Basics Management voor medici

Basics Management voor medici

Reeks Medicus en Management Redactie: Drs. C.C. van Beek MCM Verschenen: Basics management voor medici Management van het patiëntenproces Management van patiëntenstromen Medisch communicatiemanagement Management van gezondheidsonderzoek Kwaliteitsmanagement in de gezondheidszorg Strategisch management voor medici Opleiden van medisch specialisten Financieel management voor medici Marketing voor zorgverleners

Basics Management voor medici Drs. P. Wijnsma Prof. dr. J.L.L. Kimpen Tweede, geheel herziene druk Medicus en Management 1 Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010

2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN: 978 90 313 7717 6 NUR: 870, 801 Ontwerp omslag en lay-out: Bottenheft Eerste druk, eerste oplage 2000 Eerste druk, tweede oplage 2001 Tweede, geheel herziene druk 2010 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud Woord vooraf 9 1 Inleiding: medicus en management 15 1.1 Opleiding en werkelijkheid 15 1.2 De competenties van de medicus 18 1.3 Doel en opzet van dit boek 20 2 Het zorgstelsel 23 2.1 De rol van de overheid 23 2.2 Beheersing van de zorgkosten 24 2.3 Gereguleerde marktwerking in de zorg 28 2.4 Wettelijke basis van de zorgmarkt 30 2.5 Werking van de zorgmarkten 32 2.6 De zorgverzekeringsmarkt 33 2.7 De zorginkoopmarkt 36 2.8 De zorgverleningsmarkt 38 3 De bedrijfseconomie van het ziekenhuis 41 3.1 Mix van functiegerichte bekostiging en prestatiebekostiging 41 3.2 Het functiegerichte budget 44 3.3 Het DBC-systeem 48 3.4 Voordelen DBC-systeem 51 3.5 DBC s Op weg naar Transparantie (DOT) 54 3.6 Verbinding tussen medisch beleid en bedrijfseconomie 55

4 De ziekenhuisorganisatie 631 4.1 De historie 61 4.2 Het basismodel van de ziekenhuisorganisatie 63 4.3 Functionele organisatie van de patiëntenzorg 66 4.4 Specialismengebonden organisatie van de patiëntenzorg 69 4.5 Het proces rond de patiënt centraal 72 4.6 Ziekenhuizen in de toekomst 74 5 De medische staf 79 5.1 Organisatie en positie medische staf 79 5.1.1 Verhouding ziekenhuis en medische staf 79 5.1.2 Organisatie medische staf 81 5.1.3 Verhouding stafbestuur-raad van bestuur 83 5.1.4 Professionalisering medische staven 84 5.2 Medisch management 85 5.2.1 Functie van medisch manager 85 5.2.2 Competenties medisch manager 87 5.2.3 Taakverdeling medisch en bedrijfskundig manager 89 5.2.4 Medisch management op divisieniveau 90 5.2.5 Combinatie of scheiding van managementtaken 91 5.3 De maatschap 93 5.3.1 Besturingsfilosofie van de maatschap 93 5.3.2 Soorten maatschappen 95 5.3.3 Kenmerken goed functionerende maatschap 98 5.4 Verhouding medische staf en ziekenhuis in de toekomst 100

6 Strategie en beleid 105 6.1 Het ziekenhuis: tijdelijke coalities van gelijkgestemden 106 6.2 Strategie 110 6.3 De planning- en controlcyclus 119 6.4 Ondernemingsplan 123 6.5 Programma- en projectmanagement 126 6.6 Voorwaarden voor realisatie van plannen 128 7 Management van mensen 131 7.1 De menselijke factor 132 7.2 Samenhangend HRM-beleid 136 7.3 Organisatieontwikkeling (work systems) 139 7.4 Arbeidsvoorwaarden (reward systems) 141 7.5 Afstemming van mens en organisatie (human resource flow) 142 7.6 Leiderschap (employee influence) 146 8 Kwaliteitsmanagement 151 8.1 Drie verschillende logica s 152 8.2 De professie 155 8.3 De markt 159 8.4 Het bedrijf 164 8.5 Mediëring van het spanningsveld door de overheid 169 Lijst van afkortingen 173 Literatuur 175 Register 179

Woord vooraf Management roept nog steeds bij veel medici een ambivalent beeld op. Een beeld waarin aspecten als beheersen en op de centen letten centraler lijken te staan dan kwaliteit en de menselijke kant van het organiseren. Gelukkig wordt het beeld langzamerhand bijgesteld. Medici ondervinden steeds meer hoe belangrijk het is om de almaar complexer wordende werkelijkheid actief te beïnvloeden in plaats van passief af te wachten wat er op de gezondheidszorg afkomt. Zij merken dat ze daarbij goed gebruik kunnen maken van managementexpertise. Of dat nu is door zichzelf bij te scholen dan wel door beter gebruik te maken van de experts op dit gebied in de zorgorganisatie, of juist door beide lijnen te volgen. Om goed gebruik te kunnen maken van expertise, is het over het algemeen wenselijk dat men iets van de materie afweet. Dat men weet welke meerwaarde ermee gecreëerd kan worden. De reeks Medicus en Management gebruikt de term management voor het organiseren dan wel faciliteren van het bereiken van doelen; management wordt gezien als een middel om het verlenen van kwalitatief verantwoorde en doelmatige patiëntenzorg te vergemakkelijken. Management is geen doel op zich. De reeks Medicus en Management wil het accent leggen op management op menselijke maat. De maat van de patiënten maar ook van de professionals in de kennisintensieve organisaties, waarvan in de gezondheidszorg sprake is. Naast de hardware blijft innovatie van wendbare software onontbeerlijk. 9

Daarnaast bieden de boeken uit de reeks de medicus instrumenten waarmee ook de rationele kant van het management begrepen en gebruikt kan worden. Dat medici hun dagelijkse praktijk al sinds jaar en dag managen is een gegeven. Een uitdaging is het om dat ook te blijven doen in een almaar complexer wordende omgeving waarin onderlinge afhankelijkheid steeds groter wordt. De focus van deze reeks is dat medici in de praktijk van alledag, of ze willen of niet, met problemen geconfronteerd worden die te ingewikkeld zijn om in de wandelgangen opgelost te worden. Handzaam en snel moet in de boeken achtergrondinformatie gevonden kunnen worden over kwesties waar medici niet voor zijn opgeleid en toch mee worden geconfronteerd. Een specialist in een teaching hospital wil nog eens even opfrissen wat voor de opleiding belangrijke aspecten zijn. Hij zet op een rijtje wat er nu precies van een goede supervisor wordt verwacht, wat bij praktijkonderwijs (leren on the spot ) belangrijke didactische principes zijn en hoe je iemand een goede of een onvoldoende beoordeling geeft, zodanig dat deze er daadwerkelijk iets van leert. Ook de specialist die steeds vaker in multidisciplinaire teams moet samenwerken, is een voorbeeld van een beroepsbeoefenaar die baat kan hebben bij deze reeks. Hij begrijpt het onderlinge gekissebis niet tijdens een patiëntenbespreking waarin de teamleden de volgorde moeten afstemmen. Een bespreking die hij dan ook nog moet voorzitten. s Avonds bedenkt hij dat hij dit probleem eigenlijk en eindelijk eens zou willen tackelen. Hij laat zijn blik eens glijden over de reeks Medicus en 10

Management en vindt iets van zijn gading in de uitgave Medisch communicatiemanagement. Vervolgens komt hij erachter dat er een veel structureler probleem speelt. Teamleden hebben moeite om hun aanbod goed te plaatsen binnen het totale patiëntenproces, ontdekt hij via Management van het patiëntenproces. Hij zal in de maatschap eens polsen of zijn diagnose over het ontbreken van een gestroomlijnd patiëntenproces ook (h)erkend wordt door de andere maten. Zijn voorlopige diagnose is dat ieder teamlid zijn eigen vakverworvenheden centraler stelt dan de procesgang die de patiënt vanaf de huisarts door het ziekenhuis naar de thuiszorg gaat. Als hij met zijn collegae op één lijn zit, zal hij het boek over communicatie er nog eens op naslaan om te lezen hoe je deze problematiek bij de andere disciplines kunt aankaarten zonder dat ze zich aangevallen voelen. Onze gebruikersgroep bestaat uit praktiserende medisch specialisten die deels praktiseren en deels managen en zij die tot specialist worden opgeleid in de laatste jaren van hun opleiding. Ze kunnen medisch specialisten zijn, huisartsen, specialisten ouderengeneeskunde, artsen voor verstandelijk gehandicapten en ook wel psychiater. De gebruikers moeten de vertaalslag naar hun eigen situatie maken. Vanuit de zorgketen gedacht, samen. Voor degenen die veel met de medici samenwerken, kan deze reeks ook interessant zijn. De opzet van elk van de boeken is praktijkgericht. Minimaal twee auteurs schrijven; de een is materiedeskundig en de ander is een uit de praktijk afkomstige arts, die zorg draagt voor de vertaalslag 11

van jargon naar begrijpelijke taal, van abstracte inzichten naar in de praktijk toepasbare adviezen. Dit alles onder het motto hoe concreter hoe beter!. Er is dan ook expliciet gewerkt met casuïstiek met voorbeelden, met gevisualiseerde teksten in schema s, verhelderende figuren en handige checklists. Dit eerste boek is te beschouwen als een inleidende basis voor de andere boeken. Het geeft een helder beeld van de context waarin de medisch specialisten figureren en wat hun perspectief is in die snel veranderende (zorg)wereld. Er wordt ook een referentieraam geschetst vanuit de diverse managementgebieden om de veranderingen in de gezondheidszorg te kunnen plaatsen. Dit boek geeft de lezer basale bagage; een schets van de state of the art van deze domeinen gerelateerd aan herkenbare problemen en projecten in de praktijk. Tot slot is organiseren in essentie het op respectvolle wijze omgaan met mensen; ook wel management van mensen genoemd. Wij bevelen deze reeks in het algemeen en dit basisboek in het bijzonder dan ook bij iedere arts die betrokken is bij het ontwikkelen, uitvoeren, verbeteren en overdragen van de patiëntenzorg van harte aan! mr. k.c.n.m. bakx dr. j.h.b. de bruijn prof. dr. n.s. klazinga prof. dr. j. moen prof. dr. a.p.w.p. van montfort f.b.m. sanders prof. dr. p.a.m. vierhout 12

Opmerkingen bij de tweede, geheel herziene druk Het boek heeft jarenlang voorzien in een behoefte aan een praktisch basisboek voor medisch specialisten die iets meer wilden dan alleen een cursus volgen. Deze nieuwe druk is grondig herzien, aan de hand van opmerkingen bij het gebruik door deze doelgroep en de nieuwste inzichten als het gaat om het geïntegreerd medisch specialistisch bedrijf en veiligheidsmanagement. Ook is de inhoud over de huidige en toekomstige bekostiging aanzienlijk aangepast. Er heeft zich inmiddels ook een ingrijpende stelselwijziging voltrokken die zijn weerslag heeft gekregen in deze geheel herziene druk. Wij wensen u veel lees- en leerplezier! drs. c.c. van beek mcm 13