Lokale inbedding van Erfgoeddag Sandra Denis Dames en heren, Vandaag gaat over de erfgoeddag. Graag wil ik het hebben over de inbedding van de erfgoeddag in het lokale cultuurbeleid. Als ik een programmaboekje van een erfgoeddag toegestuurd krijg, ga ik natuurlijk eerst op zoek naar een interessant programma voor mezelf. Maar in tweede instantie wil ik toch ook een algemeen beeld krijgen van deze dag. Welke opendeuractiviteiten er worden georganiseerd, welke tentoonstellingen, rondleidingen en demonstraties. En ik wil een aantal dingen te weten komen: - hoe men in gaat op het thema - welke lokale actoren meewerken - wat hun inbreng is Ik zag in de brochure van dit jaar heel wat activiteiten van heemkringen en heemkundige musea, van tal van andere musea, al dan niet stedelijk of gemeentelijk, archieven deden ook mee, documentatiecentra kwam ik ook tegen Maar mijn blik als stafmedewerker bij Cultuur Lokaal richt zich vooral op de betrokkenheid van de cultuurdiensten van de gemeenten. En ik kwam ze inderdaad tegen, vermeldingen als dienst cultuur of de naam van een cultuurbeleidscoördinator gevolgd door @ en dan de gemeente of stad. Ik focus hier verder op deze deelnemers. Wat is nu de inbreng van de cultuurambtenaren? Ik wil dit graag illustreren met enkele voorbeelden. Soms beperkt de rol van de cultuurdienst zich tot het coördineren van de verschillende erfgoeddagactiviteiten die door andere actoren worden opgezet. - In Mortsel bijvoorbeeld kon men op 23 april vier erfgoedactiviteiten bijwonen. De heemkundige kring organiseerde een tentoonstelling, Natuurpunt Mortsel een wandeling, en er waren ook twee lezingen. De stad trad op als info en promotiepunt en als plek waar geïnteresseerden konden reserveren voor de lezingen. - De cultuurdienst van Leopoldsburg verbond de musea van zijn gemeente met een kleurig treintje. Wie alle musea wilde bezoeken kon zijn auto bij één van de musea laten staan en de rest van het traject met het treintje afleggen. - Ook in andere gemeenten was er een dergelijke aanvullende omkaderingsactiviteit. De cultuurdienst en de jeugddienst van Blankenberge zorgden op hun erfgoeddag voor workshops voor kinderen. Een meer doorgedreven omkaderingsactiviteit werd in Geraardsbergen opgezet. De cultuurbeleidscoördinator werkte samen met de scholen en de kunstacademie van de stad het 1
project Museum van één dag uit, waarbij het aan kinderen werd overgelaten te bepalen welke voorwerpen, herinneringen en verhalen ze wilden bewaren voor het nageslacht. De resultaten werden op de erfgoeddag tentoongesteld. Ik zag ook dat de dienst cultuur op heel wat plaatsen verschillende partners samenbracht rond één project. Ik wil hier als voorbeeld Herent aanhalen. / - De cultuurbeleidscoördinator werkte hier samen met de cultuurraad, de stuurgroep bouwkundig erfgoed en het Genootschap voor heemkunde een tentoonstelling uit over het bouwkundig erfgoed in beeld en kleur. - De cultuurdienst van Vosselaar ondersteunde de heemkundige kring en andere verenigingen bij de tentoonstelling De kleuren maken de groep, over vlaggen, uniformen en symbolen in het Vosselaarse verenigingsleven. De gemeente stelde de locatie ter beschikking en ondersteunde ook verder administratief en logistiek. Sommige gaan nog verder en voegen zelf ook een activiteit toe. - In Langemark-Poelkapelle bijvoorbeeld organiseerde de cultuurdienst een tentoonstelling onderwerp: het bijzonder gekleurde verleden van de dorpspolitiek in deze vredige Westhoekgemeente. - De cultuurdienst van Hoeilaart toonde de affiches van talrijke feestelijkheden in de gemeente ook die van het jaarlijkse Druivenfestival. - En de cultuurdienst van Koksijde organiseerde twee wandelingen. In de wandeling Sint-Idesbald door de ogen van Paul Delvaux werd de link gelegd tussen pittoreske plekjes en het werk van de schilder. De voorbeelden haalde ik maar aan ter illustratie, ik had er ook ander kunnen kiezen. Maar welke voorbeelden ik ook zou aanhalen er zou toch eenzelfde constante in zitten. Het gaat allemaal over gewone, kleine en middelgrote gemeenten die aandacht besteden aan de geschiedenis van hun gemeente, Cultuur focust op de mensen, de tradities, het sociale en politieke leven, de verhalen, de gebeurtenissen, de festiviteiten, de rituelen, de dialecten en de streekgerechten, de eigenaardigheden. Cultuur zorgt hiermee voor een aanvulling op het aanbod van archieven en musea Want deze focussen meer op hun eigen collectie. Deze aandacht van de cultuurdiensten vind ik opmerkelijk. Maar ik weet ook dat ze niet uit het niets komt. De toch vrij grote deelname van cultuurdiensten aan de erfgoeddag is niet toevallig. Gemeentebesturen nemen al langer deel aan de Open Monumentendagen. Maar tot enkele jaren geleden was deze deelname niet ingebed in een breder monumentenbeleid. De OMD bleef tot ca. 2002 voor het beleid van de meeste gemeenten, een aantal uitzonderingen niet te na gesproken, een randfenomeen. Maar 2002 is zo ongeveer een kantelmoment. Voordien enkel een beleidsitem in de historische steden en een handvol gemeenten vanaf dan: /een groeiende interesse bij heel wat gemeentebesturen. Men blijft doorgaans meedoen aan de OMD, de EGD kwam er in vele gemeenten bij, maar er is meer. Erfgoedbeleid staat sinds een aantal jaren meer structureel op de agenda. 2
De EGD, maar ook de onroerende pendant, de OMD, zijn geen losse flodders, ze zijn een onderdeel van een breder erfgoedbeleid. Wellicht zijn hier het erfgoeddecreet en het decreet lokaal cultuurbeleid niet vreemd aan. Het erfgoeddecreet zorgde voor de oprichting van erfgoedcellen. Zij ondersteunen of ontwikkelen het lokale erfgoedbeleid in een aantal steden of een samenwerkingsverband van gemeenten. Er is ook het decreet lokaal cultuurbeleid In dit decreet zitten een aantal hefbomen voor de lokale erfgoedzorg. 1. Het geeft erfgoed duidelijk aan als één van de actieterreinen van het gemeentelijke cultuurbeleid. Het decreet zegt onomwonden dat een gemeente die een cultuurbeleid ontwikkelt hierin ook aandacht moet besteden aan haar cultureel erfgoed. Ze somt ook op wat dit inhoudt: de musea, de archieven, de volkscultuur, het verspreid immaterieel en roerend erfgoed. Nooit eerder kregen de gemeentebesturen zo een duidelijke opdracht naar erfgoed toe. we = de werkgroep lokaal erfgoedbeleid, = werkgroep met verschillende organisaties en administraties die elk op hun manier bezig zijn met het erfgoedbeleid deze werkgroep heeft een screening gedaan van de gemeentelijke cultuurbeleidsplannen Dit leerde dat bijna negen op de tien gemeenten die in het decreet lokaal cultuurbeleid stapten en dat is 2 op 3 in hun cultuurbeleidsplan oog hebben voor erfgoed. Erfgoed wordt in deze gemeenten opgenomen als een volwaardig onderdeel van het cultuurbeleid. 2. Het decreet bepaalt ook dat de gemeentebesturen een cultuurbeleidscoördinator kunnen aannemen. Deze heeft als opdracht het culturele leven te ondersteunen en te stimuleren. Een cultuurbeleidscoördinator dus voor het hele cultuurbeleid, inclusief het beleid cultureel erfgoed. Hiermee is hij in vele gemeenten de eerste en enige professional die als één van zijn opdrachten heeft zich in te zetten voor het lokale erfgoedbeleid. 3.Vervolgens: Het decreet voorziet een subsidie voor bijzondere en vernieuwende projecten ook voor erfgoedprojecten. 4. Om het rijtje stimuli van het decreet volledig te maken: het decreet geeft ook een erfgoed-opdracht aan de bibliotheken, namelijk de zorg voor het documentaire erfgoed Hiermee is het cultureel erfgoedbeleid ingebed in het integrale cultuurbeleid. Ik wil even verder ingaan op de screening van de cultuurbeleidsplannen op hun erfgoedgehalte. Want naast de vaststelling dat erfgoedbeleid in negen op de tien gemeenten meegenomen wordt zijn er nog interessante vaststellingen. Ik wil er even op wijzen 3
dat de resultaten van de screening in een tekst werden gegoten door Björn Rzoska, stafmedewerker van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur en dat deze tekst werd gepubliceerd in het praktijkboek Cultuur & Vrije Tijd. En voor alle duidelijkheid; deze gegevens betreffen de intenties van de gemeentebesturen, het gaat om de plannen die ze hadden toen ze het cultuurbeleidsplan schreven. ze zeggen niets over de resultaten. Ten eerste De cultuurbeleidsplannen tonen aan dat de gemeenten niet enkel aandacht hebben voor monumenten, landschappen en museale collecties. Ook mondelinge geschiedenis, feesten en jaarmarkten en de volkscultuur worden vernoemd. Dit toont aan dat de gemeenten mee zijn met het nieuwe discours rond erfgoed, waarbij niet alleen onroerende en roerende maar ook immateriële sporen uit het verleden een plaats in het beleid krijgen. Heel wat gemeenten zien hun erfgoedbeleid dus in een breed perspectief. Ik geef als voorbeeld de gemeente Sint-Lievens-Houtem Hier werd vorig jaar een erfgoedproject opgezet dat aansloot bij de jaarmarkt. Wat verder opvalt is dat heel wat kleine en middelgrote gemeenten in de plaatselijke erfgoedvereniging (heemkundige kring, lokaal historisch genootschap ) een belangrijke partner zien voor het vormgeven van het lokaal erfgoedbeleid. Dat is iets minder zo in de grotere gemeenten en steden logisch wellicht hier heb je immers meerdere professionele actoren musea archieven deze zijn er in de kleinere gemeenten veel minder en dan treden de vrijwilligers meer naar voor. Zij staan hier mee in voor het behoud en de ontsluiting van het lokale erfgoed. Op de studiedag over het lokale erfgoedbeleid op 16 maart werd in dit verband het voorbeeld aangehaald van de beeldbank van Heuvelland. Het zijn een tiental vrijwilligers die het fotomateriaal opgespoord hebben, het verzameld hebben, gedigitaliseerd en beschreven. In Torhout werd het erfgoed geïnventariseerd. Ook hierbij werden vrijwilligers ingeschakeld. Een aantal gemeenten vinden het dan ook van belang te kunnen terugvallen op een erfgoedraad Deze erfgoedraad moet input geven in het erfgoedbeleid. Voor het eerst komen hier de verschillende erfgoedactoren samen in één overleg, voor het eerst is er ook een structureel overleg tussen hen en het gemeentebestuur. De screening gaf verder ook het belang aan van de nieuwe speler, de cultuurbeleidscoördinator. In ruim 60 % van de gemeenten blijkt de cultuurbeleidscoördinator ook de erfgoedcoördinator te zijn. Het is niet vreemd dat deze cultuurbeleidscoördinatoren ook stimulansen gaan geven aan het erfgoedbeleid. Want het gros van de gemeenten heeft geen erfgoedprofessionals in dienst, en het is de cbc die deze rol opneemt. - Zo ontwikkelt de cultuurbeleidscoördinator van Brecht een nieuw concept voor rondleidingen en activiteiten van het Kempens museum. - In 2004 sloegen de cultuurbeleidscoördinatoren van de Rupelstreek de handen in elkaar naar aanleiding van het Klinkaartjaar. Ze zetten een uitgebreid project op, met tentoonstellingen en lezingen, 4
wandel- en fietstochten, filmvoorstellingen, volksmuziek en theater de rode draad was de sociale geschiedenis van de steenbakkers van de Rupelstreek. Verder lijken ook niet-erfgoedactoren, zoals bibliotheken en cultuurcentra, initiatieven te nemen op het vlak van erfgoed. Ze organiseren of participeren aan erfgoedevenementen, een specifiek project, of in het kader van de erfgoeddag. Op de genoemde studiedag Erfgoed publiek, publiek erfgoed kwamen zo verschillende voorbeelden aan bod. Zo is er de werking van cc Ter Vesten in Beveren, met elk jaar erfgoed als inzet voor een groots project. De bibliotheek van Glabbeek zette een stamboomproject op met de leerlingen van de basisscholen uit de gemeente; De werking De voorbeelden gaan niet toevallig over publiekswerking en ontsluiting van het cultureel erfgoed. Uit de screening blijkt dat publiekswerking en ontsluiting met stip op één staat in het gemeentelijke erfgoedbeleid. Een en ander heeft wellicht te maken met de aanwezige spelers. Een publiekswerking is nu eenmaal een opdracht van een museum maar ook het participatiedebat zal hieraan niet vreemd zijn. Het is een doelstelling van het lokale cultuurbeleid, dus ook van het erfgoedbeleid, om zo veel mogelijk inwoners te betrekken bij het culturele leven. Naar erfgoed vertaald wil dit zeggen: laten deelnemen aan erfgoedactiviteiten. Erfgoed is hiertoe goed geplaatst. Het participatieonderzoek van Re-creatief heeft onder meer aangetoond dat de erfgoedsector door haar verschillende invalshoeken meerdere sociaal-culturele groepen weet aan te spreken. Wat mogelijke participanten het meest aanspreekt zijn thema s die herkenbaar zijn vanuit het eigen leven: de tijd van hun kinderjaren, de geschiedenis van hun gemeente of zelfs deelgemeente. Vele erfgoedprojecten sluiten hier dan ook bij aan. Ik denk aan een project in Lokeren Hier werd een bombardement tijdens de tweede wereldoorlog herdacht. Naast deze publiekswerking gaat er ook aandacht naar de hardere kanten van het erfgoedbeleid, restauratie, behoud en beheer. Het is ook opvallend dat heel wat gemeenten de inventarisatie van een deel van hun erfgoed in de planning hadden opgenomen, als basis voor het uittekenen van een erfgoedbeleid. Erfgoed is tenslotte in een aantal regio s ook aanleiding tot intergemeentelijk samenwerken. In sommige regio s is een centrumstad of een provinciebestuur de trekker van de samenwerking. Elders gaat de dynamiek uit van verschillende gemeentebesturen. Soms is de samenwerking vrijblijvend, beperkt ze zich tot overleg en uitwisseling. Soms wordt gezamenlijk een evenement opgezet of wordt er een regionale beeldbank ontwikkeld. - Denk aan mijn voorbeeld van de Rupelstreek van daarnet. - Een ander voorbeeld is Oosterzele. 5
Zij beheert samen met 4 buurgemeenten een erfgoedhuis. - Het samenwerkingsverband van het Waasland resulteerde al in een erfgoedconvenant. Hiermee heb ik enkele elementen geschetst van de praktijk van het lokale erfgoedbeleid. Het is in deze context dat de ondersteuning van de erfgoeddag is ingebed. Als ik dan naar de erfgoeddag kijk Herken ik verschillende gegevens terug: Er is de aandacht voor het roerend en het immateriële erfgoed op zich. Maar ook de zoektocht van de gemeente om een breed publiek te bereiken Door aan te sluiten bij hun interesse voor de eigen geschiedenis Denk maar aan Langemark-Poelkapelle en zijn kleurrijke dorpspolitiek In de activiteiten van de erfgoeddag bemerk ik ook het integrale denken. De tentoonstelling in Lubbeek bijvoorbeeld was een samenwerking van het archief van de gemeente, met de cultuurraad de heemkundige kring een fotoclub en de bibliotheek Op vele plaatsen nam de cultuurdienst de heemkring onder de arm om samen een tentoonstelling op te zetten. We krijgen zo een combinatie van de kennis van het verleden en de lokale gemeenschap die bij het verenigingsleven aanwezig is en de professionele know how van de ambtenaar die misschien meer kaas heeft gegeten van een efficiënte aanpak en de promotie van een dergelijke activiteit. Ik haalde al het voorbeeld van Vosselaar aan met de vlaggen en de uniformen van het Vosselaarse verenigingsleven Ik merkte in het programma ook initiatieven over de gemeentegrenzen heen. - Mol, Geel en Balen werkten samen gele, blauwe en groene themaroutes uit - en de erfgoedcel van het Meetjesland liet drie erfgoedbussen rondrijden tussen de activiteiten in de regio. Het was in deze lezing niet mijn bedoeling de loftrompet te steken van de gemeentelijke cultuurdiensten of cultuurbeleidscoördinatoren. Ik denk alleen dat de ontwikkelingen in het lokale cultuurbeleid ook kansen geeft aan het lokale erfgoedbeleid in het algemeen en de erfgoeddag in het bijzonder. De EGD is voor de gemeentebesturen geen ééndagsvlieg maar een onderdeel van het integrale cultuurbeleid. Ik dank u. 6