Behandelwijzer Locatie Deventer Bestralingsbehandeling Prostaatkanker Jodiumimplantatie
2 Behandelwijzer locatie Deventer
Inhoudsopgave 3.1 Inleiding 4 3.2 Uw eerste bezoek 6 3.3 De voorbereiding 8 3.4 De bestraling 9 3.5 Bijwerkingen 13 3.6 Dieetadviezen 14 3.7 Ondersteunende zorg 18 Bestralingsbehandeling 3
3.1 Inleiding Uw uroloog heeft prostaatkanker geconstateerd. In goed overleg met de radiotherapeutoncoloog is aan u geadviseerd om inwendige radiotherapie, eventueel in combinatie met uitwendige radiotherapie, te laten plaatsvinden. In dit deel van de behandelwijzer vindt u belangrijke informatie over de inwendige bestralingsbehandeling en de voorbereidingen daarop. Voor meer informatie over uitwendige bestraling verwijzen wij u naar de desbetreffende informatiefolder. Meer over prostaatkanker De prostaat is een klier zo groot als een tamme kastanje (25-30 ml), die rondom de urinebuis ligt, tegen de blaas aan. De prostaat maakt het vocht dat nodig is voor het transport van zaadcellen bij de zaadlozing. In de prostaat kunnen goedaardige en kwaadaardige cellen ontstaan. Per jaar krijgen in ons land ongeveer 35.000 mannen kanker. Prostaatkanker komt voor bij meer dan 8.000 mannen, meestal op latere leeftijd. Voor je 40 e is prostaatkanker zeldzaam. Met een bloedonderzoek (PSA= Prostaat Specifiek Antigeen) kan deze vorm van kanker in een vroeg stadium worden herkend. In het lichaam bevinden zich cellen die zich delen. Celdeling is nodig voor het vervangen van oude, beschadigde of uitgeputte cellen. Celdeling is ook belangrijk om het lichaam te laten groeien. Prostaatkanker is een ziekte die ontstaat doordat sommige cellen zich ongeremd snel gaan delen. Het lichaam kan deze abnormale cellen niet bestrijden. Het heeft er geen grip op. De cellen gaan een eigen weg en hebben het vermogen om omliggend, gezond weefsel aan te tasten en binnen te dringen. Kankercellen kunnen zich ook verspreiden via de bloed- en lymfebanen en verder in het lichaam schade aanrichten. Deze uitzaaiingen noemen we metastasen. Als de prostaatkanker zich beperkt tot de prostaat, is genezing goed mogelijk. Zijn er uitzaaiingen geconstateerd, dan kan de ziekte wel worden onderdrukt, maar van genezing kan echter geen sprake zijn. 4 Behandelwijzer locatie Deventer
Iedere patiënt wordt over het algemeen voorafgaand aan de verwijzing besproken in ons urooncologisch team bestaande uit urologen, radiotherapeut-oncologen, medischoncologen en pathologen. Behandeling is voor iedereen anders In Nederland kennen wij vier behandelingsmethoden als de prostaatkanker beperkt is tot de prostaat. Operatief verwijderen van de prostaat (radicale prostatectomie) Bestraling van buitenaf (uitwendige radiotherapie) Bestraling binnenin (inwendige radiotherapie/brachytherapie) Behandeling met hormonen Ook combinaties van bovenstaande behandelingsmethoden worden toegepast. In het algemeen geldt dat de therapie agressiever wordt, als ook de prostaatkanker agressiever wordt. Wij proberen altijd de minst agressieve behandeling toe te passen, omdat dit een betere kwaliteit van leven oplevert, dus minder bijwerkingen en gevolgen. Dit mag echter niet ten koste gaan van de genezingskans! Het is dus niet een kwestie van een therapie uitkiezen. We bekijken welke therapie het meest geschikt is om de bij u geconstateerde prostaatkanker te behandelen. Andere behandelingsmogelijkheden zijn bevriezen (cryotherapie) en geluidsgolven (HIFU). Van beide methoden is echter niet bewezen dat ze vergelijkbare goede resultaten opleveren als bovengenoemde methoden. Alleen cryotherapie wordt soms door ons geadviseerd bij het terugkomen van de prostaatkanker in de prostaat zelf (dus niet bij uitzaaiingen). Soms is actieve behandeling niet nodig en blijft u alleen onder controle, omdat de kanker langzaam of vrijwel niet groeit. Wij noemen dit waakzaam beleid. Radiotherapiegroep legt zich toe op inwendige en uitwendige radiotherapie, eventueel in combinatie met hormoonbehandeling. Bestralingsbehandeling 5
3.2 Uw eerste bezoek Melden Bij het eerste bezoek aan Radiotherapiegroep meldt u zich bij de receptie (het eerste bezoek is een gesprek en nog niet de behandeling). Wij vragen u bij uw eerste bezoek de volgende zaken mee te nemen: pas van uw ziektekostenverzekering geldig identiteitsbewijs overzicht van uw medicatie, zowel verkregen via doktersrecept als zelfmedicatie 6 Behandelwijzer locatie Deventer
Gesprek over uw behandeling Voordat u de bestraling ondergaat, doorlopen wij een aantal voorbereidende onderzoeken en bespreken wij de behandeling met u. De radiotherapeut-oncoloog bepaalt of uw prostaat geschikt is voor inwendige bestraling. Het onderzoek van de prostaat gebeurt met een inwendig vingeronderzoek én een echografie (planningsecho/ volumestudie), beide via de anus. Het kan voorkomen dat deze onderzoeken uitwijzen dat aanvullend onderzoek nodig is, of dat het beter is om een hormoonbehandeling en/of uitwendige radiotherapie te ondergaan. U krijgt een aantal recepten voor medicijnen en wij geven u dieetadviezen. U maakt kennis met de uroloog van het Deventer Ziekenhuis. U kunt bij hem/haar terecht wanneer er tijdens de dag van behandeling klachten optreden die binnen zijn/ haar vakgebied liggen. De anesthesist bespreekt met u welke vorm van verdoving voor u het beste is. Patiëntenvoorlichting Aan de hand van een fotoreportage nemen wij het hele behandeltraject met u door, waaronder een aantal praktische zaken. Huisarts De huisarts en verwijzend specialist worden door middel van een brief op de hoogte gesteld van uw behandeling. In geval van problemen kunt u altijd met uw huisarts of verwijzend specialist overleggen. In acute gevallen kunt u ook altijd uw huisarts bellen. Deze kan zo nodig overleg plegen met de radiotherapeut-oncoloog die u behandelt. Bestralingsbehandeling 7
3.3 De voorbereiding Wij raden u aan om enkele dagen voordat de ingreep plaatsvindt een vezelbeperkt dieet (zie dieetadviezen ) te volgen. Medicatie De medicijnen zijn belangrijk om plasklachten zoveel mogelijk te voorkomen. Verder krijgt u een antibioticum en een laxeermiddel. Dit middel zorgt ervoor dat de endeldarm zoveel mogelijk leeg is tijdens de behandeling. 8 Behandelwijzer locatie Deventer
3.4 De bestraling In het kader van kwaliteit en veiligheid wordt vóór de behandeling een aantal malen een vorm van identificatie aan u gevraagd. Hiermee zorgen wij dat de juiste gegevens voor uw behandeling worden gebruikt. Bij inwendige bestraling worden er kleine radioactieve bronnen in en rondom de prostaat geplaatst. Deze bronnen worden ook wel zaadjes genoemd. De zaadjes bestaan uit een titanium omhulsel met daarin het Jodium-125. Jodium-125 is een radioactieve stof, waarvan de sterkte elke twee maanden halveert. Na vier maanden is de bestraling uitgewerkt. De zaadjes blijven definitief achter in het lichaam en zijn niet gevaarlijk. In het lichaam komt geen jodium vrij en u bent dus niet radioactief! De afmeting van jodiumzaadjes vergeleken met een 10 eurocent. Voor uw omgeving geldt dat de stralingsblootstelling zo miniem is dat u deze kunt vergelijken met de stralingsblootstelling die een passagier ondervindt wanneer hij 20 keer een vliegtuigreis van en naar New York maakt. Het voordeel van deze vorm van inwendige radiotherapie is dat de bestraling binnen de prostaat is geconcentreerd. Het omliggende weefsel wordt minder belast dan bij uitwendige bestraling. De bijwerkingen zijn door deze behandelingsvorm in het algemeen beperkt. Bestralingsbehandeling 9
De kans dat een patiënt kort na een behandeling met jodiumzaadjes aan prostaatkanker overlijdt, is zeer klein. De overheid stelt grenzen aan de verspreiding van radioactief materiaal in het milieu. Dit heeft als gevolg dat patiënten met jodiumzaadjes niet gecremeerd mogen worden als een patiënt kort na de behandeling komt te overlijden. Bij een begrafenis is er geen risico op verspreiding van radioactiviteit. Twee jaar na implantatie van jodiumzaadjes is de radioactiviteit van de zaadjes zover afgenomen dat crematie weer mogelijk is. Wij realiseren ons dat bovenstaande informatie als onprettig of confronterend ervaren kan worden. Indien u vragen heeft naar aanleiding van deze informatie, neemt u dan gerust contact op met uw behandelend radiotherapeut-oncoloog in Radiotherapiegroep. Het inbrengen van de jodiumzaadjes gebeurt operatief. Dit is vrijwel altijd twee à drie weken na de voorbereidende onderzoeken en gesprekken. De operatieve behandeling is tijdens een dagopname. Voor de verdoving krijgt u meestal een ruggenprik. De anesthesist heeft dit met u doorgesproken. De operatieve ingreep Als de verdoving werkt, krijgt u een (blaas)katheter. De echografiesonde in de endeldarm brengt de prostaat in beeld. Met behulp van dit beeld brengen wij via het perineum (de huid tussen de balzak en anus) een holle naald in. De jodiumzaadjes worden daarna via deze naald op exact de juiste plaats ingebracht, waarna de naald weer wordt verwijderd. De zaadjes zitten aan elkaar in strengetjes (strands) van 2 tot 6 zaadjes per draad. Tijdens het achterlaten wordt de plaats van de ingebrachte zaadjes gecontroleerd met een röntgenapparaat. Röntgen met zaadjes 10 Behandelwijzer locatie Deventer
Meestal worden 15 tot 20 naalden gebruikt. Uit voorzorg krijgt u tijdens de behandeling antibiotica toegediend via een infuus. Een eventuele infectie wordt op deze manier voorkomen. De operatieve ingreep duurt ongeveer anderhalf uur. Ook wordt er nog een controle CT-scan van de prostaat gemaakt. De (blaas)katheter verwijderen wij na een aantal uren. Na de behandeling De eerste maanden gebruikt u medicijnen die de plasklachten zoveel mogelijk bestrijden. U komt na één maand en na drie maanden terug voor controle. Bij de eerste controle maken wij opnieuw een CT-scan van de prostaat. Bij een onderdosering (te lage dosis) kunnen we in overleg besluiten om een aantal zaadjes bij te plaatsen. Mochten zich verder geen klachten voordoen, dan komt u na het eerste jaar slechts één keer per jaar bij de radiotherapeut-oncoloog terug. Daarnaast wordt u gecontroleerd door uw uroloog. Ook bieden wij na 1 jaar de mogelijkheid van schriftelijke controles. Afsprakenkaartje Na afloop van de behandeling krijgt u een afsprakenkaartje mee met daarop een controle afspraak bij de radiotherapeut-oncoloog en uroloog van het Deventer Ziekenhuis voor over ongeveer een maand. Bestralingsbehandeling 11
12 Behandelwijzer locatie Deventer
3.5 Bijwerkingen Specifieke bijwerkingen na de ingreep De dagen na de ingreep kunt u een bloeduitstorting onder de balzak krijgen. Het gebied tussen de anus en de balzak is gevoelig en voelt vol aan. Deze klacht duurt ongeveer één tot drie weken. Plasklachten kunnen optreden, zoals branderigheid, het slecht kunnen ophouden van de plas of juist moeilijker en vaker plassen. Dit is zeker niet bij iedereen het geval. Na vier tot zes weken nemen deze klachten geleidelijk aan af. Voor deze klachten krijgt u medicijnen van uw radiotherapeut/uroloog. In de urine kan de eerste tijd bloed zitten. Dit is op zich niet verontrustend. Het is belangrijk om voldoende te drinken. Er is een kans (minder dan 6%) dat u na de ingreep niet meer kunt plassen. De plasbuis is dan door de zwelling dichtgedrukt. Mocht dit gebeuren, meldt u dan direct bij uw eigen uroloog. In het ergste geval meldt u zich bij de Eerste Hulp. Er wordt dan voorzichtig een katheter geplaatst. Deze katheter zal zo snel mogelijk weer worden verwijderd. Incontinentie komt zelden voor. Het kan voorkomen dat u diarree krijgt of dat u wat slijm (soms bloed) bij de ontlasting hebt. Dit komt door de bestralingsreactie op de endeldarm. De klacht is niet verontrustend en gaat bijna altijd na enkele maanden vanzelf over. Aanpassingen van het dieet kunnen ook een positief effect hebben op de klachten. Zie verder het hoofdstuk over het dieet. Na drie maanden is het plaspatroon grotendeels hersteld. Verdere verbeteringen treden zelfs tot twee jaar na de behandeling op. De klachten zoals hierboven beschreven kunnen ook langer aanhouden. Het is belangrijk dat u, in overleg met uw radiotherapeut-oncoloog, uw medicijnen inneemt en dat u het dieet volgt. Ernstige bijwerkingen komen zelden voor. Wij kunnen deze echter, net als bij andere behandelingen of operatieve ingrepen, nooit helemaal uitsluiten. Bestralingsbehandeling 13
3.6 Dieetadviezen 3.6.1 Vezelbeperkt dieet Dit dieet volgt u twee dagen voor de behandeling. Ontbijt 2 à 3 sneetjes witbrood zonder zaden, besmeerd met halvarine, margarine of roomboter beleg - kaas zonder pitten en korsten - 1 gekookt ei (als u daar zin in heeft) - honing, gekleurde hagelslag of jam thee met suiker als u dat gewend bent Tussendoor koffie, thee of water 1 portie fruit zonder schil of pit (appel, peer of banaan) Tweede broodmaaltijd 2 à 3 sneetjes witbrood zonder zaden, besmeerd met halvarine, margarine of roomboter beleg - kaas zonder pitten en korsten - honing, gekleurde hagelslag of jam 1 beker melk of karnemelk Tussendoor thee 2 biscuitjes Begin twee dagen voor de opname met een vezelbeperkt dieet. Na acht uur s avonds tot vier uur voor de behandeling alleen nog koffie, thee of water drinken. 14 Behandelwijzer locatie Deventer
Warme maaltijd een stuk gekookte kip zonder vel of gekookte vis 1 groentelepel gekookte groenten (worteltjes, bloemkoolroosjes, spinazie of sperziebonen) een portie witte rijst, macaroni of spaghetti (geen volkoren) jus of bouillon een schaaltje yoghurt, vanillevla of vanillepudding In de loop van de avond koffie, thee of water Voldoende drinken ruim 1 tot 2 liter vocht per dag naast koffie (maximaal 4 kopjes per dag), thee of water kunt u ook bouillon, druiven-, appel-, en sinaasappelsap (zonder vezels), roosvicee en limonade van limonadesiroop gebruiken. Geen dranken met koolzuur! De dag van de behandeling: nuchter 3.6.2 Na de behandeling Belangrijk is dat u na de behandeling voldoende drinkt. Dat is minstens 1 tot 2 liter drinkvocht per dag. Verder kunt u eten wat u gewend bent. Bestralingsbehandeling 15
3.6.3 Dieet bij klachten Het is mogelijk dat u na de behandeling plas- en/of ontlastingsklachten krijgt. U krijgt hier medicijnen voor. Klachten kunnen verminderen door het volgen van een bepaald dieet. Bij plasklachten deze producten niet gebruiken alcohol appels en appelsap aardbeien ananas azijn chocolade citrusvruchten (sinaasappel, citroen en grapefruit) en het sap hiervan cranberry s en cranberrysap koolzuurhoudende dranken koffie perziken pruimen sterke kruiden en specerijen vitamine B-complex vitamine C Deze producten kunt u met mate gebruiken avocado s bananen champagne gekonfijte vruchten, zoals vijgen noten oude kaas uien roggebrood wijn yoghurt zure haring zure room 16 Behandelwijzer locatie Deventer
Dit fruit kunt u wel nemen abrikozen papaja peer watermeloen Wanneer de bijwerkingen zijn verdwenen, kunt u weer eten wat u wilt. Algemene adviezen na de bestraling Na twee à drie dagen kunt u weer met uw dagelijkse bezigheden beginnen. Wij adviseren u om de eerste zes à acht weken niet zwaar te tillen en geen druk op de prostaat te geven, zoals fietsen. U kunt gewoon seksuele omgang hebben. Het lange tijd niet vrijen kan zelfs nadelige gevolgen hebben voor de potentie. Bij seks raden wij u voor de eerste keren aan om een condoom te gebruiken. Het sperma kan de eerste tijd rood of donker verkleurd zijn. Dit komt door de bloedbijmenging. De potentie kan in de loop der jaren minder worden, enerzijds door natuurlijke processen, anderzijds door de bestraling. Hoewel de blootstelling aan straling voor de omgeving laag is, wilt u natuurlijk het zekere voor het onzekere nemen als u in de buurt bent van iemand die zwanger is. Wij adviseren u dan ook om de eerste twee maanden enige afstand (minstens 1 meter) te nemen van vrouwen die minder dan vier maanden zwanger zijn. Ook kleine kinderen moet u de eerste paar maanden niet te lang op schoot houden. Bestralingsbehandeling 17
3.7 Ondersteunende zorg Vragen voor, tijdens en na de bestraling Mocht u na de behandeling nog met vragen over de bestraling zitten of heeft u klachten die mogelijk met de bestraling te maken kunnen hebben, dan kunt u contact met ons opnemen en zullen wij u verder helpen. U kunt ons bereiken van maandag t/m vrijdag van 9.00-16.30 uur op telefoonnummer 0570-646931. Met spoed hulp nodig in de avonduren of in het weekend Mocht u dringend hulp nodig hebben buiten de openingsuren van Radiotherapiegroep, dan kunt u het beste contact opnemen met de dienstdoende radiotherapeut-oncoloog op telefoonnummer 0570-646900. U wordt dan doorverbonden naar de telefooncentrale van het Deventer ziekenhuis. U kunt vragen naar de dienstdoende radiotherapeut-oncoloog. 18 Behandelwijzer locatie Deventer
Bestralingsbehandeling 19
Behandellocatie Deventer Nico Bolkesteinlaan 85, Deventer Postbus 123, 7400 AC Deventer T +31 (0)570 64 69 00 F +31 (0)570 64 69 01 Radiotherapiegroep heeft behandellocaties in Arnhem, Deventer en Ede E info@radiotherapiegroep.nl www.radiotherapiegroep.nl BB-prostaatkanker jodium-d-2014-001