Verslag symposium Groen, groener, groenst Op 10 november 2011 vond het symposium Groen, groener, groenst plaats in het Bomencentrum te Baarn. Het symposium werd georganiseerd vanuit het programma Bouwen met Groen en Glas en BNA Onderzoek, in samenwerking met de Vereniging Hoveniers Groen en het Productschap Tuinbouw. Doel van het symposium was de kenniskloof tussen de bouw- en de groensector te doorbreken, en een vakoverstijgende benadering van groentoepassingen in, op en aan gebouwen te stimuleren. Met zo n zeventig aanwezigen uit de architectuur, landschapsarchitectuur, groen, onderwijs en wetenschap een mooi gemêleerde groep om hierin een belangrijke stap voorwaarts te zetten. Atto Harsta (Programmadirecteur Bouwen met Groen en Glas en tevens de dagvoorzitter) en Jutta Hinterleitner (Programmamanager BNA Onderzoek) openden het symposium. BNA Onderzoek is medeorganisator van het symposium, omdat het toegankelijk maken van nieuwe ontwikkelingen en kennis voor architecten een belangrijke doelstelling van de afdeling is. Daarnaast gaf Hinterleitner aan dat ook het breder trekken van onderwerpen door er andere disciplines bij te betrekken belangrijk is voor de architectuur. Atto Harsta gaf een beknopt overzicht van de ontwikkeling van groen de afgelopen decennia. Duurzaamheid komt in golven, en heeft tot nu toe drie pieken gehad. We bevinden ons nu in de derde golf. In al deze golven was er hernieuwde aandacht voor de natuur. De golven lopen synchroon met de mate waarin groen zich verhoudt ten opzichte van de omgeving. Was groen vroeger alleen in de architectuur een item, nu is groen in alle sectoren een hot item. Tegelijkertijd heeft de aandacht voor duurzaamheid en het cradle to cradle concept een vlucht genomen. De wereldbevolking neemt nog steeds toe. Onlangs is de zeven miljardste wereldburger geboren. Als je al deze mensen wilt voeden, kleden, huisvesten en verzorgen dan moeten de gangbare processen veranderen, en natuurlijke bronnen op een andere manier aangesproken worden. De architectuur kan hierin bijdragen door zich te gaan richten op integraal ontwerpen met een maximale inzet van natuurlijke bronnen. Harsta doet dan ook de oproep om samen te werken met de natuur voor een gezondere en duurzamere gebouwde omgeving. Villa Flora, Venlo
Deze vitale architectuur levert gebouwen waarin mensen zich maximaal prettig voelen. Een voorbeeld van zo n gebouw is Villa Flora, een van de paviljoens op de Floriade 2012. In dit gebouw zijn alle aspecten vertegenwoordigd waar Bouwen met Groen en Glas voor staat. De betekenis van groen voor de kwaliteit van de leefomgeving Groen is in. Maar is dit blijvend of is groen een hype? En waar staat groen eigenlijk voor? Wat is nu de betekenis van groen voor de kwaliteit van de leefomgeving? Het begrip groen moeten we eerst een duidelijke inhoud geven. Volgens Arda van Helsdingen, directeur Copijn Tuin- en Landschapsarchitecten en voorzitter van de NVTL staat groen voor natuurbeleving. Van Helsdingen schetst de historische ontwikkeling van groen. In de Middeleeuwen beschouwde de mens de natuur als vijand, maar was de tuin een omsloten paradijs. Later werden tuinen meer open, en werden tuinen meer aan gebouwen gekoppeld. Nog later werd het groen in tuinen gemodelleerd en door middel van zichtlijnen en assen aan de bebouwing gekoppeld. Wel was er nog altijd de afbakening tussen gemodelleerde tuin en het landschap daarbuiten. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de ecologische stroming opzetten, waarin er meer werd ontworpen met de natuur. De maatschappelijke tendens van nu gaat nog verder: de mens kan samenwerken met de natuur. Een belangrijke vraag is nu: hoe kun je de mens leren dat de natuur iets voor hem kan betekenen? Belangrijk is om de tijd te nemen om de natuur te beleven. Het contact met de natuur doet de zintuigen openen. Natuur is levend en impliceert verandering. Groei, bloei, vruchten, geuren, dierenleven en vergankelijkheid. Wie wordt niet geraakt door wuivend gras, een bloeiende boom en trossen druiven op de zuidgevel? Belangrijk is dit ook door kinderen te laten ervaren, zodat ze het gevoel voor de natuur meekrijgen. Groen vormt een boeiende component voor onze omgeving, die ontworpen en af is. Natuur vraagt daarmee ook om zorg. In een stedelijke omgeving voel je je met je buurkinderen verantwoordelijk voor de beplanting die er staat. Natuur geeft daarmee ook een kans om je te verbinden, en zorgt voor sociale cohesie in de buurt. De mens voelt zich weer onderdeel van de natuur. Hoe ga je als vakgemeenschap om met deze ontwikkelingen van groen in de leefomgeving? Belangrijk is om je te realiseren dat de stedelijke omgeving een levend systeem is. De architect moet daarom over de grenzen van zijn opdracht heen kijken, naar het functioneren van het hele systeem. Daktuinen en groene gevels zouden verbonden kunnen worden met het maaiveld, maar ook naar binnen doorgetrokken kunnen worden. Zo krijg je een totaalconcept dat werkt. Groen vitaliseert! Groen en gezondheid lijken ver van elkaar af te liggen, maar dat is niet zo. In vroeger tijden kende men al de heilzame werking van de natuur, die men vond in kloostertuinen en sanatoria. Daarna verminderde de aandacht voor de natuur door de vele technische ontwikkelingen en nieuwe medicijnen. De laatste jaren zien we weer een omkeer in de aandacht voor de natuur. Het onderzoek van Jolanda Maas, onderzoeker bij het VUMC, geeft een antwoord op de vraag vanuit de zorgsector op welke manier de natuur een rol kan spelen in de gezondheid van mensen. Deze vraag komt deels ook voort uit de problematiek hoe de zorg in de toekomst betaalbaar te houden. In andere woorden: is er een relatie tussen de hoeveelheid groen in de woonomgeving en de gezondheid van mensen?
Alle tekenen wijzen erop dat mensen sneller herstellen en minder pijn ervaren als zij een groen uitzicht hebben. Veel hiervan moet echter nog verder onderzocht en onderbouwd worden. Het onderzoek van Maas richtte zich vooral op preventie: hoe zorg je ervoor dat mensen niet in het ziekenhuis komen? Groen in de woonomgeving kan hier veel aan bijdragen. Uit het onderzoek blijkt dat mensen met groen in hun omgeving zich gezonder voelen dan mensen zonder groen in de omgeving. Dit blijft niet Jolanda Maas, Groen vitaliseert! alleen bij een gevoel, want volgens metingen gingen mensen met een groene woonomgeving minder vaak naar de huisarts voor klachten gerelateerd aan de 24 meest voorkomende aandoeningen. Waarom is groen goed voor de gezondheid? Groen bevordert het herstel van stress (uitgaande van de evolutietheorie komt dit waarschijnlijk door een aangeboren liefde voor de natuur). Groen stimuleert sociale contacten en sociale cohesie, en het bevordert bewegen. Daarnaast heeft groen een positief effect op het binnenklimaat. De conclusie uit het onderzoek is dan ook dat groen gezond is, en de gezondheid op verschillende manieren kan verbeteren. Maar als vijftig procent van de wereldbevolking in een stedelijke omgeving woont, wat op termijn zal toenemen tot zeventig procent, hoe kun je er dan voor zorgen dat mensen genoeg aan groen worden blootgesteld en voldoende vitamine G opdoen? Groen ontwikkeld! Een belangrijke eerste stap is het vergaren en verspreiden van kennis op het gebied van groen, en wat groen voor de leefomgeving kan betekenen. Vanuit het Programma Bouwen met Groen en Glas is dit een belangrijk thema. Emile Quanjel, programmaregisseur Bouwen met Groen en Glas en lector Innovatie Bouwproces & Techniek aan de Avans Hogeschool Tilburg, zette uiteen hoe het Programma Bouwen met Groen en Glas zich hard maakt voor goede groen- en daglichttoepassingen in de architectuur. Kennis ontwikkelen en delen is hierin de kernboodschap. Door stakeholders aan elkaar te koppelen en sectoren bij elkaar te brengen zorgen we ervoor dat partijen van elkaar kunnen leren, want de oplossing komt vanuit verschillende disciplines. Dit begint al bij het onderwijs. Het programma is nauw betrokken bij het tot stand brengen van vakoverstijgende opleidingen, waarin de kennis van de bouw- en groensector wordt gecombineerd. Daarnaast zijn vanuit het programma verschillende onderzoeken naar de meerwaarde van groen en daglicht uitgevoerd. Marco van Zandwijk, Adviseur Atelier Rijksbouwmeester en projectmanager Bouwen met Groen en Glas, lichtte een aantal recente BGG onderzoeken toe. De onderzoeken Groene longen in de klas, Renoveren met groen en glas en Groen licht voor ouderenzorg geven een overzicht van de huidige situatie en de problematiek in de betreffende sector, en bieden een inventarisatie van kansen en mogelijkheden om met goede groen- en daglichttoepassingen het leefklimaat en het welbevinden van de gebruikers van de gebouwen te verbeteren. Alle onderzoeken staan integraal op www.bouwenmetgroenenglas.nl. Bert van Duijn, hoogleraar planten- elektrofysiologie aan de Universiteit Leiden, is de trekker van het onderzoek Planten in de klas. In dit onderzoek zijn de effecten van groen in klaslokalen op zowel de luchtkwaliteit als de prestaties van leerlingen onderzocht door
middel van een nulmeting en metingen na het toevoegen van planten in de klas. Het blijkt dat planten schadelijke stoffen heel effectief uit de lucht kunnen filteren. De verbeterde luchtkwaliteit bleek positief te werken op het welbevinden, de gezondheid en de (vooral creatieve) prestaties van leerlingen. Het onderzoek is te downloaden op www.bouwenmetgroenenglas.nl. Groen loont! Nu we steeds meer weten over het belang van groen en daglicht in de leef-, leer- en werkomgeving van mensen is het aan de verschillende vakdisciplines om met elkaar goede groen- en daglichttoepassingen in de architectuur te gaan verwezenlijken. Hiervoor moeten we groen omdenken. Wim van Ginkel, directeur Koninklijke Ginkel Groep, benadrukt dat de groensector een omslag moet maken in het denken over groen. Groen is niet langer alleen een product ter verfraaiing, maar groen heeft een belangrijke economische waarde. Deze waarden van groen moeten goed in de groensector verankerd worden, en ook vanuit deze sector uitgedragen worden. Daarnaast moet groen als een volwaardig onderdeel van een bouwplan vanaf het begin worden meegenomen in het ontwerp. Alleen dan kan de meerwaarde van groen optimaal worden benut. Voorwaarde hierbij is dat groenprofessionals met hun specifieke kennis in het beginstadium van het ontwerp worden geraadpleegd, en dat er bereidheid is van elkaar te leren. En dat de nieuwe generatie groenprofessionals ook opgeleid wordt om deze kennis in praktijk te brengen. Hier ligt een duidelijke opgave voor het onderwijs. Maar als integraal ontwerpen met groen de toekomst moet worden, dan is het ook zaak dat er meer groene opdrachtgevers komen. Gemeente Venlo is zo n opdrachtgever. In 2007 heeft de gemeenteraad van Venlo het besluit genomen een nieuw stadskantoor te gaan bouwen. Een van de uitgangspunten was het cradle tot cradle concept, dat de gemeente in haar beleid verankerd heeft. Groen heeft een stevige plek in het ontwerp van het gebouw. Het groen in en rondom het stadskantoor moet niet alleen mooi zijn, maar ook functioneel. Groen vormt een beleving, en is onderdeel van het totaalconcept. Projectleider Michel Weijers licht toe dat doordat de groentoepassingen integraal in het ontwerp zijn meegenomen, de verschillende functies optimaal worden benut. Groen speelt een rol in het systeem van het gebouw, onder andere op het gebied van ventilatie en luchtfiltering. De rol van groen is daardoor cruciaal: als er groene delen uit het gebouw worden gehaald, dan raakt het hele systeem verstoord. Stadskantoor Venlo De reden waarom groen zo stevig verankerd zit in het ontwerp heeft volgens Weijers een aantal redenen. Als eerste noemt hij de focus van het Venlose gemeentebestuur. Om het negatieve imago van de regio om te buigen wil het bestuur Venlo en omgeving op de kaart zetten als duurzaam en groen gebied. De organisatie van de Floriade in 2012 is hier ook een uiting van. Het nieuwe stadskantoor volgt in deze lijn, en moet een icoon worden voor de cradle to cradle gedachte worden en een etalage van de regio. Groen in het stadskantoor is daarmee verankerd in de beslislaag van de organisatie, en hoeft niet van onderaf bevochten te worden. Naast de bestuurlijke verankering speelt volgens Weijers ook de opzet van het ontwerpproces een rol. Het ontwerpteam is gezamenlijk verantwoordelijk voor het concept. Er ligt dus een gedeelde verantwoordelijkheid voor groen. Ook is bewust gekozen voor één financieel systeem, waarin groen is opgenomen. Door groen niet als apart product te bekostigen maar als functie, doe je meer recht aan de opbrengst die groen levert en maak je de terugverdienmogelijkheden beter inzichtelijk.
Een eerste stap in het verspreiden van het idee dat groen een essentieel deel uitmaakt van de stad en net zo serieus genomen moet worden als rood en blauw in het planningsproces, is het boek The Green City Guidelines, geschreven door Michelle de Roo. De integrale positieve effecten van groen vormen de meest overtuigende argumenten om te investeren in groen. The Green City Guidelines is een verzameling van informatie hoe groen op verschillende schaalniveaus is toe te passen in de stedelijke omgeving. Als succesvolle voorbeeldcases noemt De Roo The New York High Line, een oude verhoogde spoorlijn in New York, die met een nieuwe groene inrichting een recreatieve plek voor de bewoners is geworden. New York High Line En The Shenyang Hunnan District Masterplan, waarin groen integraal in de planningsfase is meegenomen. Als resultaat hiervan is er in de wijk een groennorm van 75 m2 per huishouden opgenomen en bevinden alle inwoners van de wijk zich op loopafstand van een park. Integraal ontwerpen Goede groen- en daglichttoepassingen waarin de meerwaarde van groen en daglicht optimaal worden benut, zijn alleen mogelijk als groen en daglicht integraal in het ontwerpproces worden meegenomen. Dit blijkt ook uit de verschillende flitspresentaties die de theorie uit de lezingen concreet maken. De groene gevel van het nieuwe hoofdkantoor van Eneco in Rotterdam zou er volgens architect Diederik Dam (Dam en Partners Architecten) niet zijn gekomen zonder een concept waarin welbevinden en duurzame oplossingen voor energie belangrijke pijlers waren. Eneco Rotterdam Ook voor het Sterrencollege in Haarlem (Mecanoo Architecten) deed groen van het begin af aan mee. Naast educatieve waarde voor de scholieren heeft het groen hier ook een buurtfunctie. Dit was een belangrijk argument voor de acceptatie van het gebouw op deze locatie. Sterrencollege Haarlem CAH, Dronten Voor de Christelijke Agrarische Hogeschool in Dronten maken groen en glas deel uit van het systeem van het gebouw. Architect Wilco Scheffer (BDG Architecten) laat zien dat het schoolgebouw onder een kas in geplaatst, die samen met de groentoepassingen een energetisch systeem vormt. De ruimte tussen het gebouw en de kas zorgt bovendien voor extra gebruiksruimte.
Voor Hogeschool Windesheim heeft Aldo Vos (Broekbakema Architecten) Gebouw X ontworpen, onderdeel van de campus. Belangrijk onderdeel van de opgave was de campus te vergroenen. De gebouwen zijn nu gegroepeerd rondom een groen plein dat het centrum van de campus is. In Gebouw X bevindt zich een 68 meter lange groenwand. Tot slot geeft architect Hans Goverde (Kraaijvanger Urbis) een architectonische toelichting op het eerder door de opdrachtgever besproken stadskantoor in Venlo. Ook hier is groen, naast de belichaming van duurzaamheid, onderdeel van het totaalsysteem, en zou het nooit zo kunnen functioneren als het niet integraal in de planvorming zou zijn meegenomen. Gebouw X, Zwolle De succesvolle groentoepassingen in deze voorbeeldprojecten spreken voor zich, en de conclusie is duidelijk: groen moet integraal worden opgenomen in het ontwerp van een gebouw om de meerwaarde optimaal te kunnen benutten. Groen is veel meer dan een mooi uitzicht of een mooie plant. Groen is goed voor de gezondheid, het vermindert stress en het werkt op een duurzame manier mee in het energetisch systeem van het gebouw. Samenwerking met de natuur loont. Nu we ons op het hoogtepunt van de derde golf van duurzaamheid bevinden is het zaak om deze trend te continueren en niet te laten afzwakken. Het belang en de waarde van de natuur voor de kwaliteit van onze gebouwen is duidelijk. Groen is daarom een serieuze plek in de bouwketen meer dan waard, en daar moeten we samen aan werken!