Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed : (kerk)juridische standpunten Jan Klinckaert, directeur CRKC - ERCE
Religieus erfgoed Proeve van definitie : Religieus erfgoed is het geheel van cultuurgoederen, materieel of immaterieel, roerend of onroerend, dat in een religieuze, godsdienstige of devotionele context tot stand kwam of werd verworven, hiernaar verwijst of hiermee in verband staat. bron : www.religieuserfgoed.be
Religieus erfgoed = bijzonder erfgoed erfgoedwaarde + religieuze waarde
Complexe juridische situatie - twee rechtssystemen van toepassing civiel of burgerlijk recht canoniek of kerkelijk recht - statuut van eigenaar / beheerder (B.R.) : publiekrechtelijk privaatrechtelijk - statuut van goederen, naar bestemming (B.R.): openbaar domein privaat domein - toezichthoudende overheden : kerkelijke overheden (ordinaris, H. Stoel ) burgerlijke overheden (gemeente, provincie, Vlaamse overheid, federale overheid) > complexe (rechts)procedures > casuïstiek
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - BURGERLIJK RECHT 1. Wettelijk kader Burgerlijk wetboek Europese wetgeving Federale wetgeving Wet- en regelgeving Vlaamse Gemeenschap
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - BURGERLIJK RECHT 1.1. Burgerlijk wetboek Bepalingen o.m. inzake : - onderscheid roerende en onroerende zaken (B.W. art. 516-543) - eigendom (B.W. art. 544-577) - vruchtgebruik en gebruik van goederen (B.W. art. 578-636) - erfdienstbaarheden (B.W. art. 637-710) - Bruiklening (B.W. art. 1875 1891) - Verbruiklening (B.W. art. 1892 1904) - bewaargeving (B.W. art. 1915-1954)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 1.2. Europese wetgeving Europese Unie o.m. : - vrij verkeer van personen, goederen en diensten binnen de grenzen van de Europese Unie (Verdrag van Rome van 25 maart 1957, art. 34-35) - mogelijkheid van afwijking van vrij verkeer van goederen, waar het de bescherming van het nationaal, artistiek en archeologisch bezit van een lidstaat betreft (Verdrag van Rome van 25 maart 1957, art. 36) - uitvoervergunning van bepaalde categorieën van cultuurgoederen buiten het douanegebied van de Europese Unie (Verordening EEG nr. 3911/92 van de Raad 9 december 1992) - teruggave van goederen, die op onrechtmatige wijze buiten het grondgebied van een lidstaat zijn gebracht (Richtlijn EEG nr. 93/7 van de Raad van 15 maart 1993) Raad van Europa - bescherming van het bouwkundig erfgoed (Conventie van Granada, 3 oktober 1985) - bescherming van het archeologisch erfgoed (Conventie van La Valetta, 16 januari 1992) - waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving (Kaderconventie van Faro, 27 oktober 2005, (nog) niet geratificeerd)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 1.3. Verenigde naties UNESCO - Conventie ter bescherming van het cultureel en natuurlijk werelderfgoed (1972) - Conventie ter bescherming van het immaterieel cultureel werelderfgoed (2003)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 1.4. Federale wetgeving - Uitvoer / teruggave van cultuurgoederen, o.m. kerkelijk cultuurgoed (Wet van 28 oktober 1996 betreffende de teruggave van cultuurgoederen ( ), gewijzigd bij wet van 15 december 1997; Wet houdende het Wetboek van Internationaal privaatrecht van 16 juli 2004, art. 90) - Mogelijkheid tot deponering archieven, bewaard door gemeenten en openbare instellingen in Rijksarchief (Archiefwet van 24 juni 1955) - Beheer goederen door vzw s (Wet van 2 mei 2002 betreffende de verenigingen zonder winstoogmerk ( ) - Beheer goederen door ocmw s (Organieke wet van 8 juli 1976 betreffende de openbare centra voor maatschappelijk welzijn)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 1.5. Wet- en regelgeving Vlaamse overheid Kerkfabriek beheer van parochiekerken Decreet van 7 mei 2004, betreffende de materiële organisatie en de werking van de erkende erediensten Bescherming van monumenten en landschappen Decreet van 3 maart 1976 tot bescherming van monumenten en stads- en dorpsgezichten (met wijzigingen + uitvoeringsbesluiten) > niet enkel gebouwen, maar ook cultuurgoederen, die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen > eigenaars en vruchtgebruikers van beschermd monument moeten het in goede staat behouden, niet ontsieren, beschadigen of vernielen > werken aan beschermde monumenten kunnen niet aangevat worden zonder vergunning Beheer van goederen door gemeente Nieuw gemeentedecreet van 1 februari 2008
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 1.5. Wet- en regelgeving Vlaamse overheid Archieven Decreet van 19 juli 2002 houdende de privaatrechtelijke culturele archiefwerking, gewijzigd bij decreet van 15 juli 2005 Decreet van 9 juli 2010 betreffende de bestuurlijk-administratieve archiefwerking (archiefbeheer en archiefzorg o.m. van kerkfabrieken) Topstukken Decreet van 24 januari 2003 houdende bescherming van het roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang Erfgoed organisatie en subsidiëring Decreet van 23 mei 2008 houdende de ontwikkeling, de organisatie en de subsidiëring van het Vlaams cultureel-erfgoedbeleid. Lokaal cultuurbeleid Decreet van 13 juli 2001 houdende het stimuleren van een kwalitatief en integraal lokaal cultuurbeleid
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 2. Eigendomsrecht - privaatrechterlijk (vzw ) > klooster, bisdom - publiekrechterlijk (gemeenten, kerkfabrieken, ) > parochiekerken > beheerd door kerkfabriek MAAR : - niet eenduidig : casuïstiek - beperking door bestemming : openbaar domein - beperking door specifieke wetgeving (topstukkendecreet, decreet tot bescherming van monumenten en landschappen )
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 2. Eigendomsrecht voorbeeld Bidplaatsen, bestemd voor openbare (erkende) eredienst en beheerd door kerkfabriek : a) niet-vervreemde genationaliseerde goederen, die werden teruggegeven na het Concordaat van 1801 > gemeente - kerkgebouwen ter beschikking van bisschoppen - roerende goederen van kerkfabriek teruggeschonken > kerkfabriek b) goederen die na het Concordaat door de gemeente werden gebouwd of verworven > gemeente c) goederen die na het Concordaat door de kerkbesturen werden gebouwd of verworven > kerkfabriek d) goederen gebouwd of verworven door privé-rechtspersoon maar ter beschikking gesteld voor openbare eredienst (klooster- én parochiekerk) > privé-rechtspersoon
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 2.1. Openbaar domein OPENBAAR DOMEIN (kerken) : alle goederen die een openbare (publieke) rechtspersoon toebehoren én bestemd zijn voor de openbare eredienst (affectatie) Rechtsgevolgen : - goederen behorend tot openbaar domein (i.c. parochiekerken en hun inboedel )zijn onvervreemdbaar en buiten de handel - desaffectie enkel mogelijk door bevoegde minister (Binnenlands bestuur) op voorstel van het erkend representatief orgaan (bisschop) na zorgvuldige beraadslaging en met advies van minister van Justitie
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 2.1. Openbaar domein Omzendbrief BB 2008/01 van 22 febr. 2008 - Toepassing van het decreet van 7 mei 2004 betreffende de materiële organisatie en werking van de erkende erediensten Alinea 3, punt 7 : Ik vraag hierbij de bijzondere aandacht voor die goederen die als roerend kerkelijk erfgoed worden beschouwd. Hierbij denk ik aan het meubilair van een kerk in het algemeen, en aan kunstwerken, lijnwaden, zilverwerk enzovoort in het bijzonder. Het decreet van 7 mei 2004 wijzigt de status van die goederen niet : ze blijven openbare domeingoederen en als dusdanig kunnen ze niet vervreemd worden zolang ze die bestemming behouden. De bestuursorganen moeten dan ook met de grootste omzichtigheid met dit patrimonium omspringen.
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 2.1. Bescherming cultureel erfgoed 2.1.1. Bescherming monumenten en landschappen Decreet van 3 maart 1976 tot bescherming van monumenten en stads- en dorpsgezichten (met wijzigingen en uitvoeringsbesluiten) Niet enkel gebouw, maar ook cultuurgoederen, die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen (art. 2, 2 ) Eigenaars en vruchtgebruikers van beschermd monument moeten het in goede staat behouden, niet ontsieren, beschadigen of vernielen (art. 11, 1) werken aan beschermde monumenten kunnen niet worden aangevat zonder machtiging (art. 11, 4) Vlaamse regering stelt algemene voorschriften inzake instandhouding en onderhoud voor (art. 11, 5) Bij overdracht moet gemeld worden dat het goed beschermd is (art. 11, 6) Instandhoudingswerken en onderhoudwerken aan kerkgebouwen mogelijk zonder machtiging van Koning (art. 11, 11) Geen erfdienstbaarheden van openbaar nut mogelijk, tenzij bij machtiging van de minister (art. 12)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed BURGERLIJK RECHT 2.1. Bescherming cultureel erfgoed 2.1.2. Bescherming topstukken Decreet van 24 januari 2003 houdende bescherming van het roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang Bescherming van het belangrijkste roerend cultureel erfgoed, zowel in privé als in overheidsbezit, dat omwille van zijn uitzonderlijke archeologische, historische, artisitieke of wetenschappelijke betekenis voor de Vlaamse Gemeenschap bewaard moet blijven Eigenaars, bezitters en houders moeten beschermde voorwerpen of verzamelingen in goede staat bewaren (art. 8, 1) Eigenaars, bezitters en houders zijn gehouden Vlaamse regering op de hoogte te brengen van eventuele wijziging van de bewaarplaats, de verdwijning of het tenietgaan, alsook van alle wijzigingen van de fysische staat en het rechtstatuut van het beschermd voorwerp (art. 9 4) Fysische ingrepen slechts toegestaan na toestemming Vlaamse regering (art. 9 1) Uitvoerreglement dat ministriële toestemming vereist om topstuk buiten de Vlaamse Gemeenschap te brengen, maar ook aankoopverplichting van Vlaamse Overheid bij eventuele weigering van uitvoervergunning
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT Wetboek van Canoniek Recht 1983 (CIC 1983) Diverse bepalingen inzake beheer en behoud van kerkelijke voorwerpen, in het bijzonder : 1. Gewijde plaatsen (bv. Altaren) 2. Gewijde voorwerpen (res sacrae) 3. Heilige afbeeldingen 4. Relikwiëen 5. Votiefgeschenken en ex-voto s 6. Kerkelijk cultureel patrimonium 7. Archieven
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT Wetboek van Canoniek Recht 1983 (CIC 1983) Algemene bepalingen inzake behoud en beheer, waaronder : - Algemeen beheer en taken van beheerders - Verzekeringen - Inventaris - Vervreemding van kerkelijke goederen
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT ALGEMEEN Algemeen beheer van kerkelijke goederen en taken van beheerders zorgen voor het behoud van netheid en waardigheid in kerken (C1220 1) Zorgen voor het behoud en de veilige bewaring van de heilige en kostbare goederen (C1220 2) Beheren als een goede huisvader (C1284 1) Voorschriften onderhouden, zowel van canoniek recht als van burgerlijk recht (C1284 2, 3 ) Specifieke richtlijnen voor rectoren van kerken : zorgen voor instandhouding en luister van gewijde plaatsen en voorwerpen (C562) Specifieke richtlijnen voor dekens (o.m. toezicht dat bij ziekte of overlijden van pastoors of bedienaars van eredienst geen archief of kerkelijk patrimonium verloren gaat of weggenomen wordt) (C555 1, 3 ; C555 3) specifieke richtlijnen voor religieuze instituten (bekwaamheid om tijdelijke goederen te verwerven, te bezitten, te beheren en te vervreemden) (C634)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT ALGEMEEN Inventaris Beheerders dienen inventaris op te maken van de onroerende goederen en van de roerende goederen, hetzij kostbaar, hetzij hoe dan ook tot het cultuurgoed behorend, samen met een beschrijving en waardebepaling (C1283 2 ) De inventaris dient te worden bijgehouden en bewaard in het eigen archief en op het bisdom (C1283 3 )
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT ALGEMEEN Verzekeringen Schade of verlies van kerkelijke goederen vermijden en voldoende omkaderen door het afsluiten van verzekeringscontracten (C1284 2, 1 )
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT ALGEMEEN Vervreemding van kerkelijke goederen vervreemding van kerkelijke goederen slechts geldig met verlof van de bevoegde overheid of overste (met toestemming van de raad) (C638 3; C1291) voor vervreemding van vast vermogen boven vastgestelde maximumgrens, waardevolle zaken, die door een gelofte aan de Kerk geschonken zijn of behorend tot het kerkelijk cultureel patrimonium is verlof vereist van H. Stoel (C638 3; C1292) Vervreemding van kerkelijke goederen van zelfstandige kloosters en instituten van diocesaan recht : toestemming van de plaatselijke Ordinaris (C638 4)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT GEWIJDE PLAATSEN gewijde plaatsen zijn plaatsen die voor de goddelijke eredienst of de begrafenis van de gelovigen bestemd zijn door wijding of zegening (C1205) altaar, doopvont, tabernakel, biechtstoel worden als gewijde plaatsen beschouwd Verlies van wijding of zegening enkel door verwoesting, door decreet van bevoegde Ordinaris (bisschop) of door feitelijk en blijvend profaan gebruik (C1212; C1238) altaar, voorbehouden voor goddelijke eredienst, met uitsluiting van elk profaan gebruik (C1239 1)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT GEWIJDE VOORWERPEN (RES SACRAE) gewijde voorwerpen (zijn voorwerpen), die door wijding of zegening voor de goddelijke eredienst bestemd zijn (C1171) Liturgisch vaatwerk, liturgische gewaden, Gewijde voorwerpen dienen met eerbied behandeld te worden en mogen niet aangewend worden voor profaan gebruik (tenzij ze wijding of zegening verloren hebben)(c1171;c1269) Gewijde voorwerpen van privé-persoon kunnen door verjaring door privé-persoon verworven worden Gewijde voorwerpen van publieke kerkelijke rechtspersoon kunnen slechts door een andere publieke kerkelijke rechtspersoon verworven worden
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT RELIKWIËEN relikwiëen (reliquiae) zijn stoffelijke overschotten van heiligen of zaligen of voorwerpen die een heilige of zalige toebehoorden Verkoop van relikwiëen is verboden (C1190 1) Bijzondere of sterk vereerde relikwiëen kunnen niet vervreemd of verplaatst worden zonder toelating van de Apostolische Stoel (C1190 2)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT HEILIGE AFBEELDINGEN Ordelijke en passende opstelling van heilige afbeeldingen in kerken (C1188) Geen aanleiding geven tot bevreemding of minder juiste devotie(c1188) Heilige afbeeldingen met grote verering kunnen niet vervreemd of verplaatst worden zonder verlof van de Apostolische Stoel (C1190 3)
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT KERKELIJK CULTUREEL PATRIMONIUM Kostbare afbeeldingen, die zich namelijk onderscheiden door ouderdom, kunstwarde of verering mogen niet gerestaureerd worden zonder verlof van de Ordinaris (C1189) Voor vervreemding van kostbare afbeeldingen is verlof van de bevoegde overste / overheid en verlof van de Heilige Stoel vereist (C1292 2); C638 3) (desgevallend ook van de plaatselijke Ordinaris (C638 4))
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT VOTIEFGESCHENKEN / EX-VOTO S votiefgeschenken zijn voorwerpen, die bij gelegenheid van de vervulling van een gevraagde gunst (ook krachtens een gelofte) uit dankbaarheid ter ere van God aan de kerk zijn toevertrouwd Votiefgeschenken moeten in heiligdommen zichtbaar en veilig bewaard worden (C1234 2) Voor vervreemding van votiefgeschenken is verlof van de bevoegde overste / overheid en het verlof van de Heilige Stoel vereist (C1292 2; C638 3) (desgevallend ook van de plaatselijke Ordinaris (C638 4))
Bewaren en niet bewaren van religieus cultureel erfgoed - CANONIEK RECHT ARCHIEVEN bisdom dient een archiefbewaarplaats op te richten voor de bewaring van alle documenten die het bisdom en de parochies betreft (met inventaris) (C486) Bisdom oefent toezicht uit op de zorgvuldige bewaring van archieven van de kerken in het diocees en de opmaak van inventarissen en vaardigt richtlijnen uit voor inzage en het verplaatsen van archieven (C488, C491) Pastoor dient parochieboeken nauwkeurig bij te houden en te bewaren (C535 1) Parochie dient een bewaarplaats of archief van de parochie op te richten voor de bewaring van de parochieboeken, brieven van de bisschop en andere documenten (C535 4 en 5) Specifieke richtlijnen voor dekens (o.m. toezicht dat bij ziekte of overlijden van pastoors of bedienaars van eredienst geen archief of kerkelijke patrimonium verloren gaat of weggenomen wordt (C555 1, 3 ; C555 3)