Inhoudstafel Voorwoord Inleiding... 1 1 Detraditionaliseringsprocessen in de levenssferen arbeid, gezin en vrije tijd... 7 1.1 Maatschappelijke ontwikkelingen kaderen de spanning tussen arbeid en andere levenssferen: het moderniseringsproces... 8 1.2 Detraditionalisering van arbeid...11 1.2.1 Van landbouw en ambacht naar Fordisme... 11 1.2.1.1 Pre-industriële samenlevingen: arbeid en gezin - één levenssfeer... 11 1.2.1.2 Fabrieksarbeid: differentiatie van arbeid en gezin... 12 1.2.1.3 Fordisme: massaconsumptie ondersteunt massaproductie... 14 1.2.2 Van Fordisme naar diensteneconomie... 15 1.2.2.1 Deregulering van de werktijden... 15 1.2.2.2 Verandering van de beroepsrol... 16 1.2.3 Nieuwe tijden, ontstaan van spanningen tussen arbeid en andere levenssferen... 18 1.2.3.1 Dualistische conceptie van tijd... 18 1.2.3.2 Arbeid als statussymbool... 19 1.2.3.3 Flexibel werken als antwoord op de spanning tussen arbeid en andere levenssferen... 20 1.3 Detraditionalisering van het gezinsleven...21 1.3.1 Veranderingen in de rol van de vrouw binnen het gezin... 21 1.3.2 Veranderingen in de relatie tussen partners... 25 1.3.3 Verandering in de rol van kinderen binnen het gezin... 26 1.3.4 Het hedendaagse gezin: een bron van spanningen?... 27 1.3.4.1 Wegvallen van rollendifferentiatie... 27 1.3.4.2 Taakcombinatie en tijdsdruk... 28 1.3.4.3 Meer gelijkheid tussen man en vrouw?... 29 1.3.4.4 Stijging eenpersoonshuishoudens en alleenstaande ouders... 30 1.3.4.5 Kinderen onschatbaar, maar bron van tijdsdruk... 31 1.3.4.6 Work-life balance... 33 1.4 Detraditionalisering van de vrije tijd...34 1.4.1 Vrije tijd als complement van arbeid?... 36 1.4.2 Veranderingen in de vrije tijd... 37 1.4.2.1 Het ontstaan van vrije tijd: problematische tijdsorde?... 37 1.4.2.2 Vrije tijd als zelfverwezenlijking... 38 1.4.3 Gevolgen van detraditionalisering van de vrije tijd... 38 1.5 Samenvattend besluit...40
2 Verzuchting naar minder werk, ontspannen loopbaan als antwoord...43 2.1 Inleiding...43 2.2 Verzuchting naar minder werk: gewenste arbeidsuren...44 2.2.1 Hoe groot is de verzuchting naar minder werk in België en Vlaanderen?... 45 2.2.1.1 Niet-financiële arbeidsoriëntatie of loterijvraag... 45 2.2.1.2 Voorkeur voor meer of minder werkuren?... 46 2.2.1.3 Voorkeur voor meer of minder werkuren gepaard met loonsaanpassing... 48 2.2.1.4 Huidige en gewenste werkuren in Europees perspectief... 49 2.2.1.5 Samenvattend... 51 2.2.2 Verzuchting naar minder werk in andere landen?... 51 2.2.3 Determinanten van de voorkeur voor minder werken... 53 2.2.3.1 Geslacht... 53 2.2.3.2 Gezinssituatie... 54 2.2.3.3 Opleidingsniveau en inkomen... 55 2.2.3.4 Leeftijd... 56 2.2.3.5 Huidige werkuren... 57 2.2.3.6 Houding ten opzichte van werk en jobkenmerken... 58 2.2.3.7 Combinatie arbeid-gezin... 60 2.2.3.8 Samenvattend... 61 2.3 Verzuchting naar minder werk: werkuren worden niet vrij gekozen...61 2.3.1 Eisen van de werkgever... 62 2.3.2 Institutionele en culturele context... 63 2.4 Ontspannen loopbaan...64 2.4.1 Een ontspannen arbeidsbestel... 66 2.4.2 Loopbaanonderbreking als middel om een ontspannen loopbaan te realiseren... 67 2.5 Evalueren van de doelstellingen van loopbaanonderbreking: onderzoeksvragen...68 2.6 Samenvattend besluit...69 3 Voorstelling loopbaanonderbrekers en loopbaanonderbrekersonderzoek...71 3.1 Inleiding...71 3.2 Loopbaanonderbreking en tijdskrediet...71 3.2.1 Loopbaanonderbreking, tijdskrediet en ouderschapsverlof: een introductie... 73 3.2.2 Evolutie gebruikers... 75 3.3 Het onderzoek naar de tijdsbesteding en leefsituatie van loopbaanonderbrekers...76 3.3.1 Kader... 76 3.3.2 Onderzoeksinstrumenten... 79 3.3.2.1 Vragenlijsten... 79
3.3.2.2 Loopbaanmodule... 79 3.3.2.3 Tijdsbestedingsdagboekjes... 79 3.3.3 Onderzoeksgroepen... 80 3.3.4 Bemerkingen bij het verdere onderzoek... 82 3.3.5 Aard van de onderbreking... 82 3.3.5.1 Type onderbreking... 82 3.3.5.2 Onderbrekingspercentage... 83 3.4 Wie zijn de loopbaanonderbrekers?...83 3.4.1 Gezinssituatie van de loopbaanonderbrekers... 84 3.4.2 Aantal en leeftijd van de kinderen van loopbaanonderbrekers... 86 3.4.3 Leeftijd van de loopbaanonderbrekers... 88 3.4.4 Opleidingsniveau van de loopbaanonderbrekers... 89 3.4.5 Inkomen van loopbaanonderbrekers... 91 3.4.6 Samenvattend: achtergrondkenmerken loopbaanonderbrekers... 93 3.5 Motivatie voor de onderbreking...94 3.5.1 Motivatie voor onderbreking bij mannen... 95 3.5.2 Motivatie voor onderbreking bij vrouwen... 96 3.6 Samenvattend besluit...98 4 Jobkenmerken en houding ten opzichte van betaalde arbeid, getuige van een overspannen arbeidsmarktsituatie?...101 4.1 Inleiding...101 4.2 Aard en inhoud van het werk...103 4.2.1 Aard van het werk: werkregime, sector, statuut en beroepsklasse van tewerkstelling... 103 4.2.1.1 Werkregime voor de loopbaanonderbreking... 103 4.2.1.2 Sector... 104 4.2.1.3 Professionele beroepsgroep... 110 4.2.1.4 Sociale beroepsklasse... 111 4.2.1.5 Statuut... 113 4.2.2 Inhoud van het werk: overwerk en ervaren erkenning op het werk... 114 4.2.2.1 Overwerk... 114 4.2.2.2 Ervaren erkenning op het werk... 116 4.2.3 Samenvattend: aard en inhoud van werk... 117 4.3 Houding ten opzichte van werk...118 4.3.1 Tevredenheid met het werk... 118 4.3.2 Werk als zelfverwezenlijking... 119 4.3.2.1 Latente functies van arbeid... 120
4.3.2.2 Financiële arbeidsoriëntatie... 120 4.3.2.3 Werk als zelfontplooiing... 122 4.3.3 Plichtsgericht arbeidsethos, sociaal arbeidsethos en houding ten aanzien van onbetaalde arbeid... 123 4.3.4 Belang van werk... 125 4.3.5 Samenvattend: houding ten opzichte van werk... 126 4.4 Overzichtstabel: aard, inhoud en houding ten opzichte van werk...128 4.5 Samenvattend besluit...129 5 Hoe ontspannen is de loopbaan van onderbrekers?...133 5.1 Inleiding...133 5.2 Betaalde arbeid in het verleden: geschiedenis van ontspannen loopbaan bij onderbrekers?...134 5.2.1 Kenmerken van loopbanen in België en Vlaanderen... 134 5.2.2 Het loopbaanparcours van loopbaanonderbrekers... 136 5.2.2.1 Samenstelling van de loopbaan... 137 5.2.2.2 Grillig loopbaanpatroon?... 140 5.2.2.3 Parcours van dalende uren?... 141 5.2.2.4 Loopbaantraject beïnvloed door sociale achtergrond en houding ten opzichte van betaalde arbeid?... 144 5.2.3 Samenvattend: afgelegde loopbaanparcours... 150 5.3 Betaalde arbeid in de toekomst: streven naar een verdere ontspannen loopbaan?...150 5.3.1 Arbeidsmarktcontinuïteit na loopbaanonderbreking... 151 5.3.1.1 Bevindingen uit ander onderzoek... 152 5.3.1.2 Bevindingen uit het LBO 04-onderzoek... 154 5.3.2 Loon- en functieverschillen als gevolg van een onderbroken loopbaan... 159 5.3.3 Samenvattend: intenties voor toekomstige arbeidsmarktparticipatie... 161 5.4 Samenvattend besluit...162 6 Kiezen voor onderbreking: push- of pull-factoren doorslaggevend?...165 6.1 Push of pull?...166 6.1.1 De kans om loopbaanonderbreker versus werkende te zijn bij mannen... 167 6.1.2 De kans om voltijds loopbaanonderbreker versus deeltijds loopbaanonderbreker te zijn bij mannen... 171 6.1.3 De kans om loopbaanonderbreker versus werkende te zijn bij vrouwen... 172 6.1.4 De kans om voltijds loopbaanonderbreker te zijn versus deeltijds loopbaanonderbreker bij vrouwen... 175 6.2 Samenvattend besluit...176
7 Ontspannende onderbreking?...179 7.1 Minder werken en onthaasten?...179 7.2 Perceptie van de loopbaanonderbreking...182 7.2.1 Onthaasten & batterijen opladen tijdens de onderbreking... 182 7.2.2 Ervaren onderbrekers minder tijdsdruk?... 183 7.3 Verklaringen voor het verschil in tijdsdruk bij loopbaanonderbrekers en werkenden...190 7.3.1 Tijdsdruk houdt verband met de tijd besteed aan betaalde arbeid, gezinsarbeid en vrije tijd... 191 7.3.2 Tijdsdruk houdt verband met de kwaliteit van de niet-arbeidstijd... 193 7.4 Samenvattend besluit...194 8 Tijdsbesteding bij onderbrekers: verklaring voor lagere tijdsdruk?...197 8.1 Tijd in een notendop: productieve tijd, reproductieve tijd, recreatieve tijd en aansluitingstijd...197 8.1.1 Tijd in delen... 197 8.1.2 Tijdsbesteding bij werkenden en loopbaanonderbrekers... 199 8.1.3 Samenvattend: tijdsbesteding bij onderbrekers... 202 8.2 Loopbaanonderbreking en gezinsarbeid...203 8.2.1 Gezinnen onder druk... 203 8.2.2 Gezinstijd... 204 8.2.3 Samenvattend: tijd voor gezinsarbeid... 206 8.3 Loopbaanonderbreking en recreatieve tijd...206 8.3.1 Sociale participatie... 208 8.3.2 Vrije tijd... 211 8.4 Tijdsdruk verklaard door de duur van betaalde arbeid, gezinsarbeid en recreatieve tijd?...213 8.4.1 Kennen loopbaanonderbrekers minder tijdsdruk dan werkenden omdat zij minder betaalde arbeid uitvoeren?... 216 8.4.2 Ervaren loopbaanonderbrekers minder tijdsdruk dan werkenden, omdat zij een lagere totale werklast hebben?... 219 8.4.3 Ervaren loopbaanonderbrekers minder tijdsdruk dan werkenden omdat zij meer recreatieve tijd hebben?... 219 8.4.4 Beïnvloeden achtergrondkenmerken van loopbaanonderbrekers de relatie tussen tijdsdruk en tijdsbesteding?... 220 8.5 Samenvattend besluit...222 9 Loopbaanonderbreking en kwaliteit van de huishoudtijd...225
9.1 Kwaliteitsindicatoren voor de tijd besteed aan huishoudelijke taken...226 9.1.1 Mannelijke, vrouwelijke en neutrale taken... 227 9.1.2 Aantal en repertoirebreedte van huishoudelijke taken... 231 9.1.3 Huishoudelijke taken gecombineerd met nevenactiviteiten... 234 9.1.4 Verplaatsingen voor het huishouden... 237 9.1.5 Gefragmenteerde en gecontamineerde huishoudtijd: een consistent activiteitenpatroon?... 238 9.1.6 Samenvattend: kwaliteitsindicatoren voor de tijd besteed aan huishoudelijk werk 240 9.2 Tijdsdruk verklaard door de kwaliteit van de tijd besteed aan huishoudelijk werk?...243 9.2.1 Fragmentatie en combinatie van de huishoudtijd als indicatoren voor drukte... 243 9.2.2 Wordt de lagere tijdsdruk bij onderbrekers verklaard door de kwaliteit van de huishoudelijke tijd?... 244 9.3 Samenvattend besluit...249 10 Loopbaanonderbreking en kwaliteit van de kinderzorgtijd...253 10.1 Kwaliteitsindicatoren voor de tijd besteed aan kinderzorg...254 10.1.1 Kinderverzorging versus kinderopvoeding... 255 10.1.2 Aantal en repertoirebreedte van kinderzorgactiviteiten... 258 10.1.3 Kinderzorg gecombineerd met nevenactiviteiten... 260 10.1.4 Verplaatsingen voor kinderen... 262 10.1.5 Gefragmenteerde en gecontamineerde kinderzorg: een consistent activiteitenpatroon?... 263 10.1.6 Samenvattend: kwaliteitsindicatoren van de tijd besteed aan kinderzorg... 265 10.2 Tijdsdruk verklaard door de kwaliteit van de tijd besteed aan kinderzorg? 267 10.2.1 Fragmentatie en combinatie van de kinderzorgtijd als indicatoren voor drukte.. 268 10.2.2 Wordt de lagere tijdsdruk bij onderbrekers verklaard door de kwaliteit van de kinderzorgtijd?... 269 10.3 Samenvattend besluit...272 11 Loopbaanonderbreking en de kwaliteit van de recreatieve tijd...277 11.1 Kwaliteitsindicatoren voor de tijd besteed aan recreatie...278 11.1.1 Aantal en repertoirebreedte van recreatieve activiteiten... 278 11.1.2 Recreatieve activiteiten gecombineerd met nevenactiviteiten... 281 11.1.3 Verplaatsingen voor recreatieve activiteiten... 283 11.1.4 Het sociale aspect van recreatieve activiteiten... 284
11.1.5 Gefragmenteerde en gecontamineerde recreatieve tijd: een consistent activiteitenpatroon?... 287 11.1.6 Samenvattend: kwaliteitsindicatoren voor de tijd besteed aan recreatie... 288 11.2 Tijdsdruk verklaard door de kwaliteit van de tijd besteed aan recreatieve tijd?...291 11.2.1 Fragmentatie en combinatie van recreatieve tijd als indicatoren voor drukte... 291 11.2.2 Wordt de lagere tijdsdruk bij onderbrekers verklaard door de kwaliteit van de recreatieve tijd?... 293 11.3 Samenvattend besluit...297 12 Rol van de kwantiteit en de kwaliteit van tijd in tijdsdrukgevoelens bij loopbaanonderbrekers...301 12.1 Tijdsdruk verklaard door de kwantiteit van tijd en de kwaliteit van gezinstijd en recreatieve tijd...303 12.2 Niet tijd, maar perceptie van tijd...309 12.3 Samenvattend besluit...312 13 Samenvatting en besluit...315 13.1 Een maatschappij in verandering...315 13.2 Het stelsel en zijn doelstellingen...317 13.3 Waarom kiezen voor loopbaanonderbreking?...317 13.3.1 Een kwestie van gezinsverplichtingen?... 318 13.3.2 Een kwestie van scholing?... 318 13.3.3 Een kwestie van de houding ten opzichte van betaalde arbeid?... 319 13.3.4 Niet één oorzaak, maar verschillende... 321 13.3.5 Probaat middel om de werkzaamheidsheidsgraad te verhogen?... 322 13.4 Geen sprake van onthaasting...325 13.5 Toch minder tijdsdruk...326 13.5.1 Te wijten aan de kwantiteit van tijd?... 326 13.5.2 Te wijten aan de kwaliteit van tijd?... 327 13.6 Suggesties voor verder onderzoek...331 13.6.1 Meer en beter?... 331 13.6.2 Loopbaanonderbreking bij mannen en vrouwen: roldoorbrekend bij de ene, rolbevestigend bij de andere?... 332 Bijlagen...335 Bijlage 1: Profiel voltijds onderbrekende mannen met werkactiviteiten... 337 Bijlage 2: Achtergrondkenmerken en motief van loopbaanonderbrekers met dagboekje... 339
Bijlage 3: Pagina dagboekje... 345 Bijlage 4: Activiteitenlijst... 347 Bijlage 5: Schalen... 351 1.1 Somschaal erkenning voor geleverd werk... 351 1.2 Somschaal latente functies van arbeid... 351 1.3 Somschaal zelfontplooiing op het werk... 351 1.4 Somschaal sociaal arbeidsethos... 352 1.5 Somschaal positieve houding ten aanzien van onbetaalde arbeid... 352 1.6 Somschaal traditioneel plichtsgericht arbeidsethos... 353 1.7 Princals - Houding ten aanzien van betaalde arbeid bij loopbaanonderbrekers en werkenden... 353 1.8 Princals - Houding ten aanzien van betaalde arbeid bij loopbaanonderbrekers... 354 Bijlage 6: Loopbaanmodule... 357 Bijlage 7: Push of pull-factoren doorslaggevend?... 361 Bijlage 8: Tijdsbesteding naar type loopbaanonderbreker of werkende... 365 Bibliografie...373