5 De zin en onzin van sociale media verslaving Tony van Rooij, Tim Schoenmakers en Dike van de Mheen In dit vijfde hoofdstuk maken we kennis met enkele voorbeelden uit de media waarin zich een nieuwe aandoening lijkt aan te dienen: sociale media verslaving. Onderzoeken laten zien dat sommige mensen daadwerkelijk moeite hebben om hun gebruik van sociale media onder controle te houden, maar het lijkt wat vroeg om van een verslaving te spreken. Het stadium van beginnend Facebook- en Twitterverslaafde is ze allang voorbij, vindt de 21-jarige studente Femke Radder uit Bleiswijk. (Radder, 2013a) In 2013 kwam de scholiere Femke Radder, tot haar grote verbazing, breeduit in de media. Ze beschreef in haar blog dat ze 48 uur zonder sociale media ging leven, om los te komen van haar verslaving. Journalisten pakten dit verhaal op, en voor ze het wist werd ze in het Algemeen Dagblad geciteerd over haar doodenge experiment. De commotie was groot en kennisinstituten werden door de media benaderd met de vraag hoe erg zo n verslaving aan Facebook en Twitter nu eigenlijk is. Het verhaal ging een eigen leven leiden, maar uit haar eigen blog bleek dat Femke eigenlijk helemaal niet zo veel moeite had met het stoppen met sociale media. Ze vond het wel lekker rustig, en alle aandacht van de media vond ze overdreven: Al met al zijn 65 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 65 18/12/2014 21:41
INTERNETVERSLAVING de afgelopen 48 uur me heel goed bevallen. Ik miste mijn telefoon en het internet niet tot nauwelijks. De invloed van de media in dit hypen van de term sociale media verslaving is duidelijk, maar toch kunnen we hiermee het onderwerp niet afschrijven. Eén voorbeeld is het antwoord op een vraag die een volger van Femkes blog aan haar stelde: Lijdt je schoolwerk onder sociale media? : Ja, helaas wel. Soms zit ik tot drie uur s nachts nog op Facebook. Je kunt daar spelletjes spelen waarbij je punten of (nep)geld moet verdienen. Dit werkt heel verslavend. Mijn ogen geven aan dat ik wil slapen, maar ik geef pas na een paar uur toe. Hierdoor kan ik s ochtends maar moeilijk mijn bed uitkomen. (Radder, 2013b) Hier wordt duidelijk dat het gebruik van Facebook wel degelijk tot problemen kan leiden, zoals slaapgebrek bij jongeren. En niet alleen de spelletjes op Facebook zorgen voor slaapgebrek: ook chatapplicaties zoals WhatsApp doen dit soms, volgens de vijftienjarige Leonore: Pas als ik heel erg moe ben, weet ik dat ik moet besluiten om alles uit te zetten en te gaan slapen (Pardoen, 2012). In een ander recent onderzoek spreekt een van de zeldzame (1%) niet-gebruikers van sociale media als volgt over haar reden om niet op sociale media te gaan: Omdat ik denk dat anderen mee kunnen lezen en dat wil ik niet en misschien raak ik er dan wel aan verslaafd (Mijn Kind Online, 2014). Is er werkelijk sprake van een opkomend nieuw fenomeen genaamd sociale media verslaving? En waar ligt precies de grens tussen gezond enthousiasme en problematisch gebruik van sociale media? In dit hoofdstuk verkennen we deze vragen. We maken hier gebruik van de volgende definitie van sociale media. Deze definitie is bewust breed opgesteld, omdat communicatie de handigste gemene deler is tussen de uiteenlopende applicaties die onder sociale media worden geschaard: Sociale media: internettoepassingen waarbij het contact en de interactie tussen mensen centraal staan. Enkele voorbeelden zijn Twitter, YouTube (uploaden, niet het kijken), Facebook, WhatsApp, Telegram, Instagram, 66 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 66 18/12/2014 21:41
DE ZIN EN ONZIN VAN SOCIALE MEDIA VERSLAVING forums en andere vormen van sociale netwerken en instant messagingapplicaties. TIJDSBESTEDING AAN SOCIALE MEDIA Om de genoemde vragen over abnormaal gedrag bij het gebruik van sociale media te beantwoorden, moeten we eerst weten wat nu precies normaal gedrag is. Dit is lastig, want mensen gebruiken niet alleen allerlei internetapplicaties, deze applicaties overlappen elkaar ook nog eens flink. Het is prima mogelijk om te gamen via Facebook, te chatten via games en te bellen via Google. Deze kwestie kunnen wij (helaas) niet oplossen binnen het kader van dit hoofdstuk, maar we kunnen wel enige indrukken geven over het gebruik van de verschillende applicaties. Het lijkt erop dat de rol van sociale media in het leven van jongeren nog altijd toeneemt (Mediawijs.be, 2014; Van Rooij & Schoenmakers, 2013). Vier van de vijf meest tijdverslindende internetactiviteiten van jongeren kunnen bijvoorbeeld worden gezien als een vorm van sociale media: Twitter, YouTube, Instant messengers en sociale netwerken (bijvoorbeeld Facebook; Van Rooij & Schoenmakers, 2013). Zowel jongens als meisjes gebruiken sociale media, maar meisjes besteden er iets meer tijd aan dan jongens (Van Rooij & Schoenmakers, 2013). Ze besteden bijvoorbeeld gemiddeld per week zo n twaalf uur aan sociale netwerken zoals Facebook, twee uur meer dan jongens. Twitter Online games YouTube Instant messenger (MSN) Sociale netwerken 0 5 10 15 20 2011 2012 25 Figuur 5.1: Tijdsbesteding aan internetapplicaties in uren per week, door gebruikers van de betreffende applicatie in de eerste en tweede klas van het voortgezet onderwijs (Bron: Van Rooij & Schoenmakers, 2013) 67 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 67 18/12/2014 21:41
INTERNETVERSLAVING Daarnaast gebruiken mensen ook steeds meer verschillende apparaten voor internettoegang: zo n 86% van de jongeren gebruikt het internet via de mobiele telefoon (cbs, 2012). Meer dan de helft van de jongeren tussen de 12 en 15 heeft een smartphone en meer dan een derde gebruikt wel eens een tablet (Van Rooij & Schoenmakers, 2013). Ook in België bezit een meerderheid van de jongeren een mobiele telefoon en heeft een aanzienlijk deel van 70% toegang tot een tablet (Mediawijs.be, 2014). Deze grote aantallen gebruikers zien we ook terug in het gebruik van verschillende applicaties, zoals Twitter, een applicatie waarmee voornamelijk korte berichten worden uitgewisseld in de openbare ruimte. Twitter is bij uitstek geschikt voor gebruik via de smartphone, en in 2012 gebruikte meer dan de helft van de jongeren de applicatie. Twitteren kostte hun zelfs meer tijd dan andere activiteiten op internet (dit is waarschijnlijk een overschatting: het is heel lastig om het gebruik van de mobiele telefoon te schatten qua tijdsduur, omdat het gebruik over de dag sterk versnipperd is). Om zicht te krijgen op het gebruik van sociale activiteiten op internet kunnen we ook kijken naar de tijdsbesteding per activiteit, bijvoorbeeld communiceren. Het Media:Tijd-onderzoek laat zien dat 53% van de Nederlanders boven de 12 jaar op een gemiddelde dag met anderen communiceert via een digitaal apparaat. Ter vergelijking: 86% kijkt naar audiovisuele content, 65% luistert naar radio of muziek en 54% leest op een gemiddelde dag, al dan niet digitaal (Sonck et al., 2014). In vergelijking met andere activiteiten wordt communiceren relatief vaak naast iets anders gedaan, zoals luisteren naar de radio of het bekijken van audiovisuele content (Sonck et al., 2014; Van Rooij, Schoenmakers & Van de Mheen, 2011). Ter contrast: gamen wordt op dagelijkse basis slechts door zo n 17% van de ondervraagden gedaan. DE AANTREKKINGSKRACHT EN RISICO S VAN SOCIALE MEDIA Communiceren is een bij uitstek menselijke behoefte, en sociale media kunnen deze vervullen. Ze maken contact met anderen mogelijk, bieden 68 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 68 18/12/2014 21:41
DE ZIN EN ONZIN VAN SOCIALE MEDIA VERSLAVING ruimte voor zelfexpressie, geven ons erkenning, nemen eenzaamheid weg en geven ons een plek om ons te verbinden met anderen. Dit geldt natuurlijk ook voor andere vormen van sociaal contact, zoals lidmaatschap van de volleybalclub. Sociale media hebben in vergelijking met deze offline vormen van contact echter ook een aantal bijzondere, specifieke eigenschappen. Het contact via sociale media is (soms) anoniem, geeft relatief veel tijd om te reageren (asynchrone communicatie) en is zeer toegankelijk en goedkoop (Valkenburg & Peter, 2011). Voor de meesten is dit een voordeel en bieden sociale media een nuttige leeromgeving. Zo laten Valkenburg en Peter (Valkenburg & Peter, 2009) zien dat er sterke vermoedens zijn dat zogenaamde zelfonthulling (privékwesties delen met anderen) in de online omgeving positieve effecten heeft op welzijn (tevredenheid over het eigen leven) en gevoelens van sociale inbedding. Deze specifieke eigenschappen van sociale media sluiten bovendien ook zeer goed aan op de natuurlijke behoeften van mensen, zoals erkenning. De zelfdeterminatietheorie beschrijft dat mensen een gedrag vanzelf (intrinsiek gemotiveerd) gaan vertonen als er sprake is van een gevoel van (1) competentie, (2) autonomie en (3) verbinding met anderen (King & Delfabbro, 2009; Ryan & Deci, 2000). Sociale media voldoen aan deze eisen: waar adolescenten elders in hun leven misschien minder beheersing hebben, kiezen ze op sociale media hun eigen niche waarbinnen ze zich al snel thuis voelen, ongeacht hun interesse voor bijvoorbeeld metal-muziek, mode, Japanse manga of andere zaken. Zo kan er online een aanvullende of tweede identiteit ontstaan, waarbinnen alle drie de behoeften worden vervuld. Een onzekere puber met heel specifieke kennis kan zichzelf online presenteren als zelfverzekerde expert. Maar deze aantrekkingskracht, de online anonimiteit en de soms gebrekkige greep van ouders op de online wereld betekent ook dat het toezicht er minder is dan in de echte wereld. Daardoor loopt de tijdsbesteding makkelijker uit de hand. Het gebruik van sociale media hangt samen met hogere sociale vaardigheden, ook in het echte leven (Valkenburg & Peter, 2009). Deze bevindingen sluiten aan bij de samenvatting die Daria Kuss schreef over gebruik van sociale netwerken (2011). Zij vond dat sociale netwerken vooral worden gebruikt 69 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 69 18/12/2014 21:41
INTERNETVERSLAVING om bestaande offline contacten te onderhouden. Volgens deze auteurs hebben vooral extraverte mensen veel voordeel van het gebruik van sociale netwerken, omdat ze het als aanvulling gebruiken op hun echte contacten (de rich get richer-hypothese ; Kraut et al., 2002). Voor meer introverte of sociaal angstige mensen geldt dat ze het internet eerder gebruiken om te compenseren voor gebrekkige contacten in het echte leven (de sociale compensatie hypothese; Peter et al., 2011). Het gebruik van sociale netwerken hangt in sommige onderzoeken samen met verlaagde schoolprestaties, verlaagde offline sociale activiteit en relatieproblematiek (Kuss & Griffiths, 2011). Dit leidt tot koppen in de media zoals Facebook maakt jongeren eenzaam ( Facebook maakt jongeren eenzaam, 2011). In dit specifieke voorbeeld werd aangenomen dat het gebruik van sociale media, in dit geval Facebook, de oorzaak is van de eenzaamheid. Dit is mogelijk een onterechte conclusie, want samenhang geeft nog geen oorzaak aan. Het zou immers evengoed kunnen dat sociaal angstige jongeren simpelweg een voorkeur hebben voor online contact en dat laag presterende leerlingen hun slechte cijfers proberen te vergeten op Facebook. In het verleden is hier wel enig bewijs voor gevonden (Kardefelt-Winther, 2014; Valkenburg & Peter, 2009). Maar hoewel de relatie tussen oorzaak en gevolg soms moeilijk te bepalen is, blijkt dat meer intensief gebruik van sociale media vaker samengaat met problemen. Europees vragenlijstonderzoek in zes landen liet bijvoorbeeld zien dat sociale media zeer populair zijn in meerdere landen zo n 70% van de adolescenten (14-17 jaar) gebruikt sociale media, en 40% doet dit meer dan twee uur per dag (Tsitsika et al., 2014). Deze laatste groep, de zogenaamde zware gebruikers, scoort slechter op school en heeft meer last van depressieve gevoelens en angsten. Jongere gebruikers ervaren in dit onderzoek bovendien meer problemen. Deze bevinding sluit aan bij gameonderzoek waar bleek dat gamen vooral tot problemen leidt bij zware gamers (Sublette & Mullan, 2012). Uiteraard is overmatig gebruik niet het enige negatieve verschijnsel rondom sociale media. Jongeren spreken ook over andere negatieve kanten, zoals de ongewilde verspreiding van naaktfoto s, continue afleiding en 70 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 70 18/12/2014 21:41
DE ZIN EN ONZIN VAN SOCIALE MEDIA VERSLAVING (anoniem) pesten via bijvoorbeeld WhatsApp-groepen op de smartphone. Er zijn nog weinig richtlijnen over wat normaal is in het omgaan met de nieuwe mogelijkheden, en ook zorginstanties lopen hierbij soms achter de feiten aan. In dit hoofdstuk beperken we ons, gezien de focus van dit boek, tot de verslavende kant van het gebruik. PROBLEMATISCH GEBRUIK VAN SOCIALE MEDIA: FEITEN EN FICTIE Het gebruik van sociale media kost soms veel tijd en hangt soms samen met problemen. Zware gebruikers ervaren meer problemen, of andersom: mensen met problemen gebruiken mogelijk meer sociale media. Maar zijn sociale media daarmee ook verslavend? Als we teruggrijpen naar de definitie uit hoofdstuk 1, dan zouden we moeten aantonen dat het gebruik van sociale media het dagelijks functioneren ernstig ontwricht, of dat er op zijn minst zware problemen ontstaan. Ter herinnering: we spreken van problematisch gebruik als er enige problemen voortvloeien uit het gedrag die lijken op verslavend gedrag, en we spreken pas van verslaving als er sprake is van een ernstige ontwrichting van het dagelijks leven (bijvoorbeeld het faillissement van je eigen bedrijf door het zoeken van continue afleiding op Facebook). Computergames hebben nog iets weg van een gokmachine: ze belonen de speler regelmatig met geluid en beeld (denk bijvoorbeeld aan de flitsen en pling -geluiden in het spel Candy Crush Saga). Ook zijn ze ontworpen om de speler aan het spelen te houden. In het geval van sociale media is het een stuk lastiger om dit soort belonende mechanismen te identificeren, al zou je kunnen denken aan hoe vaak word ik geliked of ge-re-tweet op Twitter. Hiermee wordt het ook een stuk lastiger om je voor te stellen hoe er sprake zou kunnen zijn van verslavend gedrag. Anderzijds bespraken we hiervoor al dat sociale media allerlei behoeften kunnen vervullen: van verbondenheid met anderen tot een gevoel van competentie. Ook vonden we in een onderzoek naar de behandeling van zelfverklaarde internetverslaafde patiënten meerdere gevallen die aangaven dat sociale media een rol speelden in hun problemen (Van Rooij, Zinn, 71 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 71 18/12/2014 21:41
INTERNETVERSLAVING Schoenmakers, Van de Mheen, et al., 2012). Van de twaalf volwassen patiënten in deze studie benoemde de helft hun gebruik van een vorm van sociale media als probleemgedrag. De casusbeschrijving hieronder geeft een indruk van het soort problemen waar het om ging. Voor Jane begint het probleemgedrag als ze thuiskomt na haar deeltijdbaan en ze meteen haar computer aanzet. Het avondeten bestaat meestal uit een kanten-klaarmaaltijd of junkfood. Jane s grootste probleem is Windows Live Messenger (een chatprogramma). Ze heeft contact met een grote groep mensen, het grootste deel hiervan heeft ze ontmoet in chatboxes. Toen ze nog bij haar ouders woonde chatte ze al veel, via chatboxes op televisie. Omdat de rekeningen hoog opliepen, ontzegden haar ouders haar de toegang tot internet. Toen internetten voor een vast tarief zijn intrede deed begon Jane weer met chatten, gedurende meerdere uren per dag. Ze heeft geen offline-vrienden en wil die ook niet. Ze houdt van de afstand van online contact: als ze geen zin heeft om te antwoorden, hoeft dat ook niet. Jane brengt het grootste deel van de avond achter de computer door, regelmatig tot 1 uur s ochtends (Van Rooij, Zinn, Schoenmakers & Van de Mheen, 2012). Sommige patiënten die worden behandeld voor internetproblematiek houden zich dus bezig met sociale media. In een andere studie werd jongeren gevraagd of ze zelf dachten dat ze verslaafd waren aan het internet (55% antwoordde bevestigend) en of ze hun internetgebruik ongezond achtten (14%) (Clarke & Hitchenor, 2014). De eerste vraag geeft een overschatting, want jongeren verwarren veel gebruik in dit geval met verslaving, maar het tweede percentage levert interessante informatie op, zeker ook omdat dezelfde studie rapporteerde dat sociale media de belangrijkste component van het gebruik vormden: The most common online activities that drive young people s perceived addiction are socialising and social networking (34%), media content (23%) and gaming (16%) (Clarke & Hitchenor, 2014). 72 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 72 18/12/2014 21:41
DE ZIN EN ONZIN VAN SOCIALE MEDIA VERSLAVING Het ongezond achten van het eigen gebruik is uiteraard slechts één component van mogelijk problematisch gebruik. Om stevige conclusies te kunnen trekken zouden we problematisch gebruik met een uitgebreidere reeks vragen in kaart moeten brengen. Hoewel de literatuur over het onderwerp tot nog toe schaars is, vonden Kittinger et al. dat het aantal malen per dag dat Facebook bekeken werd, samenhing met een maat voor internetverslaving die bestaat uit 20 vragen (2012). In eigen onderzoek vonden we een soortgelijk resultaat: de tijdsbesteding aan socialemedia-activiteiten hangt sterk samen met onze maat (Meerkerk, Van den Eijnden, et al., 2009; Meerkerk, 2007) voor problematisch (verslavend) internetgebruik (Van Rooij, Schoenmakers, et al., 2010). In 2012 verscheen een van de eerste serieuze, meer specifieke publicaties over sociale media verslaving : een beschrijving van de Facebook Addiction Scale (Andreassen et al., 2012). Deze vragenlijst naar Facebook-verslaving omvat de symptomen die in hoofdstuk 1 besproken werden: tolerantie, preoccupatie met het gedrag, ontwenningsverschijnselen bij het stoppen, stemmingsbeïnvloeding, het optreden van problemen en controleverlies (Griffiths, 2005). Hierbij wordt aangenomen dat verslavend gebruik van sociale media op dezelfde manier kan worden gemeten als de overige vormen van gedragsverslaving. Deze schaal is erg specifiek en richt zich vooral op Facebook. Hierop ontstond enige kritiek, omdat Facebook in zekere zin net als internet een containerbegrip is (Griffiths, 2012a), zie ook hoofdstuk 1 van dit boek. 6% van de Nederlandse jongeren, vooral meisjes, geeft aan dat het gebruik van sociale media soms te veel tijd kost In ons eigen onderzoek maakten we daarom gebruik van een algemenere, verkorte schaal voor problematisch internetgebruik (Meerkerk, Van den Eijnden, et al., 2009). We vroegen naar het problematische gebruik van sociale media en het mobiel gebruik van sociale media (de toelichting definieerde de term sociale media als volgt: Met sociale media bedoelen we sociale 73 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 73 18/12/2014 21:41
INTERNETVERSLAVING netwerken zoals Facebook, instant messengers zoals Live Messenger, chatten, Twitter, Habbo, weblogs en forums ). Voor beide onderwerpen werden aan jongeren zes vragen gesteld, die de zes kernsymptomen van problematisch ( verslavend ) internetgebruik in de toepassing bestreken. Via deze benadering bleek dat zo n 6% van de Nederlandse jongeren (13/14 jaar) een hoge score op problematisch gebruik van sociale media had, en zo n 5% een hoge score op problematisch mobiel gebruik van sociale media (Van Rooij & Schoenmakers, 2013). Verdeeld naar geslacht lijkt het probleem vaker aanwezig bij meisjes (9%) dan bij jongens (4%). Vervolgonderzoek naar deze groep problematische gebruikers van sociale media laat een aantal opvallende kenmerken zien (Van Rooij et al., n.d.). Jongeren die hoger scoren op problematisch gebruik van sociale media vertonen meer depressieve gevoelens, gedragsproblemen (bijvoorbeeld woedeaanvallen) en emotionele symptomen (zoals piekeren). Wat betreft persoonlijkheidskenmerken zijn ze iets minder vriendelijk en iets minder emotioneel stabiel (zie hoofdstuk 2 voor nadere details over persoonlijkheidskenmerken). Problematische sociale media gebruikers hebben meer depressieve gevoelens, piekeren meer en vertonen meer gedragsproblemen Uit vragenlijstonderzoek blijkt dus dat een aanzienlijke groep jongeren het vrij lastig vindt om het gebruik van sociale media onder controle te houden. Maar zijn er dan ook patiënten in behandeling voor sociale media verslaving? In de registratiecijfers vanuit de Nederlandse verslavingszorg (Wisselink et al., 2013) wordt geschat dat zo n 200 mensen worden behandeld aan overige vormen van problematisch internetgebruik te weten problematische consumptie van porno of overmatig chatten. Dit lijkt misschien veel, maar het komt neer op zo n 0,6% van de mensen binnen de verslavingszorg. Voorlopig wordt het probleem binnen de verslavingszorg dus slechts zelden gezien (Wisselink et al., 2013). Uiteraard kunnen hier allerlei verklaringen voor zijn: onderschatting, onduidelijke toeleiding naar zorg omdat het een nieuw probleem is enzovoort. Maar het zou ook kunnen dat de problemen 74 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 74 18/12/2014 21:41
DE ZIN EN ONZIN VAN SOCIALE MEDIA VERSLAVING slechts zelden zeer ontwrichtend worden. Desalniettemin lijkt het er toch op dat met stijgende welvaart ook het problematisch gebruik van sociale media en het internet in brede zin gepaard gaat. In de Indiase stad Bangalore werd recent een instelling opgericht voor het behandelen van de obsession for social networking and instant chatting sites, texting and mobile games (Rai, 2014). Tabel 5.1 vat het voorgaande samen. Tabel 5.1: Overzicht van normaal, problematisch en verslavend gebruik van sociale media en games Type gebruik met schatting Sociale media Normaal gebruik (ca. 94%) Problematisch gebruik (ca. 6%) Verslavend gebruik (< 1%) Geen problemen, voordelen van het gebruik van sociale media (verbinding met anderen). Enige ervaren problemen ten gevolge van gebrekkige controle over sociale media, zoals lagere cijfers, slecht slapen, moeite met stoppen, verarming van contacten in de echte wereld. Komt vaker voor onder meisjes. Zware problemen in het functioneren als gevolg van verloren controle over het gebruik van sociale media. Er is weinig bekend over dit soort cliënten. CONCLUSIE Het onderzoek naar sociale media verslaving staat in de kinderschoenen. Duidelijk is in elk geval dat sociale media mensen soms sterk kunnen afleiden en dat lang niet elke jongere het even makkelijk vindt om zijn of haar gebruik onder controle te houden zo n 6% van de jongeren geeft aan enige problemen te ervaren die lijken op verslaving. Dit is niet gek, want sociale media dekken heel veel van de menselijke behoeften perfect af zoals de behoeften aan (sociale) erkenning, gevoelens van competentie en autonomie, waarmee er een aanvullende of tweede identiteit kan worden 75 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 75 18/12/2014 21:41
INTERNETVERSLAVING gecreëerd. Dit kan voor problemen zorgen als het digitale leven de overhand krijgt of als de balans anderszins verstoord raakt. Of we moeten spreken over een echte verslaving is nog niet vast te stellen. We zien nog weinig patiënten, en binnen de zorg heeft men de keuze gemaakt om de pijlen in eerste instantie te richten op problematiek op het gebied van online gaming (hier is een diagnose voor voorgesteld in de dsm- 5). Sociale media laat men voorlopig buiten beeld (American Psychiatric Association, 2013; Petry & O Brien, 2013). Desondanks is het belangrijk om deze ontwikkelingen de komende tijd goed in de gaten te houden, zeker omdat dit hoofdstuk liet zien dat sommigen het best lastig vinden om niet door te schieten in het gebruik van sociale media. 76 Kisjes etal_internet verslaving_v5.indd 76 18/12/2014 21:41