Inhoudsopgave Inleiding \ \ Deel I Schildertechnieken 17 1. Het atelier 19 Erma Hermens en Astrid Kwakernaak 1.1 Casus 19 1.2 Voorstellingen als bron 19 1.3 Het atelier door de eeuwen heen 20 1.3.1 De Middeleeuwen tot en met de zestiende eeuw 20 1.3.2 De zeventiende eeuw 21 1.3.3 De achttiende en negentiende eeuw 24 1.3.4 De twintigste en begin eenentwintigste eeuw 26 1.4 Veranderingen van de vorm van attributen 27 1.4.1 Schildersezels 27 1.4.2 Schilderskisten 27 1.4.3 Kwasten en penselen 27 1.4.4 De schilderstok 28 1.4.5 Paletten 28 1.4.6 Containers 29 1.4.7 De ledenpop 29 Kader 'termenlijst' 30 Literatuur 31 2. Inleiding in pigmenten en bindtniddelen 33 Helen Westgeest 2.1 Bindmiddelen 33 Kader 'toevoegingen aan verf 34 2.2 Pigmenten: algemene kenmerken en categorieen 34 2.3 De kleuren: enkele meest gebruikte pigmenten 35 2.3.1 Witte pigmenten 36 2.3.2 Gele pigmenten 36 2.3.3 Rode pigmenten 37 2.3.4 Blauwe pigmenten 39 2.3.5 Groene pigmenten 40 2.3.6 Bruine pigmenten 41 2.3.7 Zwarte pigmenten 42 Kader 'een paar pigmenten met een bijzondere herkomst' 43 2.3.8 Van pigment tot verfstof 43 2.4 De 'gebruiksaanwijzingen' van pigmenten 43 Kader 'historisch overzicht van de meest gebruikte pigmenten tussen de negende eeuw en circa 1850' 44 Literatuur 45 3. De frescotechniek 47 3.1 Casus 47 3.2 De techniek van het fresco-schilderen 48 3.2.1 Arriccio en intonaco 49 3.2.2 Giomate 50 3.2.3 Pigmenten 51
3.2.4 Het chemische geheim 52 3.2.5 Sinopia 52 3.2.6 Carton 53 3.3 Beknopte geschiedenis van de techniek van de frescoschilderkunst 54 Kader 'termenlijst' 58 Literatuur 59 4. Cennino Cennini's temperatechniek circa 1400 61 Erma Hermens 4.1 Casus 61 4.2 Cennino Cennini 62 4.3 De temperatechniek 62 4.3.1 Het prepareren van het paneel 62 4.3.2 Het tekenen en de ondertekening 64 4.3.3 De temperaverf en de schildertechniek 64 4.4 Het vernissen 67 4.5 Het vergulden 68 4.5.1 De poliment- of watervergulding 69 4.5.2 De olie- of mordantvergulding 70 4.5.3 Het vergulden met poeder- of schelpgoud 70 4.6 De decoratie van de vergulding 70 Kader 'termenlijst' 72 Literatuur ' 73 Bijlage 'reconstructie van Cennini's temperatechniek' 74 5. Jan van Eycks olieverftechniek circa 1430 77 Marjolijn Bol 5.1 Casus 77 5.2 Jan van Eyck en de 'ontdekking' van de olieverf 78 5.3 De opbouw van een 'oud schilderij' volgens Van Mander 79 5.4 Het geheim van Van Eyck: complexe mengsels en geavanceerde glaceertechnieken? 80 Literatuur 83 6. Olieverftechnieken van de zestiende tot achttiende eeuw 85 Erma Hermens 6.1 Casus 85 6.2 Bronnen 86 6.3 Dragers 87 6.3.1 Het paneel 87 6.3.2 Het doek 89 6.3.3 Dragers van metaal 91 6.4 De opbouw van het schilderij 91 6.4.1 De grondlagen 91 6.4.2 De ondertekening 94 6.4.3 De verflagen 94 Kader 'het inkarnaat in de zeventiende eeuw' 100 Kader 'termenlijst' 101 Literatuur 102 Bijlage 'reconstructies van schildertechnieken met olieverf 104 7. Olieverftechnieken in de negentiende eeuw 107 Helen Westgeest 7.1 Casus 107
7.2 Veranderingen in de negentiende-eeuwse schildermaterialen en penselen 108 Kader 'pigmenten van de laat negentiende eeuw' 108 7.3 De negentiende-eeuwse schildertechniek van academisch tot impressionistisch 110 7.3.1 De academische schildertechniek 110 7.3.2 De schildertechnieken van de schilders van de School van Barbizon 111 7.3.3 De schildertechnieken van enkele Impressionisten 112 Kader 'termenlijst' 115 Literatuur 115 8. Moderne verven in de twintigste eeuw 117 Pieter Keune 8.1 Casus 118 8.2 Acrylverf: van oplossing naar dispersie, ofwel van magna tot acrylverf 119 8.3 Het drogen van acrylverf 120 8.4 Enkele opmerkelijke eigenschappen van kunststof 121 8.5 Acrylverf, een veelzijdige verfsoort 121 Kader 'onderhoud van acrylverfschilderijen' 122 Kader 'termenlijst' 123 Literatuur 123 Deel II Technieken van miniatuurkunst, tekenkunst, grafische kunsten, 125 fotografie en nieuwe media 9. Middeleeuwse miniaturen 127 Mark Clarke 9.1 Casus 127 9.2 Historisch overzicht 128 9.2.1 Papyrus, perkament en papier 128 9.2.2 Prikken, linieren, schrijven, en gereedschappen voor schrijven 129 9.2.3 Illustreren en schrijven met goud 129 9.2.4 Illustratie en verluchting 130 9.2.5 Componenten van inkt en verven 131 9.2.6 Bindmiddelen 131 9.3 Identificatie van manuscriptmaterialen 132 9.4 Toepassingen van de fysisch-chemische analyse van materialen 133 9.4.1 Onderzoek naar de complexe productiegeschiedenis van handschriften 134 9.5 Conservering van miniaturen 134 Kader 'termenlijst' 136 Literatuur 137 Internet bronnen 137 10. Tekentechnieken 139 Agnes Groot 10.1 Droog, monochroom tekenmateriaal: metaalstift, grafiet, houtskool en krijt 141 10.1.1 Casus 141 10.1.2 Kort historisch overzicht van het gebruik van metaalstiften, houtskool en krijt 141 Kader 'De indeling van Watrous in fijn-tekenende lijn versus breed-tekenende lijn' 146 10.2 Nat, monochroom tekenmateriaal: tekeninstrumenten en inkten 146 10.2.1 Casus 146 10.2.2 Kort historisch overzicht van het gebruik van tekeninstrumenten met inkt 147 10.2.3 Zwarte en bruine inkten 149 10.3 Droog, polychroom tekenmateriaal: gekleurd krijt, pastel en crayon 150 10.3.1 Casus 150 10.3.2 Kort historisch overzicht van technieken met gekleurd krijt op papier 151 INHOUDSOPGAVE
Kader 'gekleurde drager' 151 10.4 Nat, polychroom tekenmateriaal: aquarel 153 10.4.1 Casus 153 10.4.2 Kort historisch overzicht van de aquareltechniek 154 10.4.3 De aquareltechniek en materialen 154 Literatuur 156 Bijlage 'papier' 158 11. Grafische technieken 163 Ad Stijnman 11.1 Hoogdruk. 164 11.1.1 Casus 164 11.1.2 Uitleg van de technieken en beschrijving van de kenmerken van hoogdruk 165 11.1.3 Kort historisch overzicht van de houtsnede 166 11.1.4 Technische ontwikkelingen: de houtgravure 168 Kader 'hoogdruk: körte toelichting per techniek' 169 Kader 'hoogdruk: materialen hoogdruk' 169 11.2 Diepdruk 169 11.2.1 Casus 169 11.2.2 Uitleg van de technieken en beschrijving van de kenmerken van diepdruk 171 11.2.3 Kort historisch overzicht van de gravure en de ets 173 11.2.4 Technische handleidingen 175 11.2.5 De drogenaald 175 11.2.6 Technische ontwikkelingen: mezzotint, staalgravure en plaatmateriaal 176 Kader 'diepdruk: körte toelichting per techniek' 178 Kader 'diepdruk: materialen diepdruk' 180 11.3 De moderne grafische technieken van vlakdruk en doordruk 180 11.3.1 Vlakdruk: kort historisch overzicht, uitleg van de techniek en enkele kenmerken van de lithografie 180 11.3.2 Technische ontwikkelingen in vlakdruk: offset-lithografie 181 Kader 'vlakdruk: körte toelichting per techniek' 181 11.3.3 Doordruk: uitleg van de techniek, enkele kenmerken van de doordruk en een kort historisch overzicht 182 Kader 'doordruk: materialen doordruk' 183 Kader'kleur in de grafiek' 184 Literatuur 185 12. Fotografische technieken 187 Tineke de Ruiter 12.1 Niet-edele precedes 188 12.1.1 Casus 188 12.1.2 Historische ontwikkeling van de niet-edele precedes 188 Kader 'niet-edele precedes' 190 12.2 Edele precedes 192 12.2.1 Casus 192 12.2.2 Historische ontwikkeling van de edele precedes 193 Kader 'edele precedes' 194 12.3 Behoud en beheer 195 Literatuur 196 13. Technieken in videokunst en digitale kunst 197 Hinke Kappert 13.1 Casus 197 13.2 Videokunst 198 13.2.1 Körte geschiedenis van de videokunst 198
13.2.2 De conservering van videokunst 200 Kader 'de werking van de video' 201 Kader 'termenlijst videokunst' 201 13.3 Digitale kunst 202 13.3.1 Körte geschiedenis van de digitale kunst 202 13.3.2 Computerkunst 203 13.3.3 Internetkunst als onderdeel van de digitale kunst 204 Kader 'computertalen' 205 Kader 'termenlijst digitale en internetkunst' 205 13.3.4 De conservering van digitale kunst 206 13.4 Tenslotte 206 Literatuur 207 Deel III Technieken in de beeldhouwkunst en verwante technieken 209 14. Inleiding in de materialen en technieken van de beeldhouwkunst 211 14.1 Duurzaamheid 211 14.2 Monochromie en polychromie 212 14.3 Drie hoofdgroepen 213 Kader'hout' 214 Kader'steen' 216 Kader'metaal' 218 15. Beeldhouwtechnieken: Sculptura 221 15.1 Casus 221 15.2 Sculptura: kort historisch overzicht van het beeiden hakken 225 Kader 'termenlijst' 228 Literatuur 229 16. Fusoria de gietkunst 231 16.1 Casus 231 16.2 Medusa: de directe methode 233 16.3 Perseus: poging tot de indirecte methode 235 16.4 Het gieten van de Perseus 236 16.5 Kort historisch overzicht van de gietkunst 238 Kader 'termenlijst' 241 Literatuur 242 17. Kunststoffen in de beeldhouwkunst 245 Pieter Keune 17.1 Casussen 245 17.2 Kort historisch overzicht van het gebruik 246 17.3 Wat zijn kunststoffen? 247 Kader 'verwerkingstechnieken' 248 17.4 Verwerking en eigenschappen van thermoplasten 249 Kader 'voorbeelden van thermoplasten' 250 17.5 Het gebruik van thermoharders 252 Kader 'voorbeelden van thermoharders' 253 17.6 Kunststofschuimen 254
Kader 'voorbeelden van rubbers' 255 17.7 Glas-rubber overgang 256 17.8 Degradatie van kunststoffen 256 Kader 'verschijnselen van degradatie' 258 Kader 'factoren die een rol speien bij het verval van kunststoffen' 258 Literatuur 259 18. Het materiaal van de installatiekunst 261 Helen Westgeest 18.1 Casus 261 18.2 Materialen van installaties gecategoriseerd en in een historische context geplaatst 262 18.2.1 Vergankelijk organisch materiaal 263 18.2.2 Duurzaam anorganisch materiaal 264 18.2.3 Synthetische materialen en voorwerpen als materiaal 264 18.3 Met gender geassocieerd materiaal 265 Literatuur 267 Deel IV Technisch onderzoek, conservering en restauratie 269 19. Technisch onderzoek 271 Barbara Kruijsen 19.1 Casus 271 19.2 Onderzoekstechnieken: niet-destructief onderzoek 272 19.2.1 Zichtbaar licht 273 19.2.2 Ultravioletfluorescentie 276 19.2.3 Infraroodreflectografie 277 19.2.4 Röntgenfotografie 278 19.2.5 Multispectrale beeldanalyse 279 19.2.6 Dendrochronologie 280 Kader 'onderzoeksmethoden' 281 19.3 Onderzoekstechnieken: destructief onderzoek 281 19.3.1 Dwarsdoorsnede 281 19.3.2 Microchemische testen 282 19.3.3 Koolstofdatering 283 19.3.4 Natuurwetenschappelijke analysemethoden 283 Literatuur 284 20. Conserveren en restaureren 285 Barbara Kruijsen 20.1 Casus 285 20.2 Geschiedenis en ethiek 286 20.2.1 Opleidingen 286 20.2.2 Ethiek 287 20.3 Behandeling: conserveren en restaureren 291 20.3.1 Preventief conserveren 292 20.3.2 Actief conserveren 293 Kader 'termenlijst' 295 20.3.3 Restaureren 296 Literatuur 297 Personenregister 299 Zakenregister 302 Lijst van auteurs en redacteuren 311 10 INHOUDSOPGAVE