DO 25 SEPTEMBER 2014 20:00 HOOGSTRATEN, BEGIJNH OFKERK BEGIJNH OF o.l.v. JUL IEN WOLFS JUL IA K IRC HNER sopraan Y OKO K AWAKUBO viool M YRIAM R I G NOL, M ATHIL DE VIALLE, PAU M ARC OS VIC ENS gamba D IEG O S A L AMANC A aartsluit JUL IEN WOLFS orgel M USICA D IVINA 25
JOHANN SEBASTIAN BACH Recitatief en aria uit Gott ist unsre Zuversicht, BWV 197 FRANZ TUNDER Preludium nr. 1 FRANZ TUNDER Wachet auf, ruft uns die Stimme DIETRICH BUXTEHUDE Singet dem Herrn, BuxWV 98 Canzon in mi klein, BuxWV 169 Ciaccona in mi klein, BuxWV 160 Klag-Lied, BuxWV 76 JOHANN PACHELBEL Canon in re groot pauze FRANZ TUNDER Preludium nr. 4 DIETRICH BUXTEHUDE O clemens, o mitis, o coelestis Pater, BuxWV 82 JOHANN PACHELBEL Fuga in re klein FRANZ TUNDER Helft mir Gott s Güte preisen FRANZ TUNDER Ach Herr, lass deine lieben Engelein i.s.m. Stad Hoogstraten Dit concert wordt opgenomen door Klara en wordt uitgezonden op donderdag 13 oktober 2014 om 20:00 in het programma Klara Live. 26 M USICA D IVINA
ABENDMUSIK : BACHS MUZIKALE WEGBEREIDERS Het lijkt soms aantrekkelijk om de Duitse barokperiode in haar totaliteit te interpreteren als een grote aanloop naar het werk van Johann Sebastian Bach. En inderdaad, Bach slaagde erin om heel uiteenlopende stijlen te synthetiseren en wist in bijna alle genres zijn voorgangers kwalitatief te overstijgen. De individuele verdienste van elke voorganger afzonderlijk mag echter niet onderschat worden. Bovendien waren veel van Bachs muzikale voorvaderen tijdens hun leven ruim zo populair als Bach zelf. In dit programma werpt het Belgische barokensemble Les Timbres een blik op Bachs meest rechtstreekse invloeden: Franz Tunder, Dietrich Buxtehude en Johann Pachelbel. Tijdens de Duitse barok speelde het muzikale leven zich grotendeels af binnen de vele kleine en grote hoven en de kerken die daaraan verbonden waren. De verdeeldheid van het Duitstalige grondgebied was recht evenredig met de verscheidenheid aan muzikale stijlen. Daar kwam voor het eerst verandering in halverwege de zeventiende eeuw in Noord-Duitsland. Enkele rijke Hanzesteden zoals Lübeck, Hamburg en Lüneburg investeerden fors in kerkgebouwen en bijhorende orgels. Mede door het overwaaien van de orgeltraditie uit Noord-Nederland ontstond zo een boeiende dialoog tussen de orgelbouw, de muzikale traditie en de protestantse geloofsgemeenschap. Een organistenbetrekking in een van deze Hanzesteden bracht veel prestige met zich mee en trok automatisch s lands belangrijkste componisten aan. Franz Tunder (1614-1667) kan beschouwd worden als de stamvader van wat later de Noord-Duitse Orgelschool zou genoemd worden. In 1641 werd Tunder aangesteld als organist in de Marienkirche van Lübeck, na enkele jaren studie in Firenze bij het Italiaanse orgelgenie Girolamo Frescobaldi. Van Tunder zijn slechts veertien orgelwerken, 27
zeventien vocale werken en één instrumentaal werk bewaard gebleven, die niettemin van hoge muzikale kwaliteit zijn. Zijn muziek is te begrijpen tegen de achtergrond van het Duits protestantisme, wat zich vooral vertaalt in een voorkeur voor koraalmelodieën, maar getuigt ook van een sterke affiniteit met Italiaanse stijlkenmerken en instrumentatie. De virtuoze en schijnbaar improvisatorische stijl van Tunders orgelpreludes is een voorbeeld van de zogenaamde stylus phantasticus die teruggaat op Frescobaldi en via Tunder ingang vond in het Duitse repertoire. Ongeveer een derde van Tunders vocale werken zijn bewerkingen van koraalmelodieën op Duitse tekst. In enkele gevallen, zoals in Ach Herr, lass deine liebe Engelein, klinkt die koraalmelodie nergens letterlijk, maar dient ze enkel als vertrekpunt voor het muzikale materiaal. Stilistisch gezien kunnen deze werken aangeduid worden als korte solocantates, maar omwille van de opvallende vocale solopartij en de bescheiden instrumentale begeleiding worden ze soms ook soloconcerti genoemd. Wachet auf, ruft uns die Stimme is een voorbeeld van deze eerder concerterende stijl, waarin de solostem de hoofdrol speelt en de instrumenten af en toe onderbreken met een instrumentaal refrein. De grotere bezetting van Helft mir Gott s Güte preisen liet Tunder toe om te variëren in textuur en compositorische stijl in de verschillende strofen. Door een spaarzaam gebruik van muzikaal materiaal geeft elke kleine ritmische of melodische wijziging de muziek steeds een nieuw elan. Tunder was een getalenteerd organist en componist, maar het was een andere verdienste die hem tot een belangrijke schakel maakte voor de ontwikkeling van de Duitse barok. Vermoedelijk vanaf de jaren 1650 organiseerde Tunder iedere donderdag een orgelconcert in de Marienkirche, bedoeld om zakenmannen te vermaken die wachtten op het openen van de aandelenmarkt op donderdagmiddag. De rijke handelaars financierden dit project, waardoor de toegang gratis bleef en de concerten dus toegankelijk waren voor iedereen. Deze orgelconcerten, na enkele jaren ook aangevuld met vocale muziek, vormden de eerste publieke concertreeks in de geschiedenis van Duitsland en al snel kwamen muziekliefhebbers van heinde en van ver om deze concerten te kunnen bijwonen. Na Tunders dood nam Dietrich Buxtehude (1637 of 1639-1707) in 1668 diens post over als organist in Lübeck, en trouwde met Tunders 28
dochter. Het was in die tijd immers gebruikelijk om een dergelijk huwelijk als voorwaarde te stellen voor een opvolging, helaas tot Buxtehudes latere malheur: zowel Händel, Mattheson als Bach lieten een betrekking in Lübeck aan zich voorbijgaan omdat ze weigerden met Buxtehudes dochter te trouwen Buxtehude zette de wekelijkse concertreeks voort die Tunder op poten had gezet en breidde het repertoire uit door invoering van oratoria. Voortaan zou de concertreeks op enkele specifieke zondagen in het jaar plaatsvinden, tegen de avond. Buxtehudes Abendmusik bouwde op korte tijd een enorme reputatie op en trok muzikale belangstellenden aan van over het hele land. Zo is het bekend dat Johann Sebastian Bach in 1705 als twintigjarige de afstand van vierhonderd kilometer tussen Arnstadt en Lübeck te voet overbrugde om gedurende drie maanden Buxtehudes Abendmusik bij te wonen en zijn componeerstijl te leren kennen. Buxtehudes œuvre bestaat voornamelijk uit orgelwerken en vaak grootschalige vocale muziek. Hij is zonder twijfel de bekendste vertegenwoordiger van de Noord-Duitse Orgelschool en in zijn orgelwerken toont Buxtehude zich dan ook een ware erfgenaam van Tunder. Zijn Ciaccona in mi klein bestaat uit een reeks variaties op een thema dat Buxtehude in de pedalen van het orgel plaatst zodat de manualen vrij blijven voor een aantal virtuoze variaties in de inmiddels typische stylus phantasticus. Gewoonlijk zijn de orgelwerken van Buxtehude technisch zeer complex: zijn Canzon in mi klein bevat een ingewikkelde vierstemmige fuga. Halverwege het werk duikt een tegenthema op zodat het verdere werk de vorm krijgt van een compositorisch en technisch uitdagende dubbelfuga. Hoewel dit strikt genomen niet tot zijn opdracht behoorde, schreef Buxtehude meer vocale werken dan orgelwerken. Ook in deze composities, vaak gecomponeerd in een vrije stijl vergelijkbaar met de stylus phantasticus, klinkt zijn achtergrond als organist door. Daarnaast is ook de context van zijn concertreeks Abendmusik heel belangrijk: Buxtehude moest rekening houden met zijn internationaal publiek en schreef daarom in zeer uiteenlopende stijlen en genres. In tegenstelling tot zijn voorgangers en tijdgenoten hield Buxtehude deze genres niet altijd strikt gescheiden. Vaak gebruikte hij stijlmiddelen geassocieerd met een bepaald genre in een toen atypische context. Ook het intieme O cle- 29
mens, o mitis, o coelestis Pater, vermoedelijk uit 1675, is een hybride werk. Vormelijk vertoont het werk het meest gelijkenissen met een solocantate maar Buxtehude gebruikte zelf de term motetto, die normaal gezien voorbehouden was voor puur vocale liturgische werken. Even intiem is Klag-Lied, een langzame elegie die Buxtehude schreef voor de dood van zijn vader in 1674. Het werk droeg de ondertitel Muß der Tod denn auch entbinden en is een strofische aria met sobere begeleiding zonder de gewoonlijke instrumentale tussenspelen. Singet dem Herrn voor de zeldzame bezetting van solostem, soloviool en continuo is dan weer geschreven in een duidelijke concerto-stijl. Het werk bestaat uit een aantal contrasterende secties waarin de viool en de stem beurtelings centraal staan. Buxtehudes virtuoze orgelwerken en vocale composities, die telkens verschillende internationale stijlen verenigden, oefenden een immense invloed uit op het œuvre van Johann Sebastian Bach. Een andere even rechtstreekse invloed op Bach was de Zuid- Duitse organist en componist Johann Pachelbel (1653-1706), die enkele jaren les gaf aan Johann Christoph Bach, de oudste broer van Johann Sebastian. Alvorens in 1695 een vaste betrekking als organist in zijn geboortestad Nürnberg aan te nemen, werkte hij eerst onder meer in Wenen, Erfurt en Stuttgart, waar hij met veel uiteenlopende stijlen in contact kwam. Pachelbel is de belangrijkste vertegenwoordiger van wat men tegenwoordig de Zuid-Duitse Orgelschool noemt. Zijn schaars overgeleverde werken, het merendeel orgelwerken, tonen een voorliefde voor een heldere stijl met duidelijke melodieën en ongecompliceerde harmonie. Meestal bevatten zijn orgelwerken geen pedaalpartij zodat de werken ook in de huiskamer, op klavichord of klavecimbel, een plaats konden krijgen. Naast klaviermuziek componeerde Pachelbel ook kamermuziek, waarvan de meeste overgeleverde werken komen uit zijn verzameling Musicalische Ergötzung, vermoedelijk uit 1695. In zijn overbekende Canon in re groot combineert Pachelbel twee contrapuntische technieken: enerzijds de variatiereeks waarvan de continuo het grondthema steeds herhaalt, en anderzijds de canon die driestemmig in de violen wordt uitgevoerd. Typisch voor Pachelbel, ook in zijn Fuga in re klein, is de eenvoud en de muzikale onberispelijkheid van het werk. Het œuvre van Johann Sebastian Bach is het smeltpunt van een 30
aantal internationale barokke stijlen, die door voorgangers als Buxtehude en Pachelbel al op een zeer degelijke manier geïntegreerd werden in de Duitse muzikale traditie. Het ensemble Les Timbres, onder leiding van organist Julien Wolfs, spoort deze invloeden op in enkele werken van Bachs meest rechtstreekse wegbereiders. Arne Herman 31