage Buckfastvolken vindt men de eerste twee of drie jaar geen zwermcellen. De imker moet bij het aantreffen van zwermcellen iets doen om zwermen te voorkomen. Dat kan door het maken van kunstzwermen zoals vegers, vliegers en broedafleggers. Er zijn diverse goede boeken die deze technieken uitgebreid behandelen.
2. Wisselcellen of supersedure cellen. Zij zien er hetzelfde uit als zwermcellen, hangen ook geheel verticaal en zijn lang. Gewoonlijk zitten zij midden op de raat en het zijn er slechts twee of drie in een groepje op dezelfde raat. De bedoeling hier is dat de bijen de bestaande koningin gaan vervangen omdat zij vinden dat de koningin niet (meer) voldoet. Ze kan oud zijn, beschadigd, te weinig feromonen produceren maar ook van een ander ras zijn. B.v. een Buckfastkoningin in een zwart volk. Het is jammer dat de bijen de koningin niet vervangen als haar spermatheek leeg is en zij darrenbroedig wordt. Meestal wordt de oude koningin aangehouden totdat de nieuwe koningin succesvol is bevrucht en eitjes legt. In sommige gevallen lopen moeder en dochter samen in het volk en leggen beide eitjes. Maar op een keer is de oude koningin verdwenen. Als er wisselcellen worden gevonden moet de imker niets doen en de natuur zijn gang laten gaan. Behalve natuurlijk als ze je dure raskoningin willen vervangen, dan moet je wisselcellen blijven verwijderen tot de koningin tussen haar eigen kroost loopt. In het vroege voorjaar en de late herfst kan de wisseling niet altijd succesvol zijn omdat de jonge koningin niet bevrucht kan worden door gebrek aan darren. Het is dan zaak het goed in de gaten te houden anders zit je met een moerloos volk of een darrenbroedige koningin. Wisselcellen worden vaak gebouwd door zwermtrage Buckfastvolken waarin de koningin niet goed (genoeg) meer is. 3. Redcellen Deze worden gemaakt door het plotselinge verlies van de koningin. Dit type cel wordt gemaakt als er een echt noodgeval is. Het enige dat het volk wil is zo spoedig mogelijk een nieuwe koningin hebben. Het volk wil niet zwermen. De koningin kan plotseling een natuurlijke dood zijn gestorven maar ze kan ook zijn vermoord door de imker tijdens een inspectie. Redcellen worden ook gemaakt als de imker de koningin heeft Redcel weggenomen. Omdat er geen dopjes aanwezig zijn maar wel eitjes en larven in normale broedcellen worden de redcellen gebouwd op een normale broedcel. Voedsterbijen gaan de geselecteerde larve voeren met koninginnengelei en de broedcel wordt uitgebouwd naar beneden om meer ruimte te hebben voor een koningin. De cel is dus gedeeltelijk horizontaal en gedeeltelijk verticaal met een hoek van 90 graden in het midden. Op het eerste gezicht zijn redcellen niet imposant en worden daardoor makkelijk over het hoofd gezien. Er is een diepgeworteld dogma in de imkerwereld als zouden koninginnen uit redcellen inferieur zijn. Ondanks dat redcellen er aan de buitenkant kleiner uitzien leveren zij normale goed doorvoede koninginnen. Waarschijnlijk is dit dogma ontstaan doordat men een reeds lang moerloos volk een raam open broed geeft om koninginnen te produceren. Doordat zo n volk geen voedsterbijen van de juiste leeftijd meer heeft, worden larven die koningin moeten worden onvoldoende gevoerd zodat deze zich niet volledig kunnen ontwikkelen.
Er zijn omstandigheden waarbij zowel zwermcellen als redcellen in hetzelfde volk aanwezig zijn. Bijvoorbeeld, als een volk vroeg zwermt, nog voordat de doppen zijn gesloten dan zullen de achterblijvende bijen reageren op het plotseling verdwenen koninginnenferomoon en redcellen gaan aanzetten. Hetzelfde kan ook gebeuren als de imker een kunstzwerm maakt en de koningin uit één van de kasten is verdwenen. Deze redcellen zijn echter totaal niet belangrijk omdat zij veel jonger zijn dan de zwermcellen en zullen bij het uitlopen van de jonge koningin weer worden verwijderd. Er is echter één situatie waarin redcellen wel belangrijk zijn. Als een volk al heeft gezwermd en de imker wil een nazwerm voorkomen door het volk op 1 dop te zetten. Als dit gebeurt direct nadat de zwerm is vertrokken kunnen er nog eitjes en larfjes aanwezig zijn waar de achtergebleven bijen redcellen op bouwen. Dit gebeurt nadat de imker de kast heeft gesloten en denkt dat hij alles onder controle heeft. Omdat het volk nog in zwermstemming is zal het de redcellen verzorgen als zwermcellen en gebruiken voor een nazwerm. Het principe is hier dat niet het type cel er toe doet maar dat de stemming in het volk de bijen programmeert, wat op zijn beurt het eindresultaat bepaalt. Het zwermproces Of je nu zwermtrage bijen hebt of zwermduivels elk bijenvolk kan zwermen. Het is daarom handig als je de verschillende stadia van het zwermproces herkent en dat je weet hoe je dan moet handelen 1. Er is darrenbroed Hier is geen verder onderzoek nodig maar het wordt wel genoemd omdat er een wijd verbreid misverstand is dat als er darrenbroed verschijnt het volk wil gaan zwermen. De aanwezigheid van darrenbroed betekent alleen dat het volk in zijn ontwikkeling een fase heeft bereikt dat zij het zich kunnen permitteren darrenbroed te produceren en te verzorgen. Alle gezonde volken produceren darren als gevolg van hun normale ontwikkeling. Meestal start dit half maart en duurt tot ergens in augustus. Veel volken met vroeg darrenbroed zwermen niet eens in het seizoen. (Buckfast). Er hoeft geen actie ondernomen te worden. Wees blij dat het volk zich normaal ontwikkelt maar houdt er wel rekening mee dat de nu de varroamijt zich sneller ontwikkelt en het is een geschikte tijd om deze ontwikkeling van de mijt goed in de gaten te houden. 2. Er zijn speeldoppen Kijk naar: kijk of er eitjes of larfjes in de speeldoppen zitten. Aktie: Als de speeldoppen leeg zijn is er geen aktie noodzakelijk. Net zoals het aanwezig zijn van darrenbroed is de aanwezigheid van speeldopjes, meestal bij de onderlatten van de ramen, een normale ontwikkeling van een gezond volk en betekent niet dat een volk gaat zwermen. Speeldopjes worden gebouwd omdat de koningin niet meer regelmatig langs de randen van een raam loopt en daar haar feromonen achterlaat. Waarschijnlijk is zij elders te druk bezig met andere zaken.
3. Er zijn met eitjes belegde speeldoppen Kijk naar: Kijk of er speeldoppen zijn met een larf die in de koninginnengelei ligt. Aktie: Als er alleen rechtopstaande eitjes aanwezig zijn in de speeldoppen is er geen aktie vereist maar de signalen moeten wel op oranje gaan staan. Dit kan de start zijn van serieuze zaken! Veel volken hebben meerdere keren in een seizoen eitjes in speeldoppen maar maken toch geen aanstalten om te gaan zwermen. 4. Er zijn doppen met larven Kijk naar: Dit is een zeker signaal dat het volk aanstalten maakt om te zwermen. Alle signalen gaan nu op rood. Nu moet je uitzoeken hoe ver de ontwikkeling van de doppen is en wanneer ze ongeveer verzegeld worden. Zelden zwermt een volk voordat de doppen zijn gesloten maar toch moet je dat even nagaan. Als een volk kleiner is dan je zou verwachten dan kijk je of er eitjes aanwezig zijn en nog beter of je de koningin ziet. Als je denkt dat het volk heeft gezwermd kun je naar stap 5. Aktie: Als de doppen nog niet zijn gesloten heb je waarschijnlijk 1 tot 3 dagen de tijd. Maar reken daar niet op want sommige volken zwermen voor de doppen zijn gesloten. Dus je zult nu zo snel mogelijk een kunstzwerm moeten maken. In diverse bijenboeken worden de diverse kunstzwermen beschreven. Bij alle soorten kunstzwermen wordt een volk gesplitst in een deel met de koningin met de vliegbijen en een deel met het broed, de moerdoppen en de huisbijen (het moedervolk). De koningin met de vliegbijen blijven meestal op de oude plaats staan en het moedervolk gaat naar een nieuwe bijenstand, 3 km verwijderd, of wordt elders op de stand geplaatst. Als je geen ervaring hebt met het maken van kunstzwermen lees dan zorgvuldig een goed boek daarover en kies de methode die jou het best ligt en/of bij je aanwezige materiaal past. Als je een mentor hebt, maak dan gebruik van zijn hulp. 5. Er zijn gesloten doppen Kijk naar: Nu moet je serieus onderzoeken of het volk al gezwermd heeft of niet. Een eerste aanwijzing kan het aantal bijen in het volk zijn. Zijn er minder bijen dan de laatste keer dat je keek? Zitten de honingkamers vol bijen? Kijk nu naar het broed: Zijn er nieuw gelegde eitjes? Kun je de koningin vinden? Als er geen eitjes zijn wat is het jongste broed dat je ziet? Als je eitjes vindt of je hebt de koningin gezien dan heb je geluk dat het volk nog niet heeft gezwermd maar het kan elk moment gebeuren als het weer goed is en het nog geen vier uur is. Ga terug naar stap 4 en maak een kunstzwerm. Als het volk heeft gezwermd is er helaas maar één optie over. Aktie: Alles wat je in deze situatie kunt doen is het voorkomen van een nazwerm en daarmee het verlies van nog meer bijen en misschien het behouden van een honingoogst van dit volk. Daarom moet je nu doppen verwijderen tot er één overblijft waar de bijen het moeten doen.
Maar welke regels volg je daarbij? Er is een hele reeks meningen over dit onderwerp. Meest algemeen wordt aanbevolen één mooie niet-gesloten dop waarin je een gezonde larf ziet te laten staan en alle andere doppen te breken, zowel gesloten als niet-gesloten. Als er alleen gesloten doppen zijn kies je een mooie grote dop die indien mogelijk op een goed beschermde plaats zit zodat hij niet kan worden beschadigd tijdens het manipuleren van het raam. Een andere mogelijkheid is om 2 doppen van dezelfde leeftijd te laten staan zodat er een reserve is mocht een van de doppen niet goed zijn. Hoe weet je of doppen dezelfde leeftijd hebben? Daarvoor kies je 2 doppen die vlakbij elkaar staan maar dat is geen garantie dat dat zo is. De gouden regel bij deze operatie is dat je ALLE doppen MOET verwijderen, behalve de één (of twee) die je wilt laten staan. Om dit goed te doen schud of veeg je de bijen van de ramen en bekijk je de hele raat. Ook langs de onderrand en in verborgen hoekjes langs de zijlatten. Hier mogen geen fouten worden gemaakt. Behandel zo alle ramen. Sommige boeken zeggen dat je de ramen niet moet schudden omdat de larven in de doppen uit de koninginnengelei kunnen vallen en sterven. Als je echter rustig schudt en niet afslaat is er geen probleem. Als het volk minder dan 4 dagen geleden heeft gezwermd kunnen er nog eitjes of larven zijn waarop redcellen kunnen worden opgetrokken. Daarom moet je na 2 of 3 dagen controleren of er geen redcellen zijn opgetrokken om te voorkomen dat al je werk voor niets was en er toch een nazwerm komt. 6. Volk heeft gezwermd Het volk heeft gezwermd en er zijn slechts de achtergebleven bijen, broed en moerdoppen. Kijk naar: Als je niets doet zal er zeker een nazwerm komen. Wanneer hangt af van wanneer het volk heeft gezwermd en hoe oud toen de zwermdoppen waren. Als je de zwerm hebt gezien of geschept dan weet je genoeg. Als je niet weet wanneer de zwerm vertrok, moet je het broed bekijken. Wat is het jongste broed en tel terug zodat je ruwweg weet wanneer er is gezwermd. Hoe oud zijn de moerdoppen? Dat kun je zien als je de doppen gaat verwijderen zoals in 5 genoemd. Als je ziet dat er koninginnen beginnen uit te lopen ga je naar 7. Aktie: Hetzelfde als in 5. 7. Gezwermd, uitgelopen koningin én gesloten doppen Kijk naar: Dit lijkt een tricky situatie maar is het niet. Als er al een nazwerm is geweest kun je daar niets meer aan doen. Het is moeilijk om te constateren dat er een nazwerm was tenzij je de nazwerm hebt gezien of geschept. Misschien kun je het zien aan het aantal bijen in het volk. Als er nog geen nazwerm was heb je geluk en normaal gesproken kun je nu de nazwerm voorkomen. Aktie: Bekijk de overgebleven gesloten doppen die waarschijnlijk op uitlopen staan. Je zult ook zien dat ze gaan uitlopen omdat het manipuleren van de ramen de bijen die de nog niet uitgelopen koninginnen in de doppen houden, verstoort. Laat ze gewoon het volk inlopen. Help de koninginnen met uitlopen met een mesje o.i.d. Hoe meer hoe beter. Daarna verwijder je ALLE andere gesloten doppen. Het vrijlaten van deze koninginnen dwingt het volk een
selectie te maken uit de beschikbare jonge koninginnen, en haar te verzorgen zodat zij kan worden bevrucht. 8. Er is een nazwerm Kijk naar: Dit lijkt erg op de situatie beschreven in 7. Ook hier moet je nagaan of er gesloten doppen in het volk zitten. Je moet hier ook het broed bekijken om ongeveer te kunnen schatten wanneer de voorzwerm is vertrokken. Aktie: Als er een paar gesloten doppen in het volk zitten bevrijdt dan een paar koninginnen en laat die in het volk lopen en verwijder ALLE andere doppen. Als er geen gesloten doppen meer zijn moet je uitvinden of er een onbevruchte koningin in het volk loopt. Waarschijnlijk wel maar als je haar niet ziet kun je een testraam met open broed in het volk hangen. Na een paar dagen kun je zien of ze redcellen optrekken. Trekken ze geen redcellen op dan is er een koningin aanwezig en moet je gewoon wachten tot ze eitjes gaat leggen. Trekken ze wel redcellen op dan is er geen koningin in het volk. Je kunt dan de bijen door laten gaan met de redcellen op het testraam of je verwijdert dit en hang je er een paar rijpe doppen uit een ander volk in. Hiermee win je enkele dagen. 9. Geen open broed, wat gesloten broed, geen gesloten doppen Kijk naar: De leeftijd van het broed kan uitsluitsel geven wanneer de zwerm afkwam. Maak wat cellen open en schat de leeftijd van de poppen. Er zou een koningin in het volk moeten zijn dus moet je je afvragen of het volk moergoed is. Is het volk rustig of rennen de bijen over de raat, staan ze te ventileren met de vleugels en hun achterlijf omhoog en maken ze een huilend geluid? Een andere vraag is of er op één van de raten midden in het volk een ronde plek is met gepoetste cellen, gereed voor de koningin om eitjes in te leggen. Geen enkel van bovengenoemde zaken geeft echter volledig uitsluitsel of een volk moergoed is. Aktie: Er is niet zoveel wat je in deze situatie kunt doen, behalve een testraam inhangen zoals genoemd in 8. Je kunt dat beter zo spoedig mogelijk doen in plaats van later want als er geen koningin aanwezig is zal er kostbare tijd verloren gaan. Als er geen redcellen worden opgetrokken zal je moeten wachten tot de koningin eitjes gaat leggen. 10. Geen broed en geen doppen Kijk naar: Nu heb je wel erg weinig informatie over wat er wanneer is gebeurd. Misschien zie je wat overblijfselen van oude doppen maar deze zeggen niets over de leeftijd van die doppen. Dit volk kan niet meer zwermen en het is de vraag of en wanneer de eventueel aanwezige koningin eitjes gaat leggen. Aktie: Ook hier kun je een testraam inhangen om te controleren of er een koningin aanwezig is zoals genoemd in 8 en 9. Beter nu dan nog langer wachten.
Nawoord In dit e-bookje heb je een uitleg gekregen over de verschillende soorten moerdoppen die er in een bijenvolk kunnen voorkomen. Nog belangrijker is om te weten wat je moet doen als je een koninginnencel aantreft. Zo zijn er nog veel meer zaken in een bijenvolk die de nodige aandacht vragen zoals bijvoorbeeld: Hoe ga je om met de varroamijt? Dat de varroamijt er is weten we allemaal. En dat je haar moeten bestrijden om je bijenvolken gezond te houden weet je ook. Maar wat is de varroamijt en waar komt zij vandaan? Hoe is haar levenscyclus? Hoeveel dochters verwekt zij waardoor de mijtenpopulatie in een bijenvolk kan groeien? Hoe kunnen we de mijt bestrijden? Dit heb ik allemaal samengevat in een, alweer, gratis e-book dat je van mij kunt krijgen in ruil voor je e-mail adres zodat ik u af en toe een gratis e-book of nieuwsbrief kan sturen over boeken die over bijen gaan en uiteraard mijn toekomstige nieuwe boeken. Klik hier om uw gratis e-book te ontvangen. Henk Rostohar