Jeugd en recht
Jeugd en recht Mr. A.P. van der Linden Mr. F.G.A. ten Siethoff Mr. A.E.I.J. Zeijlstra-Rijpstra Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009
Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 9789031361595 NUR 740, 820 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoud Voorwoord 1 4 Bij de negende druk 1 6 1 Ter oriëntering 1 7 1.1 Inleiding 1 7 1.2 Begripsaanduidingen 1 7 1.2.1 Jeugdrecht 1 7 1.2.2 Jeugdbescherming en jeugdbeschermingsrecht 1 8 1.2.3 Jeugdhulpverlening en jeugdwelzijnszorg 1 9 1.2.4 Jeugdzorg 1 9 1.3 Historisch overzicht 2 1 1.3.1 De tijd voor 1901 2 1 1.3.2 Kinderwetten van 1901 23 1.3.3 Kinderwetten na 1905 24 1.3.4 De organisatie van de jeugdhulpverlening 3 1 1.3.5 Samenwerkingsvormen 36 2 Plaats van de jongere in het Nederlandse recht 40 2.1 Inleiding 40 2.2 Afstamming 4 1 2.2.1 Geboorte 4 2 2.2.2 Erkenning 43 2.2.3 Gerechtelijke vaststelling van het vaderschap 44 2.2.4 Vaderschapsactie 4 5 2.2.5 Adoptie 4 5 2.3 Minderjarigheid 46 2.3.1 Inhoud van het begrip minderjarigheid 46 2.3.2 Consequenties van minderjarigheid 46 2.3.3 Uitzonderingen 48
6 Jeugd en recht 2.4 Gezag 50 2.4.1 Ouderlijk gezag 5 1 2.4.2 Voogdij 5 8 2.5 Woonplaats 6 3 2.5.1 Weglopen van huis 6 3 2.6 Alimentatie 6 4 2.6.1 Levensonderhoud en minderjarigen 64 2.7 Naam en naamswijziging 65 2.7.1 Voornaam 6 6 2.7.2 Wijziging van de voornaam 6 6 2.7.3 Geslachtsnaam 6 6 2.7.4 Wijziging van de geslachtsnaam 6 7 2.8 Nationaliteit en naturalisatie 70 2.8.1 Verkrijgen van het Nederlanderschap 70 2.8.2 Verlies van het Nederlanderschap 74 2.9 Burgerlijke stand 7 5 2.10 Hoorrecht 76 2.10.1 Toepassing hoorrecht 76 2.10.2 Uitzonderingen 7 6 2.10.3 Procedure 77 2.11 Medische behandeling 78 2.11.1 De Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) 79 2.11.2 De Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (BOPZ) 82 3 Adoptie 84 3.1 Inleiding 84 3.2 Het juridische karakter van de maatregel 84 3.3 Voorwaarden 85 3.3.1 Voorwaarden betreffende het kind 85 3.3.2 Voorwaarden betreffende de adoptanten 86 3.3.3 Voorwaarden betreffende de ouders 88 3.4 Nationale adoptie 89 3.5 Internationale adoptie 89 3.5.1 Voorwaarden 92 3.5.2 Bijzondere omstandigheden 93 3.5.3 Verplichte voorlichting 94 3.5.4 De beginseltoestemming 94 3.5.5 Klachtrecht 9 7 3.6 De betekenis van het Haags Adoptieverdrag 1993 voor de interlandelijke adoptie 98 3.7 Adoptieprocedure 99
Inhoud 7 3.8 Gevolgen 1 00 3.8.1 De Wet conflictenrecht adoptie 1 02 3.9 Herroeping 1 03 3.10 Draagmoederschap 1 04 4 Juridische vormgeving van de verhouding tussen de ouders 1 06 4.1 Inleiding 1 06 4.2 Huwelijk 1 07 4.2.1 Vereisten 1 0 7 4.2.2 Toestemmingen 1 0 8 4.2.3 Formaliteiten 1 0 8 4.2.4 Stuiting en nietigverklaring 1 1 0 4.2.5 Gevolgen van het huwelijk 1 1 0 4.2.6 Einde van het huwelijk 1 1 1 4.3 Echtscheiding 1 1 1 4.3.1 Algemeen 1 1 1 4.3.2 Gronden 1 1 2 4.3.3 Procedures 1 1 3 4.3.4 Gevolgen 1 1 4 4.3.5 Scheiding van tafel en bed 1 1 7 4.4 Andere samenlevingsvormen 1 1 8 4.4.1 Geregistreerd partnerschap 1 1 8 4.4.2 Beëindiging van het geregistreerde partnerschap 1 1 9 4.4.3 Contractuele regeling 1 20 4.4.4 Kinderen 1 2 1 5 Maatregelen van het Burgerlijk Wetboek 1 25 5.1 Inleiding 1 25 5.1.1 Overzicht van de maatregelen 1 25 5.1.2 Justitiële maatregelen: laatste middel tot hulpverlening 1 26 5.2 Beperking van het gezag: de ondertoezichtstelling 1 26 5.2.1 Inleiding 1 2 6 5.2.2 Grond voor deze maatregel 1 27 5.2.3 Totstandkoming 1 2 8 5.2.4 Voorlopige ondertoezichtstelling 1 30 5.2.5 Uitvoering van de maatregel 1 30 5.2.6 Uithuisplaatsing 1 33 5.2.7 Positie van de jongere en zijn ouders tijdens de ondertoezichtstelling 1 38
8 Jeugd en recht 5.2.8 Plaats van de ondertoezichtstelling binnen het totale maatregelenpakket 1 39 5.3 Ontneming van het gezag 1 40 5.3.1 Inleiding 1 4 0 5.3.2 Ontheffing 1 4 1 5.3.3 Gedwongen ontheffing 1 4 1 5.3.4 Ontzetting 1 42 5.3.5 Ontslag en ontzetting uit de voogdij 1 43 5.3.6 Procedures 1 44 5.3.7 Gevolgen van de maatregelen 1 44 5.4 Herstel en proefherstel 1 45 5.5 Schorsing van het gezag en voorlopige voogdij 1 46 5.5.1 Inleiding 1 4 6 5.5.2 De begrippen schorsing en voorlopige voogdij 1 47 5.5.3 Totstandkoming van schorsing en voorlopige voogdij 1 47 5.6 Voortgezette hulpverlening 1 49 6 Strafrechttoepassing voor jongeren 1 5 1 6.1 Strafrecht 1 5 1 6.1.1 Inleiding 1 5 1 6.1.2 Strafrecht voor jeugdige personen 1 52 6.1.3 Wet Mulder 1 5 2 6.1.4 Verschillen met meerderjarigenstrafrecht 1 53 6.1.5 Leeftijdsgrenzen 1 5 4 6.1.6 Diversie 1 54 6.2 Strafrechtelijke procedure voor jeugdige personen 1 55 6.2.1 Inleiding 1 5 6 6.2.2 Opsporen 1 5 6 6.2.3 Verhoor 1 57 6.2.4 Politie 1 58 6.2.5 Halt en Stop 1 58 6.2.6 Officier van justitie 1 60 6.2.7 Inverzekeringstelling en voorlopige hechtenis 1 62 6.2.8 Strafbare feiten en competentie 1 6 7 6.2.9 Terechtzitting 1 68 6.2.10 Straffen en maatregelen 1 7 1 6.2.11 Tenuitvoerlegging en voorwaardelijke invrijheidstelling 1 78
Inhoud 9 6.2.12 Scholings- en trainingsprogramma (Stp) 1 80 6.3 Positie van de jeugdige verdachte en zijn ouders tijdens de strafprocedure 1 8 1 6.3.1 Inleiding 1 8 1 6.3.2 Ouders 1 8 1 6.3.3 Raadsman 1 82 6.3.4 Vroeghulp 1 8 2 6.3.5 Verschijnen bij zittingen 1 83 6.3.6 Rechtsmiddelen 1 84 6.3.7 Strafregisters 1 8 4 6.3.8 Het cliëntvolgsysteem jeugdcriminaliteit 1 86 7 Jeugdzorg 1 89 7.1 Inleiding 1 89 7.2 Wet op de jeugdzorg (algemeen) 1 90 7.3 Uitgangspunten en beleidsdoelstellingen 1 92 7.4 Structuur 1 94 7.5 Planning 1 94 7.6 Praktijk 1 96 7.6.1 Bureau Jeugdzorg 1 97 7.6.2 Kwaliteitsregels 1 99 7.6.3 Werkplan 2 0 0 7.6.4 Hulpverleningsplan 20 1 7.6.5 Inzagerecht en recht op afschrift 202 7.6.6 Cliëntenraden 202 7.6.7 Cliëntenvertrouwenspersoon 204 7.6.8 Klachtrecht 2 0 5 7.6.9 Inspectie Jeugdzorg 2 1 0 7.7 Adviesorganen en wetenschappelijk onderzoek 2 1 1 7.7.1 De Raad voor strafrechtstoepassing en jeugdbescherming 2 1 1 7.7.2 Het Nederlands Jeugdinstituut 2 1 3 7.8 Verhouding particulier initiatief en overheid 2 1 5 7.8.1 Particulier initiatief 2 1 6 7.8.2 Overheid 2 1 8 7.9 Voorwaardenscheppende activiteiten en toezicht 2 1 9 7.10 Ministeries 2 2 0 7.11 Belangenorganisaties 2 2 4
10 Jeugd en recht 8 Aanbod van jeugdzorg volgens de Wet op de jeugdzorg 228 8.1 Inleiding 228 8.2 Toegang tot de jeugdzorg 229 8.3 Instanties voor vrijwillige jeugdzorg 230 8.3.1 Algemeen 230 8.3.2 Zorgaanbieders en aanbieders van zorg 23 1 8.3.3 Overige voorzieningen 235 8.3.4 Activiteiten en organisaties ten behoeve van jongeren 237 8.4 Instanties op het gebied van de justitiële jeugdzorg 239 8.4.1 Algemeen 239 8.4.2 Raad voor de Kinderbescherming 240 8.4.3 De kinderrechter 245 8.4.4 De officier van justitie belast met kinderzaken 248 8.4.5 Kinderpolitie 249 8.4.6 Het Bureau Jeugdzorg als uitvoerder van voogdij en gezinsvoogdij en de jeugdreclassering 252 9 Verblijf buiten het eigen gezin 259 9.1 Inleiding 259 9.2 Verblijf buiten het eigen gezin 26 1 9.2.1 Verblijf buiten het gezin op justitiële of vrijwillige basis 26 1 9.2.2 De indicatie tot verblijf 262 9.2.3 Plaatsing in justitiële jeugdinrichtingen 264 9.3 Residentiële instellingen voor jeugdhulp 265 9.3.1 Wettelijke basis 2 6 5 9.3.2 Semiresidentiële voorzieningen 267 9.3.3 Rechtspositie van de jongere 267 9.3.4 De ouders 268 9.4 Justitiële jeugdinrichtingen 268 9.4.1 Wettelijke basis 2 6 8 9.4.2 Beheer van de overheid of particuliere inrichting 27 1 9.4.3 De bestemming van de justitiële jeugdinrichtingen 27 1 9.4.4 Rechtspositie van de minderjarige 274 9.4.5 De ouders 274 9.5 Gesloten jeugdzorg 275
Inhoud 11 9.6 Pleegzorg 278 9.6.1 Algemeen 278 9.6.2 Voorzieningen op het terrein van de pleegzorg 280 9.6.3 Pleeggezinnen 2 8 1 9.6.4 Rechtspositie van de pleegouders 283 9.6.5 Pleegkinderenwet 285 9.6.6 De jongere en zijn ouders 286 10 Financiering van de jeugdzorg en hulpverlening aan kinderen en jongeren 289 10.1 Inleiding 289 10.2 Het Landelijk beleidskader jeugdzorg als grondslag voor de financiering door de rijksoverheid. 290 10.2.1 De voortgangsrapportage jeugdzorg 29 1 10.3 Uitkeringen en subsidies van het rijk 292 10.3.1 Uitkeringen ten behoeve van de Bureaus Jeugdzorg en de verlening van jeugdzorg door de zorgaanbieders 292 10.3.2 Overige subsidies van het rijk ten behoeve van de jeugdzorg 292 10.4 Subsidiëring door de provincies 293 10.4.1 Het provinciale beleidskader jeugdzorg 293 10.4.2 Het uitvoeringsprogramma jeugdzorg 293 10.4.3 Provinciale subsidieverordening 294 10.5 Subsidiëring van de pleegzorg 294 10.6 Bekostiging op grond van de Beginselenwet justitiële jeugdinrichtingen (Bjj) 295 10.7 Gesloten jeugdzorg 295 10.8 Bekostiging op grond van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) 296 10.9 Eigen bijdragen jeugdzorg 296 10.10 Jeugdzorg waarop geen aanspraak bestaat op grond van de Wjz 297 10.11 Wet werk en bijstand 298 10.12 Algemene nabestaanden wet (ANW) 298 10.13 Het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen (LBIO) 299 11 Internationale aspecten van het jeugdrecht en de jeugdzorg 30 1 11.1 Inleiding 30 1
12 Jeugd en recht 11.2 Verdragen 302 11.2.1 Het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) 302 11.2.2 Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind 303 11.2.3 Het Haags Kinderbeschermingsverdrag 305 11.2.4 Het Europees Verdrag betreffende de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen inzake het gezag over kinderen en betreffende het herstel van het gezag over kinderen 307 11.2.5 Het Haags Verdrag betreffende de burgerrechtelijke aspecten van de internationale ontvoering van kinderen 308 11.2.6 Verdrag voor de bescherming van kinderen tegen seksuele uitbuiting en seksueel misbruik 3 1 0 11.2.7 Alimentatieverdragen 3 1 0 11.3 Vreemdelingenrecht 3 1 2 11.3.1 Algemeen 3 1 2 11.3.2 De rechtspositie van jeugdige vreemdelingen 3 1 3 11.3.3 Alleenstaande minderjarige vreemdelingen (AMV s) 3 1 8 11.3.4 De relatie tussen jeugdbeschermingsmaatregelen en het verblijf van minderjarige vreemdelingen in Nederland 32 1 12 Ontwikkelingen en aanzetten tot vernieuwing binnen de jeugdzorg 324 12.1 Inleiding 324 12.2 Voorstellen tot herziening van het personen, familie- en jeugdrecht 326 12.2.1 Rapport Commissie-Wiarda 326 12.2.2 Rapport Commissie-Anneveldt 328 12.3 Justitiële jeugdbescherming in discussie 328 12.4 Tussenbalans, Contourennota en vernieuwing 329 12.5 Regie in de jeugdzorg 330 12.6 Jeugdcriminaliteit 332 12.7 Bijzondere voorzieningen bij scheidings- en omgangsproblematiek 335 12.8 Opvoedingsondersteuning 336
Inhoud 13 12.9 Adoptie buitenlandse kinderen door echtparen van hetzelfde geslacht 336 12.10 Rapporten Commissie-Kalsbeek 337 12.11 Wetsvoorstel tot wijziging van de Beginselenwet justitiële jeugdinrichtingen 338 12.12 Wetsvoorstel herziening kinderbeschermingsmaatregelen 340 12.13 Vervanging Wet BOPZ door nieuwe zorgwetten 34 1 12.14 Aanpak kinderpornografie 34 1 Over de auteurs 343 Literatuur 344 Bijlagen 352 1 Rechterlijke organisatie en rechterlijke indeling 353 1.1 Hoge Raad 354 1.2 Gerechtshoven 354 1.3 Rechtbanken 354 1.4 Rechterlijke indeling in schema 355 2 Tabellen 357 3 Verdrag inzake de Rechten van het Kind 360 Preambule 360 Register 384
Voorwoord Met dit boek beogen de schrijvers een inleiding te geven in het jeugdrecht en de jeugdhulpverlening aan al diegenen die zich voorbereiden op het welzijnswerk of daarin werkzaam zijn. Het boek biedt een overzicht van de geldende bepalingen van jeugdrecht, jeugdbescherming en bestaande vormen van jeugdhulpverlening. Historie en begripsbepalingen komen aan bod in hoofdstuk 1. Verder wordt aandacht besteed aan het civiele jeugdrecht, te weten de plaats van de jongere in het Nederlandse recht, de adoptie, de juridische consequenties van het verblijf van de jongere buiten het gezin, de maatregelen van jeugdbescherming en de gevolgen van huwelijk en echtscheiding (hoofdstuk 2 t/m 5 en 9). Het jeugdstrafrecht en jeugdstrafprocesrecht komen in hoofdstuk 6 uitvoerig aan de orde. De organisatie en de financiering van de jeugdhulpverlening en de verschillende instanties worden behandeld in de hoofdstukken 7, 8 en 10. De internationale aspecten van het jeugdrecht vragen heden ten dage steeds meer aandacht; aan die aspecten wordt dan ook apart hoofdstuk 11 gewijd. Nieuwe ontwikkelingen komen aan de orde in hoofdstuk 12. Dit boek is een studieboek en een handleiding voor de praktijk. Het richt zich in beginsel op niet-juristen. Het heeft echter de complexiteit van allerlei juridische regelingen en modellen niet zó zeer willen versimpelen, dat daardoor de juridische werkelijkheid geweld wordt aangedaan. Uitgangspunt is het gewone probleemloze kind dat met vallen en opstaan opgroeit. Dat wanneer het kind of de jongere in een problematische situatie terechtkomt veel meer wettelijke bepalingen nodig zijn om zijn positie te regelen, ligt voor de hand. Dit neemt echter niet weg dat een groot deel van het jeugdrecht en jeugdbeschermingsrecht, en dus van dit boek, slechts betrekking heeft op een relatief klein aantal kinderen en jongeren. Deze incongruentie is ondanks het gekozen uitgangspunt onvermijdelijk.
Voorwoord 15 De auteurs hopen zoveel materiaal te bieden, dat een antwoord kan worden gegeven op de jeugdrechtproblemen die rijzen in de dagelijkse praktijk van het welzijnswerk. Het boek is daarnaast nadrukkelijk ten behoeve van het onderwijs geschreven. De schrijvers realiseren zich dat de tekst hier en daar verduidelijking en actualisering door middel van casuïstiek behoeft. Zij hebben die casuïstiek echter aan de docent willen overlaten om de beperkende werking ervan te voorkomen. Dit boek is bestemd voor zowel het beroepsonderwijs als het wetenschappelijk onderwijs aan de sociale faculteiten. Jeugd en recht is voortgekomen uit de eerdere uitgave Inleiding in het jeugdrecht en enige vormen van zorg voor jeugdigen doormr.p.g.prins, mr. M.B. van de Werk en mr. J.G. Zeijlstra-van Loghem. Na veertien drukken te hebben beleefd was deze uitgave toe aan een algehele bewerking. De schrijvers hebben zich met veel waardering voor het werk van hun voorgangers aan die taak gewijd. De jarenlange vaste plaats die deze eerdere uitgave zich door haar kwaliteit in de welzijnswereld heeft verworven, dwingt respect af. De schrijvers hopen in hun bewerking deze kwaliteit te hebben gecontinueerd. De schrijvers voorjaar 1985
Bij de negende druk In de vorige druk is de Wet op de jeugdzorg verwerkt, waardoor in veel hoofdstukken wijzigingen moesten worden aangebracht en drie hoofdstukken zelfs geheel werden herschreven. Thans verschijnt de negende druk van Jeugd en recht, ook deze keer een gewijzigde uitgave omdat voor veel hoofdstukken nieuwe wetgeving en ontwikkelingen in de jurisprudentie nodig toe waren aan verwerking in de tekst van dit boek. Uiteraard is de tekst van de negende druk in overeenstemming gebracht met de belangrijkste recente ontwikkelingen op het terrein van het jeugdrecht, de jeugdbescherming en de jeugdzorg. Zo is in 2008 gesloten jeugdzorg ingevoerd, waardoor er een scheiding is aangebracht in de uithuisplaatsing van jongeren met een strafrechtelijke maatregel en jongeren met een civielrechtelijke titel. Door deze wijziging kunnen jonge meerderjarigen tot twintig jaar als minderjarige worden bejegend. In hetzelfde jaar is door de invoering van de Wet gedragsbeïnvloeding jeugdigen het jeugdstrafrecht uitgebreid met de gedragsbeïnvloedende maatregel en met veel meer mogelijkheden om straf op maat te kunnen realiseren. De wetgever heeft in het kader van het (ouderlijk) gezag de pedagogische tik verboden, in het scheidingsrecht is het verplichte ouderschapsplan opgenomen en de flitsscheiding bestaat niet langer. Tevens zijn er taken van de kantonrechter overgeheveld naar de kinderrechter en is er een verdrag in aantocht tegen seksuele uitbuiting van kinderen. Evenals in de voorgaande drukken zijn in hoofdstuk 12 de ontwikkelingen op het onderhavige terrein weer geactualiseerd. Wij blijven erop wijzen dat het eigen is aan het recht dat de ontwikkelingen onverminderd voortgaan, zodat dit boek wel regelmatig in een nieuwe druk moet verschijnen. Volgende ontwikkelingen dienen zich al weer aan op het terrein van de kinderbescherming(smaatregelen) en van het jeugdstrafrecht. Wij hopen dat de lezer een goed overzicht krijgt van het jeugdrecht en wij houden ons aanbevolen voor commentaar. De schrijvers, voorjaar 2009