D.3. JOM TOV - Joodse feesten Inhoud

D.3. JOM TOV - Joodse feesten Inhoud Voorwoord: Geworteld in de geschiedenis 1. Overzicht van de feest- en gedenkdagen 2. Karakter van de feest- en gedenkdagen 3. Kenmerken van de pelgrimsfeesten 4. Rosj Chodesj (Nieuwe maansfeest) 5. De Joden een Jood? (Christenen en de joodse feesten) Aanhangsels: Joodse feestkalender Overzicht joodse feesten en hun christelijke parallel

Voorwoord Vergeten is ballingschap, gedenken verlossing. (Ba al Sjem Tov) Het joodse leven manifesteert zich met name in de viering van de feesten: de wekelijkse sjabbat, de grote feesten en de feest- en gedenkdagen. Ondanks de secularisatie worden deze praktisch overal nog gevierd, zij het lang niet altijd op de van oudsher religieuze wijze. Het Jodendom kent geen leerstellig middelpunt, zoal het Christendom. Wat in het Christendom door de geloofsbelijdenis(sen) wordt uitgedrukt, wordt in het Jodendom door middel van de rituele handelingen en de symbolische gebruiken van de feesten aangeduid. Deze feesten (simches) moet je vieren. Zij symboliseren het verbond tussen god en het joodse volk. Daarom kent zowel de joodse kalender als de levenscyclus van de mensen ook zoveel feesten en gedenkdagen. Elke mijlpaal van de gemeenschap en van een mens is een reden tot simche maken. Geworteld in de geschiedenis Het Jodendom is geworteld in de geschiedenis. Dit komt nergens beter tot uiting in de feesten. En omdat de geschiedenis een ontwikkeling doormaakt, betekent dit ook dat het godsdienstige en culturele leven aan verandering onderhevig is. Zo maken ook de feesten een ontwikkeling door: de oudste zijn begonnen als oogstfeest, maar later zijn ze verbonden met belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis. En dit gaat nog steeds door. Vooral de verhalen van de Uittocht uit Egypte en de doortocht door de woestijn hebben geleid tot een herinterpretatie van de grote feesten, zowel wat betreft de viering zelf, als wat betreft de herinnering die zij wekken. Omdat bijna alle feesten terug gaan op oeroude instellingen en gebruiken, kennen zij een rijke symboliek. Met name geldt dit voor de zgn. pelgrimsfeesten. In de volgende hoofdstukken wordt uitgebreid aandacht geschonken aan de achtergrond en de viering van de feest- en gedenkdagen, zoals deze in zijn meest rijke en religieuze (orthodoxe) vorm plaats vindt. Daarbij dienst wel bedacht te worden, dat - zoals overal - ook in het Jodendom veel van deze riten en symbolen langzaam verloren gaan of vervangen worden door andere. Alle feesten worden op een vaste datum gevierd, maar dan uiteraard volgens de joodse kalender. Het Christendom heeft in een proces van ca. 300 jaar twee van de drie grote pelgrims- feesten overgenomen, waarbij deze opnieuw werden geherinterpreteerd vanuit de opstanding van Jezus Christus. Aangenomen mag worden dat deze feesten in de begintijd op de vanouds bekende wijze werden gevierd met verwijzing naar het kruis en de opstanding van Jezus, waarbij de verwijzingen in de loop van de tijd de herinterpretatie werden. Deze herinterpretatie betreft zowel de viering zelf, als de herinneringen die zij wekken. Hoewel deze ontwikkeling ons wellicht vreemd voorkomt, moet niet vergeten worden dat deze herinterpretatie mogelijk was, omdat ze aansloot bij de messiaanse verwachting die in elk feest aanwezig is. Onder het kopje Christendom wordt deze herinterpretatie kort aangegeven. D.3.2

D.3.1. OVERZICHT VAN DE FEEST- EN GEDENKDAGEN De joodse feest- en gedenkdagen kunnen in drie categorieën verdeeld worden: 1. De drie pelgrimsfeesten: Pesach, Wekenfeest, Loofhuttenfeest (met het later er aan toegevoegde feest van Vreugde der Wet). Het zijn dagen van vreugde. Van oorsprong oogstfeesten, zijn ze later verbonden met de Uittocht uit Egypte en de tocht door de woestijn. Van deze drie wordt het Loofhuttenfeest als hèt feest bij uitstek beschouwd, het feest voor de HERE (Lv.23:39, Ri.21:19). 2. De hoge feesten of geduchte dagen: Joods Nieuwjaar en Grote Verzoendag. Het zijn dagen van inkeer, met als doel het herstel en verbeteren van de relatie met God en de medemens. 3. De historische gedenkdagen: Verwoesting van de tempel, Chanoeka en Poerim. Het zijn dagen van gedenken, onder het motto: Vergeten is ballingschap, gedenken is verlossing. naam betekenis kenmerken jaargetijde feestrol Pesach gerste-oogst Uittocht uit Egypte eten van matzot lente Hooglied Sjawoe'ot tarwe-oogst geen begin van Ruth Wetgeving op de Sinai de zomer Soekkot fruitoogst wonen in loofhutten herfst Qohelet tocht door de woestijn met "loelav"-bundel naar de synagoge Slotfeest aansluitend op Soekkot Simchat Tora gave van de Tora dansen met de aansluitend Tora-rollen op Slotfeest Rosj hasjana nieuwjaar blazen op de sjofar begin van de schepping van de wereld herfst Jom Kippoer verzoening van zonde vastendag tien dagen na Rosj hasjana Tisja be'aw rouwdag over de ver- vastendag zomer Klaagliederen woesting van de tempel Chanoeka lichtfeest, inwijding tem- aansteken van de begin van de pel na de overwinning chanoekia winter op het hellenisme Poerim redding van het volk "carnaval" einde van de Ester door Ester na over- winter winning op Haman D.3.3

D.3.2. KARAKTER VAN DE FEEST- EN GEDENKDAGEN Niet elke feestdag heeft hetzelfde karakter. Er zijn drie soorten te onderscheiden: - een jom tov, een feestdag van sjabbat-allure; - een chol hamoëd, een tussendag van de twee grote achtdaagse feesten Pesach en Soekkot; - een vastendag als gedenkdag. Jom Tov Jom Tov (lett. goede dag ) is het gebruikelijke joodse woord voor een feestdag. Een Jom Tov bestaat uit één of twee feestdagen. Iedere Jom tov heeft zijn eigen gebruiken, maar er zijn ook enige algemene voorschriften met betrekking tot wat mag en niet mag. Zo hebben de meeste Jom Tov-dagen een werkverbod, zoals dat in het algemeen ook voor de sjabbat geldt. Er is in de meeste streken geen openbaar vervoer en er verschijnen geen kranten. Bovendien zijn de meeste openbare gebouwen gesloten. Wat het koken betreft: op sjabbat is het koken niet toegestaan, op Jom Tov mag dit wel voor het eten dat op diezelfde dag wordt genuttigd. Als de Jom Tov uit twee dagen bestaat en de tweede dag is een sjabbat, dan mag op de eerste dag ook voor de sjabbat gekookt worden. Men is verplicht op Jom Tov minimaal twee maaltijden te gebruiken, één s avonds en één overdag. Het is tenslotte een feestdag. Op sjabbat en Jom Tov mag geen vuur gemaakt of gedoofd worden. Ook wordt het lezen van kranten en over zaken praten niet passend geacht bij de sfeer van deze dagen. Op Jom Tov mag vuur wel groter gemaakt worden of overgebracht worden (van de ene naar de andere kamer bv.) Op Jom Tov mogen ook boeken gedragen worden als die op die dag worden gebruikt, met uitzondering van Jom Kippoer. In de synagoge worden in de ochtenddienst gedichten toegevoegd, welke in een apart gebedenboek staan, wordt half- of heel-halleel (psalmen 113-118) gezegd en zegent de koheen (indien aanwezig) het volk. Aan het eind van Jom Tov wordt er havdala gemaakt (de symbolische overgang van het geheiligde naar het ongeheiligde). Dit gebeurt niet tussen twee Jom Tov-dagen of Jom tov en sjabbat. Tijdens de maaltijden op Jom Tov wordt er een speciale kiddoesj gezegd over de wijn. Jom Tov zijn feestdagen. Daarom wordt een treurweek in verband met een overledene verschoven, of afgebroken indien deze voor Jom Tov is begonnen. Jom Tov in Nederland In Nederland bestaat geen landelijke regeling voor het opnemen van een vrije dag op nieterkende feestdagen. Aangezien alleen christelijke en nationale feestdagen zijn erkend, moet ieder zelf een regeling treffen voor vrijaf op joodse, islamitische en hindoe-feestda- gen. Wel zijn werkgevers en onderwijs-instellingen verplicht hun werknemers of studenten vrij te geven, meestal ten koste van een vrije dag of door loon-inhouding. Dit betekent dat het willen vieren van een Jom Tov een bewuste beslissing is: neem ik vrij of ga ik naar mijn werk of school? De beslissing is niet altijd gemakkelijk, afgezien nog van het feit dat de ene werkgever (of school) hierbij soepeler is dan de andere. Tweede feestdag in de diaspora Met Pesach, Sjawoe ot en Soekkot heeft de diaspora een tweede dag Jom Tov, maar Israël niet. In de halacha is dit vastgelegd. Historisch gezien moet de oorzaak gezocht worden in de onzekerheid over het juiste begin en einde van de feestdag, toen deze nog door het Sanhedrin in Jeruzalem werden vastgesteld en doorgeseind (met vuurseinen en bodes te paard) naar de grote joodse centra buiten Israël. D.3.4

Nu is het een halachische regel geworden, die nauwelijks meer gewijzigd kan worden. Maimonides gebruikte twee definities met betrekking tot de halachische status van deze tweede dag Jom Tov: het is een takkanat chachamiem, een edict van onze geleerden, en het is een mie-diwree sofriem, een traditie van de vroegste en meest vooraanstaande rabbinale autoriteiten. Dit betekent dat het een edict is dat alleen afgeschaft kan worden door een Beth Din dat groter in wijsheid en aantal is dan het gerechtshof dat het heeft ingesteld. In de diaspora leeft nogal wat onvrede met de tweede dag Jom Tov. Israël heeft die toch ook niet, waarom daarbuiten dan wel? Volgens rabbi Ovadja Joseef moet in de diaspora twee dagen Jom Tov gehouden worden, omdat de heiligheid in Israël vele malen groter is dan daarbuiten. Om hetzelfde niveau aan heiligheid te kunnen ervaren als in Israël is een extra dag nodig. Er is een interessante midrasj over de ene Jom Tov-dag in Israël tegenover de twee dagen daarbuiten. Zij stelden mij aan tot hoedster van wijngaarden, mijn eigen wijngaard kon ik niet bewaken. Als gevolg van haar verbanning uit Israël kan de bruid niet meer voor haar eigen wijngaard zorgen, maar moet zij hoedster van wijngaarden worden. Onze geleerden zien het woord wijngaard als een allegorie voor de heilige dagen van Israël. Daarom dienen daarbuiten twee heilige dagen te worden gehouden in plaats van één. Chol hamoëd Pesach en Soekkot duren buiten Israël acht dagen, waarvan de eerste twee en de laatste twee Jom Tov s zijn. De dagen er tussen worden Chol hamoëd genoemd, met hun eigen gebruiken. Het is gebruikelijk om tijdens deze tussendagen geen werkzaamheden te verrichten die niet beslist noodzakelijk zijn. Soms neemt men vrij. ook wordt zware arbeid vermeden. Vreugdevolle gebeurtenissen worden niet gevierd, met uitzondering van een verloving en beriet milla (besnijdenis). Rouwgebruiken worden verplaatst tot na het feest. Tijdens Chol hamoéd wordt in de synagoge het tachanoem-gebed (smeekgebed) niet gezegd. Vastendag Er zijn twee hele vastendagen, nl. 9 Av (verwoesting van de tempel - par.5.5) en Jom Kippoer (par.6.1). Dan wordt er gevast van het begin van zonsondergang tot het einde van de volgende zonsondergang - een hele halachische dag. Daarnaast zijn er een aantal zgn. halve vastendagen. Het vasten duurt dan van een half uur voordat de zon opkomt totdat de zon helemaal is ondergegaan. In de nacht van deze dagen mag er wel gegeten worden. Er zijn vier verplichte halve vastendagen: - 10 Tewet: De dag waarop Nebukadnezar het beleg voor Jeruzalem had geslagen. Een half jaar later - 10 Tammoez - werd Jeruzalem daadwerkelijk ingenomen. - 17 Tammoez: De dag waarop in de muren van Jeruzalem in 70 g.j. een bres was - geschoten. Het begin van de drie weken van rouw vóór 9 Av. - 3 Tisjrie: De dag van de moord op de landvoogd Gedalja (Jr.41:1-15, 2Kn.25:25). Deze vastendag afgekort tot vst.gedalja ) - 13 Adar: Vastendag van Ester, als voorbereiding op haar gang naar de koning (Est. 4:15-17). In de feestkalender afgekort tot vst.ester. Verder kan het Beth Din, het rabbinale gerechtshof, vastendagen instellen in tijden van onheil, zoals bij hongersnood, gevaar en andere moeilijkheden. Op persoonlijk niveau bestaat er een vastendag voor iemand die een bijzondere nare droom heeft gehad. Een rabbijn moet dan echter nagaan of de droom niet misschien verband houdt met iets dat zich overdag heeft afgespeeld. Daarnaast zijn er dagen dat sommigen vasten wegens overtredingen die men eventueel begaan heeft op de hoge feesten. Dit gebeurt dan na Pesach en Soekkot op de daarop volgende maandag, donderdag en de volgende maandag. Ook op moelad - het tijdstip waarop de nieuwe maan verschijnt - wordt er wel gevast. Door een aantal mensen wordt er elke maand D.3.5

voor Rosj Chodesj, op maandag en donderdag, ook halve vastendagen gehouden, de zgn. Jom Kippoer Katom. Als een vastendag op Sjabbat valt, wordt het vasten verschoven naar de daarop volgende dag, behalve bij Jom Kippoer. Zwangere vrouwen of borstvoeding gevende vrouwen, zieken en ouderen, behoeven niet te vasten. De bedoeling van vasten is zelfonderzoek, om terug te keren op de weg van de Tora. Op een vastendag neemt het gebed een belangrijke plaats in. Er worden smeekgebeden toegevoegd aan de dagelijkse gebeden. Ook wordt er uit de Tora gelezen over tesjoewa en worden de dertien barmhartige eigenschappen van God aangehaald, in de hoop dat men berouw zal tonen en dat God ons zal vergeven. Vasten Is vasten verdienstelijk? De Talmoed (bta aniet 11a) geeft twee antwoorden: Sjmoe el zegt dat iedereen die vast een zondaar wordt genoemd. Rabbi El azar zegt: hij wordt een heilige genoemd. Resj Lakiesj noemt degene die vast vroom. Twee tegenstrijdige meningen: zondaar vs. heilige/vrome. Rabbi Chaim Mosje Luzzato komt met een verklaring om de twee uiteenlopende meningen te verenigen: Vasten is een middel om tot heiligheid te komen. Hij die dit op een verantwoorde manier en met de juiste intentie doet, wordt heilig. Als hij het niet met de juiste bedoelingen doet, of als hij het lichamelijk niet goed aankan om niet te eten, wordt hij een zondaar genoemd. Maimonides beschouwt het vasten als een middel om tot tesjoewa, tot inkeer te komen. Door te vasten verzwakt de mens zijn lichaam en geeft hij de geest de kans over het lichaam te heersen. Dit stelt de mens in staat het spirituele boven het materiële te stellen en zo zijn eigen doen en laten te onderzoeken. Op zes manieren kan vasten betekenis hebben: - vasten als oefening in nee-zeggen tegen jezelf, opdat ruimte voor en zich op de Ander een kans krijgen; - vasten als een akte van inkeer, opdat er aandacht kan zijn voor rouw en berouw in positieve, herstellende zin (wat komt er van mijn levensperspectief eigenlijk terecht?); - vasten als daad van solidariteit, opdat vanuit een symbolisch gedeelde ervaring van ontbering sympathie ontstaat met hen die tekortkomen naar lichaam en ziel; - vasten als oefening in nieuwe levensstijl, opdat het heersende principe alles wat kan, moet doorbroken kan worden, te beginnen in ons eigen leven; - vasten als gebedshouding, opdat in die daarbij ontstane stilte en nuchterheid wij onszelf beter en zuiverder verstaan en God kans krijgt een werkelijk tegenover te zijn; - vasten als oefening van ontmoeting mét en kennen van God, opdat in de zuivere stilte en leegte van het gebed God herkenbaar kan worden als degene die oorsprong en doel is van mijn bestaan. D.3.6

D.3.3. KENMERKEN VAN DE PELGRIMSFEESTEN Het centrale voorschrift met betrekking tot de Pelgrimsfeesten is het opgaan (alya) naar Jeruzalem, naar de tempel. In de Tora is dit ook duidelijk voorgeschre- ven: Driemaal in het jaar zult gij Mij een feest houden. Het feest der ongezuurde broden... Het feest van de oogst, de eerstelingen van uw vruchten,... en het feest der inzameling aan het einde van het jaar... Driemaal in het jaar zullen al uw mannen voor het aangezicht van de Here HERE verschijnen (Ex.23:14 e.v.). Oorsprong Van oorsprong zijn deze drie feesten verbonden met de landbouw in Israël. Later zijn ze verbonden met een belangrijke gebeurtenis in de geschiedenis van het joodse volk. PESACH : De eerste gerste-oogst De uittocht uit Egypte SJAVOE'OT: De eerste tarwe-oogst De schenking van de Tora op de Sinai SOEKKOT : De oogst in het najaar De tocht door de woestijn Tussen Pesach en Sjavoe'ot (Wekenfeest) telt Israël de dagen - DE OMER-TIJD - :... zeven volle weken zullen het zijn (Lv.23:15). Aansluitend op Soekkot (Loofhuttenfeest) wordt het SLOTFEEST en SIMCHAT TORA (Vreugde der Wet) gevierd (een betrekkelijk jong feest). In de bijbelse tijd waren de drie oogstfeesten - Pesach, Sjavoe'ot en Soekkot - nog pelgrimsfeesten. Men werd verondersteld tijdens dit feest naar Jeruzalem af te reizen en de tempel met een bezoek te vereren, al mag rustig worden aangenomen dat dit slechts voor een klein deel van de bevolking was weggelegd. Na de verwoesting van de tempel in 70 g.j. verdween het karakter van het "opgaan". In de synagoge-liturgie is het echter bewaard gebleven. Kenmerken Deze drie grote feesten hebben vier kenmerken gemeenschappelijk: 1. In het beloofde land hadden deze feesten het karakter van pelgrimsfeesten. Hiermee hadden ze ten doel om de band met de andere stammen te bewaren. Aangezien de regering van het Tiemstammen-rijk na de verdeling van het rijk hier geen belang bij had (1Kn. 12:28), stichtte die eigen heiligdommen in het noorden (Dan) en in het zuiden (Bethel). In de diaspora is het heel lang gebruikelijk geweest dat iedere Jood tenminste één keer in zijn leven naar Jeruzalem ging (zoals het voor Moslims een eer is om één keer in zijn leven naar Mekka te zijn geweest). 2. De basis van elk feest is de oogst: eerst de veehouderij (herdersvolk), later de land- bouw. Daarna zijn ze gehistoriseerd, waarbij aan elk feest een belangrijke episode uit de geschiedenis is verbonden om de band daarmee levend te houden (te gedenken). In het Christendom is deze ontwikkeling doorgegaan door dit historische kader te verbinden met Jezus Christus. 3. De drie grote feesten zijn nu echte familiefeesten, die volgens een bepaald ritueel verlopen. De basis van de viering ligt thuis, en niet in de synagoge. Dus spelen de kinderen ook een belangrijke rol in het feest. De synagoge onderstreept èn verdiept het religieuze karakter door speciale gebeden, liederen en schriftlezingen. 4. De feesten kijken terug naar wat vroeger is gebeurd. Dit terugkijken gebeurt zodanig, dat de historische gebeurtenis nu plaats vindt (gedenken = tegenwoordig stellen). Daarmee kijken ze in wezen ook vooruit. In elk feest is die messiaanse verwachting herkenbaar. D.3.4. ROSJ CHODESJ (Nieuwemaansdag) Een oud bijbels feest is dat van de Nieuwe Maan. Hoewel onopvallend te midden van D.3.7

de joodse feestdagen, vormt het wel de hoeksteen onder het bouwwerk van de op de maanstand gerichte feestkalender. In Nm.10:10 wordt er expliciet naar verwezen. Uit 1Sm.20:18 en 24 blijkt dat er op die dag een feestmaal werd gebruikt. In de tijd van de profeten en van het Nieuwe Testament moet het nog gevierd zijn. Jesaja waarschuwt tegen een te uitbundige viering (1:14). Ezechiël noemt het feest in de hoofdstukken 45 en 46 en Paulus verwijst ernaar in de brief aan de Colossenzen (2:16). De dag Rosj Chodesj is de dag dat de nieuwe maan begint. De naam Chodesj wijst op het vermogen van de maan om zich steeds weer te vernieuwen, om haar licht steeds weer te doen terugkeren. Met het zichtbaar worden van het eerste sikkeltje van de nieuwe maan breekt de nieuwe maand aan. Daarmee is het Nieuwemaansfeest de basis van alle andere feesten. In de tijd van de Tempel werd dit tijdstip door het Sanhedrin vastgesteld, nadat twee inwoners van Jeruzalem de nieuwe maan hadden gezien. Door middel van toortsen op de heuvels werd hieraan bekendheid gegeven, terwijl ook boodschappers werden uitgezonden naar de verderaf gelegen joodse gemeenschappen. Het bracht mee dat deze gemeenschappen op deze manier verbonden bleven met het moederland. Omdat de boodschappers niet altijd op tijd aankwamen, vierden de Joden in de diaspora dit feest - en dus ook alle hiervan afgeleide feesten - gedurende twee dagen om er zeker van te zijn dat één van de dagen de goede is. Alleen voor Grote Verzoendag werd een uitzondering gemaakt, omdat twee dagen achtereen vasten niet erg doenlijk is. Deze tweede feestdag wordt wel de feestdag der ballingen genoemd (zie ook par. D.3.2). De christelijke Tweede Kerst-, Paas- en Pinksterdag zal wel op deze gewoonte teruggaan. Wat Rosj Chodesj betreft, is van dit gebruik overgebleven dat men deze dag in een maand van 29 dagen gedurende één dag viert (de eerste van de nieuwe maand) en in een maand van 30 dagen gedurende twee dagen (de laatste van de oude en de eerste van de nieuwe maand). In principe kan Rosj Chodesj getypeerd worden als een dag van boete en ommekeer. Het is een dag van morele en spirituele vernieuwing, die belofte en opdracht met elkaar verbindt. Op deze dag werden, naast de dagelijkse brandoffers, bijzondere offers in de tempel gebracht (Nm.28:11-15). De speciale gebeden van die dag herinneren hier nog aan. Tegelijkertijd schaart de Tora Rosj Chodesj onder de vreugdevolle en feestelijke dagen (Nm.10:10). Deze tweeslachtigheid - dag van vreugde en inkeer - is in de liturgie herkenbaar gebleven. Op die dag wordt niet gevast, maar het Halleel wordt ook niet volledig gezongen. De viering nu Op de sjabbat voor Rosj Chodesj wordt in de synagoge in de ochtenddienst de komst van de nieuwe maan aangekondigd en begroet door een aantal speciale gebeden te zeggen. Er zijn geen speciale gebruiken verbonden met Rosj Chodesj. Ook geldt geen werkverbod, omdat de Tora hierover niet rept, hoewel ten tijde van Amos dit wel het geval was (Am. 8:5). Wel is het de gewoonte op die dag een extra rijke maaltijd te gebruiken, naar aanleiding van het verhaal van de vriendschap tussen David en Jonatan (1Sm.20). In chassi- dische kringen groeide dit middagmaal uit tot een geheiligd moment van ontmoeting en bezinning. In de synagoge (als er dienst is) wordt op de dag uit de Tora gelezen het gedeelte over het dagelijkse offer in de tempel, het moessaf-offer (Nm.28:11-15), en wordt het moessaf- gebed gebeden. Ook vindt er een toevoeging plaats in het Sjemonee Esree (Achttien- gebed) en in het dankgebed na de maaltijd, waarin het toekomstverlangen doorklinkt (zie par. E.2). Tussen de derde en de vijftiende dag na Rosj Chodesj wordt bij het uitgaan van de Sjabbat of een dag daarop volgend, één keer als de maan niet of bijna niet door wolken is bedekt, de nieuwe maan gezegend: de Birkat halewana. Dit ritueel komt in Nederland langzamerhand weer terug. D.3.8

Er zijn twee verschillende zegenspreuken: Babylonische Jeruzalemse Talmoed: Geprezen U, Hij eeuwige, die de maanden onze God, vernieuwt. Koning van de wereld, die door Zijn spreken Babylonische de hemel Talmoed: schiep en Geprezen door Zijn U, eeuwige, ademtocht onze al Zijn God, legerscharen. Koning van de... wereld, Koning die David door leeft voor Zijn altijd. spreken... De de hemel maan schiep heeft Hij en aangezegd door Zijn ademtocht zich telkens al Zijn te vernieuwen, legerscharen. als... een Koning sierlijke David kroon voor leeft hen voor die altijd. vanaf... De de maan moederschoot heeft Hij aangezegd door hem zich (Israël) telkens worden te vernieuwen, gedragen als en een die sierlijke zich in de toekomst kroon voor zullen hen die vernieuwen vanaf de moederschoot als maan, door om hun hem Schepper (Israël) worden te roemen gedragen om Zijn en die koninklijke zich Majesteit. de toekomst Geprezen zullen vernieuwen Hij die de maanden als maan, vernieuwt. om hun Schepper te roemen om Zijn koninklijke Majesteit. Geprezen Hij die de maanden vernieuwt. Deze beracha moet uitgesproken worden met beide voeten naast elkaar en met het gezicht naar het oosten. Verder moet je mooie kleren dragen en vrolijk zijn, omdat je het gezicht van de Sjechina ontvangt. Daarom is het gebruikelijk om de ceremonie uitgaande Sjabbat te houden. De ceremonie heeft duidelijk nationalistisch-messianistische tendensen. Vandaar wellicht dat ze eind 18 e eeuw in Nederland werd verboden. Het kan zijn dat dit oude maan-ritueel onder invloed van de buitenlandse rabbijnen in nederlandse dienst weer bezig is terug te keren. Vastendag vóór Rosj Chodesj In de zestiende eeuw hebben kabbalistische mystici uit Sfad de dag die aan Rosj Chodesj voorafgaat een speciale bestemming gegeven. Voor de vromen vormt deze dag sindsdien een moment van inkeer en bezinning. Ze leggen dan voor zichzelf rekenschap af van hun daden in de afgelopen maand. Velen brengen deze dag vóór Rosj Chodesj vastend door als boetedoening voor de zonden (op de dag zelf mag niet gevast worden). Voor het middaggebed is een speciale boeteliturgie ontwikkeld met selichot (smeekgebed), ontleend aan die van Grote Verzoendag. Hebben er tien mannen gevast, dan leest men uit de Tora de afdeling voor een vastendag (Sjemot 32:11). In vrome kringen is deze snel ingeburgerd. Deze vastendag ontving daardoor de bijnaam Jom Kippoer katan, kleine verzoendag (JK in de aanduiding van de jaaragenda van het N.I8.K.). De mystici herkenden in de terugkeer van het licht een teken van God. Vanuit de gebrokenheid van de schepping zal Gods licht tot messiaanse volheid groeien, wanneer Israël en de Sjechina definitief samen uit ballingschap terugkeren. De cirkelgangen van de maan leveren het zichtbare bewijs van Gods scheppende aanwezigheid. Daarom zijn deze een teken van hoop op omkeer, een herbegin en een stralende toekomst. In mystieke kringen is de schepping namelijk geen continu proces, maar een voortdurend herbeginnen. Daarom is de wezenlijke ervaring van de maan ook die van vernieuwing en wedergeboorte. D.3.9

D.3.5. DE JODEN EEN JOOD? Hoe ver mag je in de kerk gaan met overnemen of inpassen van joodse riten en symbolen in de eredienst? Dat is een vraag waar heel verschillend op wordt gereageerd. Eigenen we dan als Christenen niet te zeer het joods-eigene toe? Hoe reageren Joden op het gebruik van joodse symbolen in een christelijke liturgie? Voorbeelden 1. Er zijn gemeenten waar bij de avondmaalsviering op Witte Donderdag matzes in plaats van gewoon brood wordt uitgedeeld. 2. Omstreeks Pasen wordt een maaltijd gehouden in de stijl van de Seider-maaltijd, met name om voor jongeren de verbanden tussen Avondmaal en de Uittocht uit Egypte aanschouwelijk te maken. Hierbij worden dan de gebruikelijke teksten geciteerd (in vertaling) en worden de ingrediënten die erbij horen genuttigd, van ongezuurd brood tot en met bittere kruiden, van lamsboutje tot en met geroosterd ei. 3. In een kerstnachtdienst prijkt een Davidster op de witte kanseldoek. 4. Op Israël-zondag wordt het Loofhuttenfeest gevierd. Of iets onschuldiger: in de kerk staat dan een loofhut bij wijze van aanschouwelijk onderwijs. Maar geldt de vraag, Hoe ver ga je?, dan ook niet voor het gebruik van bepaalde teksten? Hoe vanzelfsprekend is het eigenlijk als wij Christenen het Oude Testament (Tenach) lezen en de psalmen van Israël in de mond nemen? Het zijn toch dóór en dóór joodse liederen! De kritische vragen van rabbijn Liliënthal bij het boek van Nico ter Linden, Het verhaal gaat.., tonen aan dat dit soort dingen nauw luistert. Hij ervaart het als een vorm van onterving wanneer in de hervertelling van de joodse bijbel verwijzingen naar messias Jezus worden binnengesmokkeld (zie par. C.1). Aan de andere kant: zonder dat we het ons misschien bewust zijn, laten wij door het gebruik van het O.T. en de psalmen ook zien waar de wortels van de kerk liggen. Een antwoord Een éénduidig antwoord is er niet te geven op deze vragen. Op dit moment wordt hierover wel veel gesproken, maar nog niet met Joden. Dat is wel jammer. Mijn eerste antwoord is: Als het er om gaat de verworteling van het christelijk geloof in Israël duidelijk te maken en als dit ook duidelijk wordt aangegeven, dus als middel van educatie, mag er m.i. veel. Met het definitief opnemen van joodse riten en symbolen in een christelijke liturgie moeten we echter heel voorzichtig zijn. D.3.10

JOODSE FEESTKALENDER (7e - 12e maand) (naar de viering van de diaspora) TISJRIE CHASJWAN KISLEW TEWET SJEWAT ADAR 1 rosj hasjana chanoeka 2 rosj hasjana chanoeka 3 vst.gedalja 4 5 6 7 8 9 10 jom kippoer vastendag 11 12 13 vst.ester 14 poerim 15 soekkot toe bisjwat 16 soekkot 17 18 19 20 21 22 sjemini atseret 23 simchat tora 24 25 chanoeka 26 chanoeka 27 chanoeka 28 chanoeka 29 chanoeka 30 -- chanoeka -- -- D.3.11

JOODSE FEESTKALENDER (1e - 6e maand) (naar de viering van de diaspora) NISAN IJAR SIWAN TAMMOEZ AW ELOEL 1 *16 *45 heffing tienden 2 17 46 3 18 47 4 19 48 5 jom ha atsmaoet 49 6 21 sjavoe ot 50 7 22 sjavoe ot 8 23 9 24 tisja be aw 10 25 11 26 12 27 13 28 14 29 15 pesach 30 16 pesach *1 31 17 2 32 vastendag 18 3 lag baómer 33 19 4 34 20 5 35 21 pesach 6 36 22 pesach 7 37 23 8 38 24 9 39 25 10 40 26 11 41 27 jom hasjoa 12 42 28 13 43 29 14 44 30 15 -- -- -- * omer-telling D.3.12

OVERZICHT JOODSE FEESTEN EN HUN CHRISTELIJKE PARALLEL Sjabbat wekelijkse rustdag Zondag Pelgrimsfeesten Pesach gerste-oogst / uittocht uit Egypte Paasfeest Omer-tijd periode van rouw, met één feestdag (Lag ba-omer) 40-dagentijd? Sjavoe ot (Wekenfeest) tarwe-oogst / wetgeving op de Sinaï Pinksterfeest Soekkot (Loofhuttenfeest) oogst van de vruchten / tocht door de woestijn Palmpasen? Simchat Tora vreugde der Wet - Hoge Feesten Rosj hasjana Joods nieuwjaar / oproep tot bezinning Oud en Nieuw Jom Kippoer Grote Verzoendag Goede Vrijdag? Historische feesten Chanoeka Inwijding van de tempel Kerstfeest? Poerim Uitredding van dreigende ondergang Carnaval? Gedenkdagen Jom hasjoa Herdenking van de Holocaust 4 mei? Onafhankelijksdag Uitroeping van de staat Israël 5 mei? Tisja Be Aw Verwoesting van de tempel - Toe Bisjvat Nieuwjaar van de bomen -? Het vraagteken achter de christelijke parallel wil zeggen dat er een overeenkomst bestaat met de genoemde viering, zonder dat er sprake is van een echte parallel. D.3.13