PERMANENT ONDERZOEK LEEFSITUATIE module Gezondheid 2009 DOCUMENTATIE Inhoudsopgave pagina 1
Inleiding 1. Doelstellingen onderzoek 1.1 Doel onderzoek 1.2 Onderzoeksopzet 1.3 Opdrachtgever 1.4 Historie 1.5 Revisie van de gezondheidsvragen in 2001 2. Steekproef 2.1 Doelpopulatie 2.2 Steekproefkader 2.3 Steekproeftrekking 2.4 Steekproefomvang 3. Veldwerk 4. Verwerking 5. Ophoging 5.1 Methodiek 5.2 Hulpvariabelen en weegschema s module Gezondheid 6. Kwaliteit 7. Beveiliging Verwante documenten Mondelinge vragenlijst POLS module Gezondheid 2009 ZIE: Gezo_Mondeling_2009.doc Schriftelijke vragenlijst POLS module Gezondheid 2009. ZIE: Gezo_Schriftelijk_2009.PDF pagina 2
Inleiding De informatie die in deze documentatie is opgenomen gaat specifiek in op de bijzonderheden die gelden voor de genoemde module (GEZO) en vult in dat opzicht de algemene documentatie voor POLS 2009 aan. Waar er voor de onderwerp-specifieke modules geen sprake is van afwijkingen van procedures of activiteiten ten opzichte van het algemene onderzoek POLS wordt dan ook verwezen naar de algemene documentatie. Voor de duidelijkheid wordt de structuur van de algemene documentatie aangehouden zodat gebruikers eenvoudig kunnen zien waar er sprake is van bijzonderheden. 1. Doelstellingen onderzoek 1.1 Doel onderzoek Het specifieke doel van de module Gezondheid is het schetsen van een zo volledig mogelijk overzicht van ontwikkelingen in: de gezondheidstoestand, het gebruik van medische en maatschappelijke voorzieningen, de leefstijl, waaronder arbeidsomstandigheden en het preventief gedrag van de Nederlandse bevolking van 0 jaar en ouder in particuliere huishoudens. 1.2 Onderzoeksopzet Voor informatie over de onderzoeksopzet voldoet de algemene documentatie van POLS 2009. 1.3 Opdrachtgever Opdrachtgever voor de module Gezondheid van het Permanent Onderzoek Leefsituatie is het Centraal Bureau voor de Statistiek zelf, waarbij de Centrale Commissie van de Statistiek het werkprogramma waaruit de opdracht voortvloeit vaststelt Daar waar gebruikers een belangrijke detaillering van de informatie over de leefsituatie wensen, in vraagstelling of in niveau, kunnen zij het CBS verzoeken bestaande vraagstellingen uit te breiden of aan te passen, nieuwe vragenblokken of modules te introduceren en/of de steekproef te verhogen. 1.4 Historie In 1981 is het CBS gestart met de continue Gezondheidsenquête. Tot 1997 werd de Gezondheidsenquête steeds als een afzonderlijk onderzoek uitgevoerd. Vanaf 1997 is de enquête ondergebracht in POLS en wordt daar integraal voortgezet in de module Gezondheid. Mensen die deel uitmaken van de werkzame beroepsbevolking krijgen in deze module nog eens extra vragen gesteld over hun arbeidsomstandigheden. Op hun beurt vormen deze vragen een integrale voortzetting van het themablok kwaliteit van de arbeid zoals dat tot 1997 deel uitmaakte van het toenmalige Doorlopend Leefsituatie Onderzoek. De vragen naar gezondheid hebben betrekking op drie hoofdonderwerpen, te weten: medische consumptie, gezondheid en aandoeningen en leefstijlen en preventieve maatregelen. pagina 3
1.5 Revisie van gezondheidsvragen in 2001 Op verzoek van de Centrale Commissie voor de Statistiek is in 1999 een begin gemaakt met de uitwerking van een revisievoorstel voor de gezondheidsonderdelen gezondheid en aandoeningen en leefstijlen en preventieve maatregelen. Doelstelling van de revisie was de deels verouderde gezondheidsvragen dusdanig aan te passen dat ze beter aansluiten bij internationale standaarden en actuele wetenschappelijke inzichten. Ten behoeve van de revisie is een werkgroep Revisie POLS- Gezondheidsenquête opgericht. In deze werkgroep hadden naast CBS-ers medewerkers van diverse belangrijke onderzoeksinstanties op het terrein van gezondheid en gezondheidsbeleid zitting. De participerende instanties waren RIVM, NIVEL, TNO-PG, SCP, UvA, EUR en KUN. De overeengekomen revisies van gezondheidsvragen zijn vastgelegd in een nota van Van den Berg & Van de Wulp (2000). Vanaf 2001 is de gereviseerde Gezondheidsenquête in het veld. Het spreekt vanzelf dat de revisie tot allerhande trendbreuken heeft geleid. Deze trendbreuken maar ook de inzichten van methodologische analyse naar de meetkwaliteit van het gereviseerde gezondheidsinstrumentarium staan beschreven in de CBS-nota Plausibiliteit nieuwe metingen algemene gezondheid en leefstijlen 2001. De revisie had betrekking op de volgende vragenblokken. Generieke gezondheidsmaat bevolking 12+ Aan het schriftelijke deel van de Gezondheidsenquête is een internationale standaard van een generieke gezondheidsmaat voor de bevolking van 12 jaar en ouder toegevoegd. Gekozen is voor de S(hort) F(ormat)-12. De SF-12 voorziet in een samengestelde maat voor fysieke gezondheid en een voor mentale gezondheid. Om psychische gezondheid uitvoeriger te kunnen meten is bovendien besloten aan de SF-12 drie aanvullende psychologische items uit de uitgebreidere SF-36 toe te voegen. Daarmee omvat de vragenlijst nu ook de volledige standaardmeting van de Mental Health Inventory op basis van 5 basisitems, ofwel de zogeheten MHI-5. De SF-12 plus de drie psychologische items kwamen in de plaats van de vroegere gehanteerde, psychologische items van de Affect Balance Scale en deels als aanvulling op de vraag naar de ervaren gezondheid. Vanwege de internationale vergelijkbaarheid gaf de werkgroep Revisie POLS- Gezondheidsenquête de voorkeur aan deze nieuwe internationale standaard. Daarnaast vond men het nieuwe meetinstrument beter aansluiten bij actuele wetenschappelijke inzichten. Generieke gezondheidsmaat kinderen Ook werd het noodzakelijk geacht een internationale standaard van een generieke gezondheidsmaat voor kinderen van 4 tot 12 jaar aan het mondelinge deel van de Gezondheidsenquête toe te voegen. De keuze viel op de zogeheten CHQ-PF28, ofwel de Child Health Questionaire-Parent Form, gebaseerd op 28 standaard items. Deze lijst voorziet in twee omvattende schaal en 14 deelschalen voor de gezondheid van kinderen. Ervaren gezondheid Deze kernvraag van vroegere gezondheidsonderzoeken is vanaf 2001 gewijzigd. Overeenkomstig de internationale standaard zijn de vroegere asymmetrische antwoordcategorieën symmetrisch gemaakt. Daarnaast zijn in het kader van de opname van generieke gezondheidsmaten voor kinderen (4-12 jaar) en personen van 12 jaar en ouder anders geformuleerde vragen naar ervaren gezondheid gesteld. De gereviseerde Gezondheidsenquête bevat dus drie vragen naar ervaren gezondheid tegen slechts één vraag in de vroegere enquêtes. Langdurige aandoeningen Zowel bij de personen van 12 + (schriftelijk deel) en kinderen jonger dan 12 (mondeling deel) zijn de vroegere vraagstellingen naar langdurige aandoeningen voor het merendeel gewijzigd. Daarbij is enerzijds sprake van meer gedetailleerde vraagstelling over aard en ernst van bepaalde pagina 4
aandoeningen (suikerziekte, hartziekten en kanker) en anderzijds van vragen naar andere aandoeningen dan voorheen. Kortdurende aandoeningen Hier gaat het om een geheel nieuw toegevoegd blok over infectueuze aandoeningen bij personen van 12 jaar en ouder (schriftelijk). Ruimte in de schriftelijke vragenlijst, maar ook in het mondelinge deel voor personen jonger dan 12 jaar, is verkregen door de, vanuit de wetenschappelijke optiek, verouderde VOEG uit het onderzoek te verwijderen. Veel voorkomende gezondheidsklachten De voorheen gehanteerde VOEG-items refereerden deels aan veel voorkomende gezondheidsklachten. Een vijftal klachten, verwijzend naar ongewone vermoeidheid, is in het mondelinge deel gehandhaafd. Wel zijn deze vragen anders geformuleerd dan de hiermee corresponderende VOEG-vragen. In tegenstelling tot de VOEG-vragen waar de referentieperiode onbestemd bleef, kennen de nieuwe vragen een referentieperiode van 14 dagen. Functiebeperkingen De vroegere OECD (schriftelijk) en ADL vragen (mondeling), refererend naar langdurige functiebeperkingen c.q. hulpbehoevendheid, blijven integraal gehandhaafd. Wel is een nieuw OECD-item over verstaanbaarheid toegevoegd en zijn bepaalde ADL-vragen die eerder alleen aan personen van 55 jaar en ouder werden gesteld, nu ook aan personen in de leeftijd van 12 tot en met 55 jaar gesteld. Een aanmerkelijke uitbreiding heeft plaatsgevonden in de specificatie van hulpmiddelen bij functiebeperkingen (schriftelijk deel). Ongezonde leefstijlen De schriftelijke vragen naar alcoholconsumptie bij personen van 12 jaar en ouder bleven ongewijzigd. Wel zijn een aantal nieuwe vragen toegevoegd over gemiddeld dagelijks drankgebruik op een door-de-weekse-dag en in het weekend. De rookvragen zijn voor het merendeel gewijzigd. Bovendien worden nu de rookvragen niet meer schriftelijk maar mondeling gesteld aan personen van 12 jaar en ouder. In het schriftelijk deel is een geheel nieuw vragenblok over bewegen toegevoegd. Hiermee kunnen metabolische ratio s van de hoofdvormen van bewegen en in het dagelijkse leven en daarmee van de totale lichamelijke activiteit worden berekend. Psychische klachten Behalve de eerder genoemde MHI-5 zijn ook twee geheel nieuwe vragen naar angststoornissen en depressies toegevoegd aan het schriftelijke deel van de POLS-module Gezondheid. Preventieve voorzieningen (schriftelijk) Alleen de vragen naar griepvaccinaties bleven ongewijzigd. Hoewel er geen wijzigingen in vraagtekst hebben plaatsgevonden is het aantal vragen naar uitstrijkjes bij vrouwen vanaf 20 jaar iets ingeperkt. Ook het aantal vragen naar screening op borstkanker is iets ingeperkt. Daarbij zijn enkele vragen thans iets anders geformuleerd en zijn ook deels andere antwoordcategorieën gehanteerd. Bovendien worden deze vragen nu alleen aan vrouwen vanaf 30 gesteld. Vroeger was dat vanaf 20 jaar. Geheel nieuw zijn de schriftelijke vragen naar screening op prostaatkanker voor mannen vanaf 40 jaar. 2. Steekproef 2.1 Doelpopulatie pagina 5
De doelpopulatie van de module Gezondheid is de in Nederland woonachtige bevolking van 0 jaar en ouder in particuliere huishoudens. POLS is gebaseerd op een personensteekproef uit de Gemeentelijke Basis-Administratie. Alleen personen die wonen buiten instellingen en tehuizen in Nederland worden daadwerkelijk benaderd voor deelname aan het onderzoek. 2.2 Steekproefkader Voor informatie over het steekproefkader voldoet de algemene documentatie van POLS 2009. 2.3 Steekproeftrekking Voor informatie over de steekproeftrekking voldoet de algemene documentatie van POLS 2009. 2.4 Steekproefomvang Het continue karakter van de enquête wordt verkregen door het veldwerk evenredig gespreid over het kalenderjaar uit te voeren. De totale steekproefomvang voor POLS in 2009 is 14.399 personen groot; in 2009 bevatte POLS enkel de module gezondheid dus de steekproefomvang van de module gezondheid was ook 14.399 personen groot. De steekproef is uitgezet in 12 nagenoeg gelijke maandporties. Een maandportie POLS/GEZO omvatte derhalve gemiddeld bijna 1200 personen. De beoogde steekproefomvang voor de module Gezondheid bedroeg in 2009 netto 10.000 personen van 0 jaar en ouder. Van de 14.399 personen die benaderd werden waren er uiteindelijk 9.118 bereid daadwerkelijk deel te nemen. De respons voor de module Gezondheid bedroeg in 2009 63,3 en dat is nagenoeg gelijk aan de respons in 2008. Overzicht 1. Steekproef, uitzet en respons van module GEZO en POLS totaal 2009 Onderzoek Gewenste respons Bruikbare respons Uitzet van Respons / uitzet (%) basis module Steekproef basis module BASIS/GEZO 10000 9118 9118 14399 63,3 63,3 3. Veldwerk Voor informatie over het veldwerk, de screening en uitzet van de steekproef, het opleidingstraject van het enquêtecorps en de evaluatie van het veldwerk voldoet de algemene documentatie van POLS 2009. 4. Verwerking Voor informatie over interne gegevensverwerkingsproces van POLS voldoet de algemene documentatie van POLS 2009. pagina 6
5. Ophoging 5.1 Methodiek Voor informatie over de toegepaste ophogingsmethodiek in POLS voldoet de algemene documentatie van POLS 2009. 5.2 Hulpvariabelen en weegschema s Tot en met 2004 werden voor het wegen van Pols 2 typen weegmodellen gebruikt. Eén voor de basis en één voor de module. In het weegmodel van de module werd gebruik gemaakt van de verdeling van een aantal variabelen zoals die uit de grotere massa van de POLS-basis naar voren kwam (werkzaam; roken;ervaren gezondheid). Dit 'consistente' wegen was bedoeld om de variantie van de puntschattingen in de module te verlagen. In 2009 was de module gezondheid de enige module van POLS die in het veld is geweest m.a.w. de massa van de basismodule en de gezondheidsmodule was identiek. Consistent' wegen heeft dus geen zin mee. Voor de weging van POLS 2009 is dus voor zowel de basismodule als voor de gezondheidsmodule hetzelfde weegmodel gebruikt. Voor een beschrijving van dit model wordt derhalve verwezen naar algemene documentatie van POLS 2009. 6. Kwaliteit Voor informatie over de kwaliteit van de verzamelde gegevens voldoet de algemene documentatie van POLS 2009. 6.1 Veranderingen in module gezondheid per 1-1-2009 Per 1 januari 2009 is de volgende verandering doorgevoerd. 1. De gezondheidsvragen die tot en met 2008 in de basismodule zaten zijn verplaatst naar de module gezondheid mondeling deel. Het betreft dus de volgende vragen: - Hoe is over het algemeen van uw gezondheid? - Heeft U last van één of meer langdurige ziekten, aandoeningen of handicaps? Indien 12 jaar of ouder: - In welke mate wordt u hierdoor belemmerd bij het uitvoeren van dagelijkse bezigheden thuis? Indien 11 jaar of jonger: - In welke mate wordt uw kind hierdoor belemmerd bij activiteiten op school, het spelen of andere activiteiten die normaal zijn voor een kind van zijn of haar leeftijd? - In welke mate wordt u hierdoor belemmerd bij het uitvoeren van dagelijkse bezigheden op school of op het werk? - In welke mate wordt u hierdoor belemmerd in uw vrijetijdsbesteding, bij het sporten of het reizen, zoals van en naar werk of school gaan. 2. De 2 rookvragen die tot met met 2008 in de basismodule zaten zijn verplaatst naar de overige rookvragen van de module gezondheid mondeling deel. Het betreft dus de volgende 2 vragen: - Rookt U wel eens? Indien ja - Rookt U elke dag? 3. De vraag over contact met de huisarts in 14 dagen die tot met 2008 in de basismodule zat is per 1 januari 2009 vervallen. pagina 7
Per 1 april 2009 is de volgende verandering doorgevoerd. Blok Vragen Verantwoording Bevalling2 Dit blok bevat een routingfout: indien OP aangeeft een miskraam of doodgeboren kind te hebben gehad, dan worden ten onrechte vervolgvragen gesteld. Deze routingfout is opgelost. ADL Stoel, Bed, Trap Bij de vragen naar moeite met gaan zitten en opstaan, in en uit bed stappen en de trap op- en aflopen is een vaak gehoorde klacht vanuit het veld dat de antwoordcategorieen niet van toepassing zijn indien een respondent helemaal niet kan lopen, bijvoorbeeld in het geval van een dwarsleasie. Om dit soort situaties te ondervangen bij de vragen Stoel, Bed en Trap de optie 5. Kan dit zelfs niet met hulp van anderen toegevoegd. Nb: Deze vragen zijn onderdeel van een reeks waarbij kaart 13 gebruikt wordt. Er is niet voor gekozen om voor deze drie vragen een nieuwe kaart te maken. De situatie van een OP die zelfs niet met hulp van anderen een van de genoemde activiteiten kan uitvoeren zal zich niet vaak voordoen. Wel heeft de interviewer nu een nette escape naar de respondent toe. Alle blokken binnen de module Drugs Freq<drugs> Om aan te sluiten bij internationale enquêtes was het voorstel van VWS om de antwoordcategorieën bij de frequentievragen Gedurende hoeveel dagen heeft u de laatste 30 dagen <drugs> gebruikt? aan te passen: 1. 20 dagen of meer 2. 10-19 dagen 3. 4-9 dagen 4. 1-3 dagen Voor een respondent is dit echter lastig te beantwoorden. Het vereist dat mensen gaan rekenen. Bijv. in de afgelopen maand heb ik ieder weekend gebruikt dus dat is 2 dagen maal 4 weken, is 8 dagen. Om deze reden is ons voorstel de oude antwoordcategorieën te handhaven. Cannabis ZelfHasj Vanuit het veld is meerdere keren de klacht gekomen dat voor personen die hasj of marihuana roken tegen pijn bij ziekte, de vervolgvragen erg vervelend zijn en niet van toepassing. Om dit te ondervangen is bij de vraag ZelfHasj Heeft u ooit hasj of marihuana gebruikt? een antwoordcategorie toegevoegd: ja, maar alleen voor medicinaal gebruik (bijv. als pijnstillend middel). Als er voor deze antwoordcategorie wordt gekozen, dan worden er geen vervolgvragen gesteld over cannabis gebruik. MeerBlow, PlanMind, StopBlow, ProbMind, ContrBlow, PlnWaarm, AfspVerg, VrplVerg, Dagdeel, Gevolg_1, Gevolg_2, Gevolg_3 Deze vragen zijn op verzoek van VWS verwijderd uit de vragenlijst. pagina 8
Blok Vragen Verantwoording Vervolg blok cannabis Prestatieverhogende middelen Paddo GHB Slaapmiddel JrFreq MeerHasj, Effect, ProbStop, WilStop, Bijkom, Verkrijg, MeerPlan, Ziek, TegenMid, PsychPr, InActiv WrKrijg MndHasj, FreqHasj, AantJoin DoelPrst, WaarPrst KenPaddo t/m FreqPaddo KenGHB t/m FreqGHB JrKalmM, LftKalmM, MndKalmM, FreqKalmM Op verzoek van VWS is de vraag JrFreq toegevoegd: Hoe vaak heeft u in de afgelopen 12 maanden hasj of marihuana gebruikt? 1) Een keer; 2) Twee keer; 3) Drie keer; 4) Vier keer; 5) Vijf keer of vaker. Op verzoek van VWS zijn een aantal nieuwe vragen m.b.t. cannabisafhankelijkheid toegevoegd. Een aantal tweeledige vragen uit het oorspronkelijk voorstel zijn in overleg met VWS opgesplitst. Deze vragen volgen indien OP bij vraag JrFreq heeft aangegeven vijf keer of vaker hasj/marihuana te hebben gebruikt in het afgelopen jaar. Nb.: de term cannabis uit het oorspronkelijke voorstel van VWS is vervangen door hasj of marihuana. Dit sluit beter aan bij de terminologie van respondenten. Op verzoek van VWS is een vraag toegevoegd waarin wordt gevraagd waar respondenten de hasj of marihuana vandaan halen. Deze vraag wordt ook gesteld indien de vraag JrFreq is beantwoord met Vijf keer of vaker. Deze vragen zijn aan het einde van het blok geplaatst. De vraag MndHasj wordt gesteld aan alle respondenten die in het afgelopen jaar hasj of marihuana hebben gebruikt. De routing naar de vraag FreqHasj is wat aangepast i.v.m. de nieuwe vraag JrFreq: Alleen indien OP vijf keer of vaker hasj/marihuana heeft gebruikt in het afgelopen jaar, dan wordt de vraag FreqHasj gesteld. In de overige gevallen kunnen de antwoorden over gebruik in de afgelopen 30 dagen immers herleid worden naar minder dan één keer per week. Op verzoek van VWS zijn aan het einde van dit blok twee vragen toegevoegd: een over het doel waarmee respondenten deze middelen gebruiken en een vraag over hoe men aan de middelen komt. Er is een blok toegevoegd over het gebruik van hallucinogene paddenstoelen. Nb: in de vraagtekst wordt gesproken over paddo s, omdat dit beter aansluit bij de terminologie van respondenten. Er is een blok toegevoegd over het gebruik van GHB. Er is een blok toegevoegd over het gebruik van slaap- en kalmerende middelen. Gevraagd wordt naar het gebruik in de afgelopen 12 maanden, leeftijd bij eerste gebruik, gebruik in de afgelopen 30 dagen en frequentie van gebruik (in de afgelopen 30 dagen). Nb: In de Gezo-vragenlijst wordt aan het begin van de vragenlijst al gevraagd naar het gebruik van medicijnen in de afgelopen 14 dagen. Hierbij kunnen ook slaap- en kalmeringsmiddelen worden aangegeven. Met deze informatie rekening houden bij de routing naar de nieuwe vragen maakt het blok een stuk ingewikkelder. Omdat het percentage respondenten dat slaap- en kalmerende middelen heeft gebruikt in de afgelopen 14 dagen erg laag is (zo n 3%), is besloten de routing hier niet op aan te passen. pagina 9
Per 1 juni 2009 is de volgende verandering doorgevoerd. Module Vragen Verantwoording Gezo Onderwijs gevolgd ouders/ verzorgers Een omissie in de Gezo-vragenlijst van 2009 is dat er niet meer wordt vastgesteld wat het onderwijsniveau is van de ouders van een OP jonger dan 12 jaar. Dit wordt opgelost in de C-versie. Met SAH is afgesproken dat hetzelfde blok Onderwijs Gevolgd wordt gehanteerd als in de Basisvragenlijst. Dat betekent dat de experimentele vraagstelling (zie 1 e punt) ook wordt opgenomen voor de ouders/verzorgers van OP s jonger dan 12 jaar. 7. Beveiliging Voor informatie over de beveiliging van het bestand van de POLS basisvragenlijst zoals dat wordt meegeleverd met de module Gezondheid wordt verwezen naar de algemene documentatie van POLS 2009. pagina 10